Билим берүү (72)
«23 жаштагы жаш мугалим 3 жылдык тажрыйбасы менен кантип «Билим берүүнүн мыктысы» төш белгисине ээ болду?» Бул суроого ар ким аркандай багытта жооп тапты. Ар кандай багытта жорушту. Билим берүү жана илим министри болуп жаӊы эле дайындалган Каныбек Исаковду анын жакын таанышы, тууганы кылып салышты. Мындай ой Бактыгүл Жапар кызынын өзүнө барып жолугуп, маектешкенге чейин бизде да болду. Ата-энеси эч жерде иштебеген, карапайым эле адамдардын кызы экен. бул ийгиликтерге аны өзүнүн өжөрлүгү, билими жеткириптир.
Билим берүү жана илим министрлиги:
«Мугалим сыйлыкты мыйзамдуу алган»
-Сөз болуп жаткан Бактыгүл Жапар кызы Билим берүү жана илим министрлигинин «сыйлыктар жөнүндөгү» жобосунун негизинде, мыйзамдуу түрдө аталган төш белгиге татыган. 2018-жылдын 12-февралындагы №157-1 буйрук менен бекитилген ведомстволук сыйлыктары жөнүндөгү жобонун 7 пунктуна (Сыйлыкка көрсөтүүдө комиссиянын өзгөчө учурларда кароо тартиби жөнүндө) ылайык, билим берүү жана илим министрлигинин ведомстволук сыйлыктар боюнча комиссиясы өзгөчө учурларда министрликтин ардак грамотасы менен сыйланбаган адамды: республикалык “Жыл мугалими” сынагынын, мугалимдердин республикалык жана эл аралык масштабдагы өткөрүлгөн сынактарынын 1-2-3-орундун жеӊүүчүлөрүн, окуучулары республикалык жана эл аралык олимпиадалардын, дүйнөлүк жана Азия оюндарынын жеӊүүчүсү деп табылган мугалимдер, республикалык же көз карандысыз рейтингдерде алдыӊкы катарга чыккан кызматкерлер, билим берүү тармагынын өсүп-өнүгүшүнө, материалдык-техникалык базасын чыӊдоого, жогорку көрсөткүчтөргө жетишкендиги үчүн “Билим берүүнүн мыктысы” төш белгиси жана ардак грамота менен сыйлоого укуктуу.
№50 Паиз Нышанов атындагы мектебинин география мугалими Ош шаарында өткөрүлгөн “Жылдын мыкты мугалими 2019” конкурсунун жеӊүүчүсү болгондугуна байланыштуу Ош шаардык билим берүү башкармалыгынын сунушунун негизинде “Билим берүүнүн мыктысы” төш белгиси менен сыйланды.
Бактыгүл Жапар кызы:
“Атам дарыгер бол десе, географияны тандагам”
- Мен Алай районунун Корул айылында төрөлгөм. Ошол эле айылдагы Алимов атындагы орто мектебинде билим алгам. Мектепте география сабанынан окуткан Бактыгүл Маматумарова аттуу эжекем бар болчу. Сабак өткөнү, өзүн алып жүргөн аябай жакчу. Ошол эжекедей болсом деп кыялдана берчүмүн. Сабагын да аябай кызыгуу менен окучумун. Окууну аяктагандан кийин кесип тандаарда атам “кыз балага эки кесип эле жакшы. Бири мугалимдик, экинчиси дарыгерлик. Айылга турмушка чыгып калсаӊар да бул эки кесипте иш табылат. Сен дарыгер бол” деген. Мен ага көнбөй мугалимдикти тандадым, эжем дарыгер болду. Ошентип 2013-жылы ОшМУнун табият таануу жана география факультетинин география бөлүмүнө тапшыргам. Студент кезимде түштүк аймактар аралык жогорку окуу жайлар ортосунда олимпиада болот. Ошого 2-курсуман баштап катышып, алгач 3-орунду алсам, калган эки жылда теӊ биринчи орунду алгам. 4-курсумда кыргыз география коому республикалык олимпиада уюштурганда 2-орунду алгам.
“2 айлык жыйынтык менен окуучум 3-орунга ээ болгон”
- 2017-жылы окууну бюджеттин негизинде аяктаган соӊ мамлекетке 3 жыл иштеп берүүбүз керек да. Ушул №50 П.Нышанов мектебинен “география мугалими керек” деген арыз түшкөн экен, факультеттен мени ушул жакка жөнөтүшкөн. Бул жакта иштегенче ОшМУнун туризм бөлүмүнө магистратурага тапшырып, аны да артыкчылык диплом менен аяктадым. Ишке келерим менен директорго кирип “мага класс бериӊиздер” десем 6-классты беришкен. Класс жетекчи болуу мен ойлогондон түйшүктүүрөөк экен. Класстын бөлүнүшү ар жылы ар кандай болуп калат. Бирок олимпиадага катыша турган 9-10-11-класстардан бирөөнү сөзсүз алам. Быйыл 6-7-8-жана 11-класстарга сабак берип жатам. Шаарда 6-7-8-класстардын олимпиадасы башка, 9-10-11-класстардыкы башка болот. Мен эки багытта теӊ окуучуларды даярдап жатам.
Мен бул жерге иштегени келгенде эле 6-класстардан олимпиадага окуучуларды даярдай баштагам. Эки айдан кийин сынак болуп менин окуучум 3-орунду алган. Эгер окуучуларыӊ 1-2-3-орундарга илешсе мугалимге шаардык билим берүү башкармалыгынын ардак баракчасы берилет. Ошол сыйлык мага эки айдан кийин эле берилген. 4 айдан кийин мугалимдердин диагностикалык аттестациясында жогорку көрсөткүч шаардагы алдыӊкы он мугалим деп коет. Ал тизмеге экинчи болуп киргем. Андан кийинки жылдары чоӊ класстарым олимпиадаларда биринин артынан бири алдыӊкы орундарды ээлешти. Алардын негизинде шаардык мэриянын, Ош шаардык Кеӊешинин грамоталары, Жогорку Кеӊештин ыраазычылык баракчасы менен сыйлангам. Быйыл май айында өткөн “Жылдын мыкты мугалими” сынагына аябай катышкым келип завучка кирип катышайын деп арыз таштагам. “Сенден башка да мугалимдер бар. Ачык саат өтөсүӊөр, ким жакшы өтсө ошол катышат” деди. Мен ачык саатка даярданып, эӊ биринчи өтүп бердим. Эжекелер “макул, тура тур, башкалардыкын да көрөлү” дешти. Өзүмө ишеничтүү болуп сынакка документтеримди даярдай баштадым. Башка мугалимдер да ачык саат өткөн соӊ жетекчилер “сен катышасыӊ сынакка, даярдана бер” дешкен. Агай-эжекелеримден билбегенимди сурап, кеӊеш алып көп колдонмо, көргөзмө куралдарымды колдо жасап катыштым. Насип кылып, баш байгеге ээ болгонумда Билим берүү жана илим министрлигинин ардак баракчасы берилген. Быйылкы мугалимдер күнүндө министрлик жети облустун жана Ош, Бишкек шаарларында “Жылдын мыкты мугалими” сынагынын жеӊүүчүлөрүн жана башка мугалимдерди чакырышты. Төш белги берилет деп айтылган эмес. Жылдын мугалими болгон тогузубуздун ичинен жетөөсү ардак баракча алышты, ал эми экөөбүздө ардак баракча бар болгон үчүн “Билим берүүнүн мыктысы” деген төш белги алдык. Эгер биз да ардак баракча ала элек болгонубузда төш белги албайт элек.
“Сыйлык боюнча айтылган пикирлер мени кейитти”
- Бул жерде иштеп жатканыма быйыл 3 жыл болот. Келишим аяктап, университеттен дипломумду алчу убакыт да келе жатат. Көнгөн жерим, олимпиадаларга даярдап жаткан окуучуларым бар, буюрса, келишим аяктаса деле ушул эле мектептен ишимди улантам. Сыйлык алгандан кийинки коомчулуктун пикири мени аябай кыжалат кылды. Буга чейин бул сыйлыкты жаш кезинде алган бир эле мен эмес экенмин. Анчалык эмнеге талкууда калдым билбейм. Жаш мугалимдердин көбү келип кубанып “биз да ушиндай бололу” деп куттуктап жатышты. Бирок ошондой туура эмес пикирлерден жаш мугалимдер сестенип, “демек бизди да ушинтип сөз кылышат экен да” деп ойлонуп калышты окшойт. Шаарда медиа сабаттуулук боюнча көп семинарлар болот. Калтырбай барып жаӊы системаларды, программаларды үйрөнүп келип аны мектепте колдоном. Ошол семинардан көп нерсе үйрөнөм. Социалдык тармакта билип-билбей сүйлөгөндөрдү “медиа сабатсыздар го” деп эле ойлоп койдум. Мен алдыда бул сыйлыкка татыктуу экенимди далилдейм. Негизи мугалимдерге балдарды олимпиадага даярдоо боюнча программа октябрь айында берилет. А мен сентябрда эле окуучуларымды даярдап баштагам. Буюрса, жакшы жыйынтык көрсөтөбүз.
Педагогика илимдеринин кандидаты Кыялбек Акматов:
“Мен да 23 жашымда “Билим берүүнүн мыктысын” алгам”
- Сыйлык - жашка карап берилиши керек деген туура эмес. Жүз жыл жашасаӊ деле жарытылуу эмгек кылбасаӊ, эл оозунда болбосоӊ бекер да. Тескерисинче, жаштарга да өз учурунда кам көрүп, эмгегин баалап туруу керек. Аларга стимул болот, жан үрөп дагы эмгектенет. Улуулар деле сыйлыгын өз эмгегине жараша алып жатышат. Эми ошол 23 жаштагы кызды тепкиге алганы туура эмес. Ошо 20-30 жыл иштеп сыйлык албагандарга эмне ушул кыз күнөөлүүбү? Эгер ошолор татыктуу болсо жамааты көрсөтөр эле да. Демек, сыйлык аларлык эмгеги жок. Кирип-чыгып көп жыл иштеген менен, натыйжалуу аз иштегендин айырмасы бар. Болгону министрлик ошол сыйлык ыйгаруу жобосундагы стаждык чектөөнү алып таштасын. Стажына карабай, эмгегине карап сыйласын. Карып, үйдөн чыкпай калганда "муну ала кет" деп берген сыйлыгынын кимге кереги бар?
Мен 2005-жылы 22 жашымда мугалимдердин республикалык кароо-сынагында 1-орунду ээлеп, министрликтин грамотасын алгам. Кароо сынактан жеӊгеним үчүн 2006-жылы 23 жашымда "Эл агартуунун мыктысы" төш белгисин беришкен. 22-23-24-жашында бул сыйлыкка жеткен бир гана Бактыгүл эмес. Өлкө боюнча карасаӊ көп эле жаш мыкты мугалимдер чыгат.
Уулбү Каныбекова
Жыргал Сулайманов, жазуучу: “43 жашымда китеп чыгардым”
Вторник, 22 Октябрь 2019 05:15 Автор Бекмурат
Чыгармачылыктын жүгүн артынган кишилердин да замандын агымына, талабына жараша темасы болот эмеспи. 1916-жылдагы Үркүндү азыркы жазуучулардан күтпөйбүз дегендей эле сөз. Ар ким өз заманын, түйшүгүн, бакытын жазып келет. Учурда кыргыз адабиятында аксаган жанрлар көп. Ошентсе да, көкүрөктөгүнү айтып, адабий мурастын ордун сактаганга далалат уруп, өз арабасын өзү тартып келаткан жазуучуларыбыз бар. Эки прозалык жыйнактын автору Жыргал Сулаймановдун жаӊы китеби тууралуу окурмандарга шилтеме бере кетели.
“Бала кезден ар кандай окуяларды аӊгеме сыяктуу кылып жазып жүрчүмүн. Жазгандарымды жөн эле балдарыма калтырайын, кийин окушат деп ойлочумун. Анан чыгармачылыктан өз чөйрөмдү таптым, жакшы кишилердин артынан шакирт түшүп, кеп-кеӊешин уктум. Өзүмө ишеним пайда болду. Орус тилинде да жазам. Бирок, көпчүлүк кыргыз тилинде эле жазуумду айтышты. Ошондон берки чогулган чыгармаларым бышып-жетилип отуруп 43 жашымда гана китеп кылып чыгарууга арзыды. Андан кийин быйылкы жылы “Өзүӊдү изде” деген роман жаздым. Бир жылдын аралыгында эле роман жазылып калдыбы деген суроолор болушу мүмкүн. Бала кезден ушул күнгө чейинки чыгармаларымдын ичинен аӊгемелерди бөлүп алып былтыркы жылы чыгарганмын. А бул роман да көп жылдар аралыгында жазылды. Негизги мазмуну жашоодогу паралеллизм, жөнөкөйдөн татаалга, татаалдан жөнөкөйгө кеткен жол тууралуу. Каармандарым жашоодо бар. Аларга жолдун алыстыгына карабай барып сүйлөшүп, тагдырын угуп анан жазуучулук чеберчилик менен көркөмдөп иштеп чыктым. Албетте, жыл өтпөй китеп чыгарып алуу чөнтөккө оор келет. Чыгармаларымды баалаган окурмандардын арасынан колдоо көрсөткөндөр бар. “Өзүӊдү изде” деген китебимди 27-сентябрда бет ачарын өткөрүп, окурмандардын колуна тапшырдым. Менде бир жакшы нерсе, ким китеп алгысы келсе, өзүм жеткирип берем”,-дейт жазуучу Жыргал Сулайманов.
Бүкалча
Маматали кызы
(башталышы өткөн санда)
Билим берүү тууралуу Казакстандагы Назарбаев университетинин профессору Дүйшөн Шаматов менен маектин уландысын сунуштайбыз.
-Мугалим долбоорлор, проекттер менен иштей турган заманга келдик. Проект дегенде сөзсүз түрдө эле миллион долларлык долбоор жазып туруп анан кийин донорлорго берип, утуп алуу деген нерсе эмес. Балким, бул ар кандай түрлөрү. Кыскасы, мугалим долбоорлор менен кантип иштей алат? Эмне кылыш керек?
-Мен бир аз кененирээк баштайын сөзүмдү. Мугалим долбоор менен иштегендин пайдасы жана зарылчылыгы эмне дегенден баштайын. Пайдасы ошол мугалим мамлекеттен каражатты, каржылоону күтүп эле отургандан арылып, өзүнчө изденүүнү талап кылат. Мугалимдерде изденүү жөндөмү пайда болуш керек. Ал үчүн сөзсүз түрдө ошол мугалимдерде биринчиден, кызыгуу пайда болуш керек, экинчиден, өздөрүндө жөндөм жана шык дагы пайда болушу зарыл.
Мугалимдерге керектүү долбоорлор болсо, ага катышуу үчүн өздөрү ошол долбоорду издеп табышы керек. Ал жерге катышканда талаптарды кантип жаза билген да өзүнчө чеберчилик. Тилеке каршы, Кыргызстан билим берүү системасында мурдагы Советтер Союзунан системасынан калган бул - жазуу жагы өтө начар болгон. Көп окуучуларыбыз, студенттерибиз жадакалса мугалимдерибиз өздөрү аргумент кылып оюн жазууда кыйналышат. Мисалы, чет өлкөлөргө тажрыйба алмашып, кыска мөөнөткө окууга тапшырган көптөгөн жаштардын жазган эсселерин текшерип окуп калам. Көпчүлүк окуу программларында өзү 3 эле эле суроо бар: Эмне үчүн тапшырып жатасыӊ ушул долбоорго? Бул долбоордун алкагында эмнени үйрөнөсүӊ? Анан ал жактан кайра келгенде ошол алган билимиӊди кандай кылып колдоносуӊ? Ошого биздин жаштарыбыз көрүнгөн нерсени жазышат. Бирок ушул үч суроого жооп бере алышпайт. Эӊ жөнөкөй суроолор. Барасыӊ, барганда эмнени үйрөнөсүӊ, келгенде кантип пайдаланасыӊ? Биз жаштарды кичинекейинен баштап өзүнүн ойлорун аргумент кылып жазууну үйрөтүшүбүз керек. Долбоорлорго жазыш үчүн жөндөм болуш керек да. Сиздин жазган кагаздарыӊызды бирөөлөр окушат жана окуганда бир нерсени түшүнө билиш керек. Биздин мугалимдер да, студенттер да ошондон кыйналышат. Ал эми дагы бир нерсени айтып өтүшүм керек, бул долбоор өзүнчө эле максат болуп калбаш керек. Мугалимдерибизди биз изденүүгө үйрөтүшүбүз зарыл. Бирок мугалимдер изденүүдөн алыстап баратат. Мисалы, Энди Харгревиз жана башка илимпоздордун пикиринде мугалимдердин чыгармачылыгы акыркы жылдары кескин азайып баратат. Буга себеп ар кандай жогорудан келген инструкция жана буйрук көзөмөлдөр. Баарын жогорудан даярдап мугалимдерден эмне билгенин сурабай коюу менен мугалимдерди робот десем катуу тийип калат, заводдо иштеген жумушчу катары кабыл алып калган жагдайлар да бар. Мисалы, мугалимдерге силерге баары даяр нерсе бар, Бишкектен эксперттер түзүп койду окуу, эми даяр нерсени колдоно бергиле, силер жакшы билбейсиӊер, силер үчүн биз чечип койдук, сабактын 5-мүнөтүндө окуучуну доскага чакырасыӊар, 25-мүнөттө көнүгүү кагаздарын таркатып бересиӊер, 30-мүнөттө баарына жыйынтык кылып суроо бересиӊер деп. Ошентип мугалимдерге ойлонуп изденнүүгө шарт түзбөстөн баарын чайнап бергенге барабар. Ошол чайнап берүүнун кесепети мугалимди кесипкөй профессионал катары көрбөө.
Мугалим бул – ойлонуучу жана изденүүчү адам. Мугалимге чайнап бербестен, ага урмат менен ишеним көргөзүшүбүз керек. Ошондо мугалимдер ойлоно баштайт. Батышта анын ичинде мен окуп-жашап келген Канадада акыркы он-жыйырма жылда аябай жакшы усулдар пайда болгон. Ошолордун бири lessonstudy кыргызча айтканда “сабакты изилдөө” жана дагы actionresearch бул деген “өзүӊдүн эмгек иш аракетиӊди изилдөө”. Негизинен изилдөө дегенде эле мугалимдерде коркунуч сезим болот. Алар изилдөөнү чоӊ илимпоздор гана жасайт деп билишет. Бирок actionresearch деген мугалим практиктердин изилдөөсү. Негизги максаты - actionresearch изилдөөсүндө мугалимдер өз практикалык маселелерин кантип чечемин деп өзү ойлонот. Мисалы, менин окутуумда эмне көйгөйүм бар, анын себептери эмне жана кантип чечемин деп изилдөө жүргүзөт. Айталы, мен жакшы эле аракет кылып жатам, окуучулар жакшы түшүнбөй жатышат, канткенде жакшы түшүндүрө алат экенмин деп өзү китепканага барып, ар кандай материалдарды таап- талдайт. Изилдөөнүн планын түзөт. Аctionresearchөзү төрт этаптан турат. Биринчи этап маселени аныктоо, экинчиси план жазуу, үчүнчүсү планды аткаруу, төртүнчүсү ошол аткарылган иш аракетти талдап туруп кайрадан дагы ошол эле иш аракеттердин экинчи айлампасын аткаруу. Бул изилдөөдө мугалим башка мугалим менен чогуу изилдөө жүргүзүп, бири биринин сабагына катышып, кеӊештерди айтып жардам беришет. Жыйынтында бул изилдөөнү жүргүзүү менен мугалимдер чыгармачылык менен өздөрүнүн иш тажрыйбасын жакшыртууга жетишет.
-Демек, мугалим долбоорлор менен кантип иштейт дегенде азыр сиз айткан маселелерге өзгөчө көӊүл буруш керек да. Эми долбоорлорду жаратуучу кылып кантип үйрөтө алабыз?
-Демилгени мугалимдерди даярдоочу педагогикалык окуу жайлардан жана мугалимдердин билимин өркүндөтүүчө окуу жайлардан башташ керек. Педагогикалык окуу жайлардын окуу программасын өзгөртүп, келечекте 21-кылымдагы балдарды окутуш үчүн кандай мугалим керек деген мындай талкууларды жүргүзүп, окуу программасын кайрадан иштеп чыгуу зарыл. Дүйнөлүк тажрыйбага таянып дегендей. Ошондо мектептерге даяр кадрлар келет да.
-Ушул жерде педагогикалык тарбиялоо боюнча дүйнөлүк практиканы карай келсек көзгө түшкөн Сингапур өлкөсү экен. 1991-жылы өзүнүн мугалимдерди тарбиялоо улуттук институтун түзгөн. Ал үч этаптык реформаны башынан өткөрүү менен акыркы жаӊылануу 2008-жылы болду. Өлкө боюнча ошол гана институт мугалимдерди тарбиялап чыгарат. Сингапур өлкөсүндө мугалимдик кесип кадыр- барктуу болгону үчүн ал жерге тапшырып өтүү бир топ татаал. Ал эми ал жерде окуп бүтүү өзүнчө, бүткөн соӊ жумушка кирүү өзүнчө татаал процесс. Анткени жумушка кабыл алуу шарттары, сынактары оор болгону үчүн баары эле өтүп кете албайт. Жумушка кабыл алынгандан кийин да мугалимдер билимин өркүндөтүү үчүн кошумча курстарга кошумча сабактарга барат. А бизде бүгүнкү күндө өлкөбүздө 56-58 университет болсо анын 20 университеттен ашыгында педагогикалык бөлүмдөр бар. Өкүндүргөнү да ушул болуп жатат. Өлкөбүзгө, университеттерге мугалимдик кадр эмес, каражат керек болуп жаткан сыяктуу элес калтырып, бул иш аракет мугалимдердин кадрдык сапатын алсыздатып жатабы деп ойлоймун. Бул учурда мамлекеттин мүмкүнчүлүгү жетпей жаткандан кийин жеке менчик мугалимдерди таярбиялаган же болбосо билимин өркүндөтүү максатына багытталган курстарды ачса болобу же болбойбу?
-Менимче бул аябай туура маселе. Кыргызстанда ушундай жагдай болуп калды. Педагогикалык окуу жайларга тапшыргандын дээрлик баары эле окууга кабыл алынып, баарына эле диплом бериле берет. Жогорку окуу жайлар канчалык студент көп келсе ошого сүйүнүп кабыл ала беришет. Ал эми окууну бүткөндөрдүн 15-20% гана мектептерге барып иштешет. Көпчүлүгү мектептерде иштебей эле башка жумуштарга кетип калышат. Окуп жатканда деле “мен мектепте мугалим болуп иштебеймин, эптеп диплом алсам болду” дегендер толтура. Бул абдан көйгөйлүү маселе. Ошол жаштарды окутуп, даярдоого канча убакыт менен каражат кетип жатат.
Анан Сингапур менен салыштырып кеттиӊиз. Менимче мамлекет мен мугалим болом деп кызыккан жана ары жагында жөндөмү бар келечекте мыкты мугалим болом деген адамдарды окутуп, ошол адамдарды мугалим кылып чыгарса билим берүү сапатына түздөн түз таасир бермек. Ошол үчүн мугалимдерди даярдаган жеке менчик окуу жайларын колдойт элем. Жеке менчик окуу жайын ачып туруп ушул башкаларга мисал кылып өтө жогорку деӊгээлде окутуп, күчтүү мугалимдерди даярдап чыгарса кандай сонун болмок. Ал мыкты мугалимдер коом менен ата-эненин көз карашын өзгөртөт. Биз мугалимдердин статусу же престижи төмөндөп баратканын айтабыз. Өзгөчө 90-жылдары мугалимдердин аброю абдан түшүп кетти. Мисалы, бир айылда адамдар “акчасы аз, сараӊ мугалим эмесмин” деп мугалимдерди мазактаган сөздү угуп абдан зееним кейиген. Ошол кыйын учурларда мугалимдер айлар бою маяна албай сабакты окутуп, анан үй- бүлөсүнүн курсагына магазинден продукта карызга алган учурлар көп болгон.
Мектептер акча чогултуу учун марафон артынан марафон уюштурган жана 10 жылдык, 20 же 30 жылдык бүтүрүүчүлөрдү чакырып жатып кимиси кандай жумушта иштейт, кимиси бутуна туруп кетти жана кимиси мектепке кандай пайда алып келет деген замандар да болду.
Мен дагы бир нерсени айтып өтөт элем. Мугалимдер өзүбүздүн аброюбуздун төмөндөп кетишине кээ бир жагдайларда өзүбүздүн да күнөөбүз бар. Башкаларды айтпастан, коомдогу кыйынчылыктарга карабастан өзүбүз күчтүү мугалим болуп, сабагыбызды күчтүү өтүп, жакшы балдарды жакшы тарбияласак, жакшы мисал көргөзсөк, анда коомду да бара-бара көз карашы бизге өзгөрөт . Албетте, сиз айткан Синпагурга окшоп бара-бара мугалимдик кесипти эӊ престиждүү кылганга жетишсек. Ал жакта мугалим болуп иштегендерди такыр мектептен кеткиси келбейт. Бизге да бара-бара билимдин баркын кайрадан көтөрүп даӊазаласак. Мугалимдер мен мугалиммин деп мактана алсуусуна жетишсек. Азыр болсо айылда мугалим болгон жаштар мен мугалиммин деп айткандан уялат. Өзүбүз ушул кесипти даӊазалап, керек болсо жакшы жактарын көбүрөөк айтсак.
-Түштүктө мугалимдердин билимин өнүктүрүү институту жалгыз. Бир эле Ошто ОИ бар. ОшМУнуку наркыныкынан “современныйраак”. Бирок бул жаш. Быйыл 3 жыл болду эми. Бирок алардын профили ВУЗ болгону үчүн мектептин деӊгээлине түшө ала турган адамдарды коюш кыйыныраак болгондуктан бир аз бир аз кыйынчылыктарга туш болуп жатат. Анан ал жер пайда таппай эле зыянга учурап жатат. Мугалимдердин ошол мыкты сабак өтүш үчүн үйрөнүшүм үчүн деген демилгелеринин аздыгынан болуп жатат. Эми мен жазылайын дегендер көп болсо ошол өркүндөмөк да андай жок болууда.
-Эми ал жерде иштеген агай-эжекелерди билбеймин, бирок негизинен менимче, алар дагы жанагы мен айткандай болсо керек. 1990-жылдары “Сорос” фонду абдан жакшы идеяларды алып келди. Ал сынчыл ой лабораториясы. Ал Кыргызстандын билим берүү системасына абдан жакшы пайда келтирди. Көптөгөн жогорку окуу жай менен мектеп мугалимдери сынчыл ойлоону колдонуп жакшы үзүрүн көрүштү. Көптөгөн мыкты жаштарыбыздын билимин өркүндөтүүгө жардам берди. Бирок бир жагы кийинчерээк ошол тармакка көнүп калган адамдар билим берүүдө кандай маселе болсо эле сынчыл ой менен чечиш керек деп калышты. Кээде көпчүлүк адистерибиз сынчыл ойлонуунун методикасынын туткунунан чыга албай калышты окшойт. Менимче баарына эле сынчыл ой менен чектелбестен заманбап реформаларды киргизүү керек болчу.
-Ал методикасынын туткунунан чыкпай калганынын себеби алар эмне ушунчалык сиӊирип койдубу, сынчыл ойлоп жакшы иштедиби Кыргызстанда?
-Кыргызстанда сынчыл ойлом өтө жакшы иштеген. Акы төлөп окугандар көп болду. Беш-алты жыл эӊ жакшы иштеген долбоор болду жана ошондон өсүп чыккан балдар өтө көп болду. Дебат клубдары да ошол учурда пайда болду. Сынчыл ойлом лабораториясы сырттан келген каржылоо келбей калды, эми өзүӊөр каржылагыла дегенде өзүн өзү акташ үчүн акы төлөп окутуучу борборлор ачылды. Бирок менимче базар экономикасында өзүн жакшы актабай калды окшойт. Кээ бир учурдарда мисалы, мугалимдерден муктаждыгын сурабастан эле билим берүүдө кандай маселе болсо “сиздерге эмне керектигин биз билебиз, силерге сынчыл ойлом керек” деген жагдайлар да болду окшойт. Андай кылбастан мугалимдердин муктаждыгын изилдеп ошого жараша даярданып өздөрү да жаӊыланып туруш керек эле...
Куштар Кимсанов
Байыртадан эле кыргыз элинин сөз казынасы, кору миллиондогон сөздөргө бай болгон. Ал миллион сөздүн трилиондогон маани-маӊызы, колдонулуу чөйрөсү, багыты, айтылуу эрежесинин молдугун айтпасам да белгилүү. Маселен, бир эле сөз башка бир сөз менен кооштурулганда айтуучунун маанайына карата, айтып жаткандагы кыймыл аракетине, мимика-жандоосуна, кырдаалга, убагына карата жакшы же жаман маанини камтыйт эмеспи. Алдыбызда турган китепти көрөрүбүз чын, бирок китептин артындагы буюмду ар кимибиз эле көрө албайбыз. Анын сыӊарындай бул макалабызда эне тил күнүнүн 30 жылдыгына карата «кара» сөзүнүн түскө кеткен айрым маанилерине саякат жасайбыз.
«Кара» сөзүнүн семантикасы татаал да, оор
«Кара» деген сөз алгач түстү (күндүн бизге келип жеткен нуру) жети түскө бөлүнөөрү изилденип, такталганга чейин «ак жана кара» деп эки топко гана бөлө алышкан. Мындагы «кара» деген жарыктын толук жутулушунун кесепетин гана билгизип келсе, улам барган сайын түрдүү кубулуштарга дуушар болуу менен төмөндөгүдөй семантикалык маанилери көбөйгөн.
Мында түстүн адамга тийгизген таасири, аны кабылдап – баалоо, ооштуруу өӊдүү психикалык процесс да орун алган. Мисалы, кара сөзү «кара таман, карапайым эл» жана «эл, көпчүлүк масса» деген маанилерде колдонулат. Мунун биринчи мааниси адамга тийгизген жагымсыз таасиринен мындай түстөгү нерселерди жөнөкөй, карапайым нерсе катары кабылдап- баалоосунан жаралат. Ал эми экинчи маанисинин жаралышына өйдөдөгү жагдай менен катар кара түсүнүн дагы бир касиети – анын көзгө тез урунары (кандай нерсе болбосун алыстан кара болуп көрүнөт), бүдөмүктүүлүгү, белгисиздиги, буга ылайык аны «көп, зор”» катары кабылдап–баалоо өбөлгө түзгөн. Мындан сырткары «ири мал, бодо мал» маанисинде да колдонула баштаган. Мисалы, «Азыр деле анча кедей эмесмин, ондон ашуун кара бар (Аалы).
Кара түс – сымбаттуулуктун, сулуулуктун жана келишимдүүлүктүн өӊү
Кара түс 14-кылымдан тартып официалдуу мүнөз алып, бийлик ээлери, ак сарай кызматкерлери, салтанаттуу чогулуштарга кийилчүү сырт кийимдердин, галстуктардын салабатуу түсүнө айланган. Кара бардык түстөр менен айкашат, бирок кызгылт сары (оранжевый), сары, гүлгүн (пурпурный), кызыл, ак жана жашыл түстөр менен ажайып гармония түзөт.
Кара түс түстөрдүн традициялуу, динамикалуу айкаштарына катышып, түрдүү түс маанайларын жаратып келет
Дүйнө маданиятында кара түс жоготуу, каар, жамандык, оору жана өлүмдү элестеткен образдардын өӊү, кебете-кешпири терс образдардын аттары.
Кара түс Римде өлбөстүктүн, Японияда жалгыздык менен жашырын сырдын, түндүн түсү, Африкада амбиваленттүү (өлүм, оору, белгисиздик, коррупция, бейпайда өмүр – түшүмдүү жер, молдук, жетекчинин ажайып кубаттуулугу) семемага ээ.
Табияттан сырткы күчтөрүнүн, жарык дүйнө жыргалынан кечкен кечилдердин символу
Кара түн – бейпил маалдын, дем алуунун, ажайып түштөрдүн жана таттуу кыялдардын маалы, ошону менен катар эле бул түс – табияттан сырткы күчтөрүнүн, жарык дүйнө жыргалынан кечкен кечилдердин символу.
«Кыргыз тилинин сөздүгүндө» «кара» сөзү 3 омоним катары каралганы менен, 3 омоним төмөнкү лексика-семантикалык варианттарга ажыратылат: кара I. 1) “ири мал” 2) “уй”; II. “жөлөк, тирек”; III. 1) “көмүрдүн түсү”; 2) “кара кочкул”; 3) “жалаӊ (кара кесек, кара жарма)”; 4) “жазма”; 5) “арам ниет”; 6) “траур (кара аш)”; 7) “күнөөлүү”; 8) “ кары жок”; 9) “жөнөкөй”; 10) “эл, масса”; 11) “кем (кара кул)”
Кара басуу
«Кара басуу» — деген накыл кеп, катынды кара басуу деген сүйлөмдөн кыскарган. Бул кептин төркүнү — аялдын төрөттөн кийин кансырап, эс-учун билбей, алсырап калышына барып така¬лат. Төрөттө кара басканда шаша-буша куучу издеп, жан алакетке түшкөн. Мына ушундан улам ар бир шашкан ишке бараткан адамды катынын кара баскансып деген сүйлөм менен сыпаттоо адат болуп калган. Улам колдоно берүүнүн натыйжасында, каргыш сөзгө да айланып кеткен. Муну: «о кара баскыр!» деген суйлөмдөрдөн байкайбыз.
Кара бет болуу
«Кара бет болуу, бети караруу» өтө кылмыштуу иш кылып, эл алдында шерменде болуу. Коомдун журум-турумуна жат чоӊ айып иш кылуу.
Кыргыздын илгерки салтында: аял турмуштан бузулган кылмыштуу иш кылса, анын чачын кесип, кер байталга мингизип, бетине көө сүртүп карартып, элди кыдырткан экен.
Бул накыл кептин түпкү теги да диний жомоктон туулган: Кудай таала биринчи Адам атаны жаратканда, бүткүл периштелерине: «Менин жакшы көргөн затым Адамга сейде кылгыла, баш урунгула» деп буйрук берген экен. Бүткүл периштелер Адамга баш урунуп, сейде кылганда, алардын имамы Ибилис текеберленип, сейде кылбай: «Мен оттон жаратылгамын, Адам ыпылас жаратылган, мен мындан асылмын» деп Кудайга каршы туруптур. Ошондо Кудайдын каары келип, өзүнүн кудурети менен Ибилистин бетин карартып салган имиш. Анда кудай Ибилистин бетин кудурети менен карартса, адамдар айыптуунун бетин көө сыйпап карарткан.
Кара буура
Чон башатты, тогонду, арыкты байлоонун ыкмасы. Аны мындай жасаган: илгери заманда Орто Азияда жер сугаруу үчүн өзөндү байлап, суу алган. Ошондо камыштан, куурайдан, караган-бутадан боолап, ага таш аралаштырып, казыктар кагылган, өзөндүн энине жараша узун кылып, улам кабаттап отуруп сууну бөгөгөн. Мына ушул «кара буура» деп аталган. Азыр да пахтачылар ушул ыкманы колдонушат. Бирок, сөздүн теги белгисиз.
Кара шаршемби күн
«Кара шаршемби күн» — бактысыздыкты алып келүүчү күн, таалайсыздыкка жолуктуруучу күн.
Фарсы элинин ырымында: жаӊы жылдын (Нооруздун) башталаарындагы акыркы шаршемби «чахар шенбе сури» деп аталат. Демек, «кара шаршемби». Мааниси — «бактысыздык алып келүүчү шаршемби». Ыйык жалдан тартып соорусуна чейин кара түгү бар сур атты да фарсылар кара жолтой деп эсептеп, «сур, акырымдан алыс тур!» деп ма¬кал чыгарышкан экен.
Кара элечек кылуу
«Кара элечек кылуу» — эр бүлөнү өлтүрүп, аялдарына кара элечек оронтуу. Салт-санаада эри өлгөн аял кара кийип, кара жоолук салынат. Бул жеке кыргыз эмес, көп элде бар. Салт боюнча эри өлгөн аял бир жылга чейин кара кийим менен, үйдүн бир капшытында, күнүгө үч убак эрин жоктоп кошуп отурган. Бир жылдан кийин ашын берип, кара жоолугун алып, ак жоолук салган. Мына ушундан улам элдин кыргынга учурашын, малы-башынын талоонго түшүшүн «кара элечек болуу» деген накыл сөз менен атай турган болуп кеткен.
Мындагы «кара» сөзү узун деген маанини ачыктап турат
Жандуу заттардын тулку боюнун баш бөлүгүндөгү беш мээнин бирөөсүнүн аталышы, баш сөөгүнүн арткы бөлүгү «кара» сөзүнө байланышту «каракуш» деген аталыш менен аталган. Ушул сыяктуу дене мүчөлөрүбүздүн дагы бири кара сөзү менен аталат. Ал сүбөө менен жетим кабырганын аралыгындагы узун кабырганын аталышы кара кабырга. Мындагы “кара” сөзү “узун” деген маанини ачыктап турат.
Кара жаак
Кара жаак деген аталыш эки түрдүү максатта, эки түрдүү адамга айтылат. Анын бири жакшы мааниде көп сүйлөгөн сөзмөр, чеченди, жаагын жанып мыкты ырдаган төкмө акын, жамакчыны кара жаак деп аташкан болсо, экинчи мааниси тилдүү, шакылдаган сүйлөөк, тажаал, жаман сапаттагы адамдарга колдонулат. Мисалы, Саат баскырдын үйүнө барганда бул кара жаак катынга кабылбай калат белем? (Бердикеев).
Ат кара тил болгондо
Жай мезгилинин башталышы кыргыз элинде «ат кара тил болгондо» деп аталып калган. Отко койгон аттын ооздугун чыгарып, кайра минерде атынын тили кара болуп калганын байкайт.
Жабылуу кара иӊген
Бул фразеологизм оор басырыктуу, акылдуу, кеӊ пейил, бардык жагынан үлгүлүү сапаттары менен таанылган, үй оокатын мыкты иштеген, үн чыгарып бүлөсүнө катуу айтпаган, бир топ баланын энеси болгон аялдын образын берет.
Кандайдыр бир ишке, окуяга таӊ калуу, өкүнүү же аны мактоо, кубаттоо маанисинде айтылат
Мисалы, Ишибизди оӊдой берди болуп, бүгүн күн ачылып кеткенин кара («Ала-Тоо»). Бул жерде «кара» сөзү кыймыл аракетти буйруу иретиндеги сөздү эмес, сүйлөп жаткан адамдын ички эмоциясын, кубануусун түшүндүрүп калды. Ушул эле «кара» деген жалгыз сөз күнөлүү иш кылган адамдардын айыптуу экендигин да билдирет.
Кара теке сүзүү – ойдо жок жерден кокустук болуп, кырсыктап, бузулуп, ордунда болбой калуу.
Кара желин – сүтү аз, желининде сүтү болбогон, сүтү аз чыккан деген мааниде колдонулат. Мисалы, кара желин картаӊ кой, каруусуз козу бага албайт (Осмонкул).
Кара курсак – жалаӊ карандай курсагы үчүн иштеп, эптеп жанын баккан адам.
Кара бет – 1.шерменде, маскара, жүзү кара (жазалоонун эски салтынан пайда болгон сөз. Кылмышкердин бетине көө сүйкөлүп, эл алдында маскараланган). 2. Күйөөсү өлгөн аял, куда түшкөн күйөөсү өлгөн кыз (күтүүнүн белгиси катары бетти тытуудан беттин карттанып карарышы, таалайсыз болуунун белгиси).
Кара көзүн кашайтуу – чоӊ кырсыкка учуратуу, шорун катыруу, түбүнө жетүү.
Кара көӊүл болуу – жүрөгү айланып, өзүн начар сезүү, кускусу келүү.
Нурсулуу Калмурат кызы
Ош шаардык билим берүү башкармалыгынын жасап жаткан иштери эл өкүлдөрүнүн жана шаар башчыларынын кызуу талкуусунда болуп жатат. Бул татаал тармактуу башкармалык болгондуктан анда чечилбеген маселе, көйгөйлөр көп. Башкармалыктын жетекчиси Авазбек Асановдун айтуусунда бул маселелердин келип чыгуусу да, аны чечүү жолдору да акча каражатына келип такалат.
- Агай, билим берүү өлкөдөгү негизги социалдык жагдай болуп эсептелет. Ош шаарында да бул жаатта бир топ маселелер бар. Алар тууралуу ачык-айкын маек курсак жакшы болмок…
- Ооба, сессияда, координациялык жыйындарда «чү» дегенде эле Ош шаардык билим берүү башкармалыгы сынга алынып жатат. Бул тармакта кандай көйгөйлөр, маселелер бар экенин, алардын чечилбей жатканын себептерин бизге «оӊдосоӊор болот» деп сунуш кылып отурган адамдардан жакшы билебиз. Биздеги көйгөйлөр экиге бөлүнөт. Жергиликтүү башкармалыкка, тактап айтканда, мэрия менен билим берүү башкармалыгына тийиштүү, экинчиси мамлекетке байланыштуу көйгөйлөр. Кээ бир адамдар буларды чаташтырып, мамлекеттик деӊгээлдеги көйгөйдү да менден талап кылып, «эмне үчүн карабайсыӊ?» дей беришет. Андай учурда «бул маселелер меники эмес, мамлекет чечиши керек» деп жетекчи катары айта албайсыӊ.
Билим берүүнүн сапатсыздыгынын биринчи көйгөйү - мектептерге бөлүнгөн акча каражатынын аздыгы. Эмгек акы аз болгондуктан жакшы мугалимдер башка жумуштарга кетип калып жатат. Чыдап иштеп жаткандарынын жакшы билим берүүгө көӊүлү жок. Мугалимдер алган айлыкка мен кол коюп отурган адаммын. Директорлор орточо эсеп менен 13-14 миӊ сом айлык алат. Директорго караганда көбүрөөк айлык алган 3-4 гана мугалим болот. Калганы баары 8-9 миӊ сомдон алышат. Турмуш шарты түптөлүп калгандар эптеп көз жумуп иштеп жатышат. Ал эми бала-чака багыш керек болгон жакшы кадрлар жеке менчик мектептерге же Орусияга кетип калып жатат.
Экинчи көйгөй – мектептердин материалдык-техникалык базасы. Биздин министрлик республикалык бюджеттен 700 миллиондон ашык акча алабыз. Мунун негизги бөлүгү эмгек акы менен соцфондго кетет. Калганы мектепке компьютер, китеп, буюм сатып алуу деген статьяларыбызга каражат жетпейт. Мектептерибиздин баарын компьютер менен камсыздай албай келебиз. Окуучулар отурган стол, парталар да союз мезгилиндеги боюнча. Жаӊы стандарттагы китептерге жетпей жатабыз. Китептин жетишсиздигинен китептер электрондук багытка өткөн. Себеби сабак толугу менен компьютер, интернет аркылуу болгондуктан китепти ошол жерден окуй беришет деген максат болгон. Бирок ал колдогу китептин ордун баса албайт экен. Колдо китептин жоктугу бир топ көйгөй жаратканда бир группа мугалимдер секциялык иште бул маселени айтышып, жыйынтыгында сабактын программаларын китепче кылып чыгарып, 3-4 мектепке таркатышат. Андан менин кабарым жок эле, бул окуя депутаттарга жетип, «эмне үчүн мыйзамсыз китеп сатышат» дешип иш бир топ татаалдашты. Ошол иш «коррупция, пайда көрүү жолу» деп аталды. Мектепте чоӊ жыйында ата-энелердин, мугалимдердин сунушу менен «Камкорчулар кеӊеши» түзүлгөн. Алардын курамы ата-энелерден турат. Мектепке керек болгон нерсени камкорчулар кеӊеши көтөрүп чыгып, ата-энелерден акча топтоп мектепке жардам берет. Атайын кабинети, эсепчиси, фонду болот. Мектепке керектүү нерсе камкорчулардын чечими менен гана алынат. Каражат жетпесе ата-энелерге кайрылып, колдорунан келген суммада жардам берүүлөрүн суранышат. Мектептин мугалими же директору өз алдынча окуучулардан акча жыйната албайт. Алар керектүү нерсесин алып бергиле деп камкорчу кеӊешке гана сунуш бере алат.
- Мыйзам түзүлгөнү менен мектепте, бала бакчада тарбиячылар, мугалимдер акча жыйнаган учур көп эле кездешет. Бирок ата-энелер да сыздаганы менен ачык айтышпайт. Ата-энелерге ишеничтүү болуусу үчүн каражат жыйноо иштерин компьютерлештирип, башкармалыкка атайын “Элсом” же “balance.kg” сыяктуу электрондук капчык программа түзсөӊөр болбойбу?
- Жакшы нерсе бул. Биз буга чейин элсомду иштеткенбиз, бирок терминалдар бузула берип тажаткан. Анын үсүтүнө маянанын аздыгынан бизге күчтүү программист да иштегени келбейт экен. Бирок бул иштерди ойлоп жүргөм, сентябрь айына чейин ишке киргизүүгө аракет кылам. Азыр деле ата-энелер акча бергенде эсеп-дүмүрчөктү талап кылуулары керек. Ата-эне балдарына жардам берүүсү кажет. Анча-мынча 300-500 сомдон топтошсо көп көрүп ызылдап чыгышат. Бир жолу телевидение аркылуу катуу айткан сөзүм үчүн да бир топ кагуу жедим. Америкада, Германияда деги эле бардык өлкөдө ата-энелер балдарына жардам берет. А бизде эмнеге болбосун? Кээ бир ата-энелер колунда каражаты болуп турса да “мен эмнеге берет экенмин, мектеп өзү кылсын” дейт. Бул нерселер туура эмес да.
- Депутаттар рейд кылганда көп мектептердин абалын көрүп, аябай кейиген учурлар болот. Сиз айткан эмгек акыны көп бергенде эле бул маселелер чечилип, билим берүүнүн деӊгээли жогорулайбы? Ошол мектептин директорлорун алмаштыруу чарасын көрбөйсүздөрбү?
- Эмгек акысы жогоруласа мугалимдердин эмгеги бааланып, алган акчасына жараша мугалим да тытынып иштеп калат. Директорлорду алмаштыруу боюнча мен көп иштерди кылдым. Бирок андан да начар директор келип калуусу толук мүмкүн экен. Биз жалпы эле мугалимдерге аттестация өткөрдүк. Жыйынтыгында алдыӊкы балл алгандарды сыйладык, начар балл алгандардын баасын өзүнөн башка эч ким билген жок. Бул иштерибиз мугалимдердин 95 пайызына таасир берди.
- Учурда кандидаттыгын жактаган адамдар көп болууда. Ошолорго доцент, профессор деген наамдарды жөн эле ыйгарып койбой илимин жактаганына кошо билим берүүсү төмөн болуп жаткан мектептерге 2-3 жыл директор кылып, ошол жерде көрсөткөн ишинин жыйынтыгын көргөндөн кийин даражасын берсе жакшы болмок. Ушул идеяны министрликтин жыйындарында сунуштасаӊыз болобу?
- Мен да илим жактаган адаммын. Бул анча- мынча адамдар ойлогондой оӊой иш эмес. Анын үстүнө мектептерде айлык аз болсо ким ал жерге барып директор болмок эле. Бул идеяны ишке ашыруу менен илим жактаган адамдардын санын гана азайткан болбосок билим берүүгө эч кандай таасири тийбейт деп ойлойм. Маселе айланып келип эле мугалимдин эмгек акысына барып такалат.
- Ар бир адам өзүнүн үстүнөн иштеп, билимдүү, тажрыйбалуу, издеген мыкты кызматкер болсо аны жумуш менен акча ээрчийт. Айлык аз деп эптеп-септеп иштеген адам айлык көтөрүлгөндө жакшы иштеп кетет деп ойлойсузбу?
- Ушул парадокс мени кыйнаган маселенин бири. “Бул жерде жеке менчик мектеп ачылып жатат экен” деген кепти угарым менен жакшы мугалимдеримди эстеп “ушуну алып кетип калышпаса экен” дейм. Айткандай алып кетип калышат. Мен жыл сайын жакшы мугалимдердин санын көбөйтүүгө аракет кылам, а аларды башка жакка тартып кетишет. Жылына 10 жакшы мугалим башка жакка кетсе алардын ордуна жаш мугалимдер келет. Анын төртөө эки-үч айда эле чыдабай кетип калышат. Эмгек акыны канчалык жакшы төлөп берсек, ошого жараша талап кылып, алардын деӊгээлин жакшыртабыз.
- Мектептердеги көйгөйлөрдү долбоорлор, гранттар, инвесторлор менен иштеп жакшыртса болбойбу? Мисалы, ОшМУну Каныбек Исаков өзүнүн иш билгилиги менен университеттин абалын шаардын өнүгүүсүнө теӊдеп койбодубу?
- Мен өзүм ОшМУдан келгем. Университетте түрдүү тармакта бөлүм башчы, декан, проректор болуп иштеп, ар түрдүү эл аралык долбоорлорду жазууга катышып, Европа, Түркия менен болгон долбоорлорду жетектеп, грант алуу, анын пайдасын жакшы билген адаммын. Бул кызматка келгениме эки жылдан ашкан болсо ушул аралыкта бир топ долбоорлор менен иштеп, жакшы иштерди аткардык жана аткарып жатабыз. Орто билим берүү менен жогорку окуу жайды такыр салыштырып болбойт.
Уулбү Каныбекова
Жогорку окуу жайлар – орто билимдин жана атайын орто билимдин негизинде тереӊ пайдубалдуу билимге ээ жогорку квалификациялуу атайын адистерди даярдоочу окуу-тарбия мекемелери. Кырызстандагы жогорку окуу жайлардын саны 60дан ашык. Ал эми түштүктөгү жалгыз атайын адистештирилген юридикалык окуу жай бар. Ал Ош мамлекеттик юридикалык институт. Жылына 500гө жакын юристтерди тарбиялап чыгарган институттун түзүлгөнүнө аз эле убакыт болгон. Өзүн-өзү каржылаган институт контракттык негизде гана билим берет.
ОшМЮИ жөнүндө маалымат
ОшМЮИ өлкөнүн түштүгүндөгү жалгыз адистешкен юридикалык жогорку окуу жайы. Ал юриспруденция, соттук экспертиза жана укук таануу адистиктери боюнча күндүзгү, сырттан жана дистанттык технологияларды колдонуу менен сырттан окуу формаларынын негизинде адистерди даярдайт. Бүтүрүүчүлөргө юриспруденция багыты боюнча мамлекеттик үлгүдөгү бакалавр даражасындагы диплом берилет. Бул диплом менен бүтүрүүчүлөр сот, укук коргоо органдарында (ички иштер министрлигинде, мамлекеттик улуттук коопсуздук комитетинде, прокуратура, финансылык полиция кызматында, нотариат, адвокатура) ж.б. мамлекеттик органдарда жана мамлекеттик эмес уюмдарда иштей алышат. Юридикалык колледждин бүтүрүүчүлөрүнө укук таануу адистиги боюнча диплом берилет. Алар андан ары адистештирилген факультеттердин биринде окууну 2-курстан улантууга же юридикалык мекемелерде иштөөгө мүмкүнчүлүк алышат.
Абитуриенттер ОшМЮИге жалпы республикалык тестирлөөнүн жыйынтыгы менен конкурстук негизде 1-курска кабыл алынат. Юридикалык колледжге институтта уюштурулган экзамендердин жыйынтыгы менен кабыл алынат.
ОшМЮИнин факультеттери
• Сот-прокуратура;
• Адвокатура жана юстиция;
• Тергөө-криминалистика;
• Башкаруу жана укук;
• Укук жана ишкердүүлүк;
• Сырттан юридикалык окуу;
• Юридикалык колледж;
• Дистанттык технологияларды колдонуу менен сырттан окуу.
Профессордук-окутуучулук жамааты
Окуу жайда 200гө жакын профессордук - окутуучулук жамаат эмгектенет. Алардын ичинде 44 илимдин кандидаттары, үч илимдин докторлору бар. Мындан сырткары эл агартуунун мыктылары, сот жана укук коргоо органдарында иштеген бай тажрыйбага ээ болгон адистер билим берет.
Материалдык-техникалык базасы
ОшМЮИнин мезгил талабына жооп берген үч окуу имараты бар. Заманбап техникалык каражаттар менен жабдылган окуу аудиториялары, лабораториялары, компьютердик класстар, криминалистика полигону жана спорттук залы институттун өзгөчөлүгүнө дал келет.
ОшМЮИде жети компьютердик класс-лабораторияда студенттер токтом маалымат-укуктук системасы менен интернет жана Wi-Fi байланышын акысыз колдонушат.
ОшМЮИ алыскы райондордон келген студенттерди бардык шарттарга жооп берген жатакана менен камсыз кылат. Заманбап үлгүдөгү сот отурумдар залында сот процесстери өткөрүлүп турат. ОшМЮИнин жетиштүү китеп фонду түзүлүп, үч китепкана окуу залдары менен электрондук китепкана өз ишин жүргүзүүдө.
Студенттик жашоо
ОшМЮИде ар түрдүү маданий коомдук жана тарбиялык иш-чаралар тынымсыз өткөрүлөт. Ошондой эле ден соолукту чыӊдоо максатында спорттун бир топ түрлөрү боюнча машыгуу залдары, студенттердин ар тараптуу калыптануусу үчүн атайын түзүлгөн борборлор, дискуссиялык клубдар иш алып барат. Азыркы учурда институтта дүйнөнүн чемпиондору, спорттун чеберлери, шаардык, облустук жана республикалык деӊгээлде өткөрүлгөн конкурстардын жеӊүүчүлөрү жана таланттуу улан-кыздар билим алышууда.
Окуу мөөнөтү:
Күндүзгү окуу формасы боюнча:
- жогорку бакалавр (Юриспруденция) — 4 жыл;
- соттук экспертиза — 5 жыл;
- 9-класстын билими менен (юр. колледж) – 2 жыл 10 ай;
- 11-класстын билими менен (юр. колледж) – 1 жыл 10 ай.
СЫРТТАН окуу формасы боюнча:
- жогорку билим базасында — 2,5 жыл;
- дистанттык окуу — орто билими менен – 5 жыл;
- 11-класстын билими менен (юр. колледж) – 2 жыл 4 ай.
- магистратура — 2,5 жыл.
Байболот Абытов, илимий иштер жана эл аралык байланыштары боюнча проректор:
«Максатыбыз - сапаттуу билим берүү»
- Бизде жалаӊ гана юристтер бир нече багытта даярдалат. Институттун түзүлгөнүнө аз болгонуна карабастан эл аралык деӊгээлде да өз аброю бар. Орусиянын бир катар салмактуу университеттери, Кытай, Казакстан өлкөрлөрүндөгү университеттер менен келишимдер түзүлгөн. Биздин окутуучулар, студенттер тынымсыз тажрыйба алмашып турушат. Айрыкча илимий практикалык байланыштарыбыз бекем. Негизги максатыбыз билим алууга умтулган студенттерге сапаттуу билим берүү. Бүгүнкү күндө бардык шарттар түзүлүп, заман талабына ылайык билим берүү системи негизделген. Сөзүм куру болбошу үчүн айтып өтөйүн. Студенттердин экзамен тапшыруусу, контракт төлөөсү бүт электрондоштурулган. Мисалы, студенттен АВН системинде компьютер аркылуу экзамен алынат. АВНге түшкөн натыйжаны студент эмес мугалим да оӊдоп-түзөө киргизе албайт. Себеби, база борбордо түзүлүп, ошол жактан гана оӊдоого мүмкүнчүлүк каралган. Бул система мугалим менен студенттин ортосундагы коррупцияны жоюуга чоӊ өбөлгө. Мындан сырткары атайын компьютердик борборубуз бар. Студенттер каалаган убагында кирип интернет тармагын колдоно алышат. Окуу усулдук базабыз, окуу тарбия иштери тиешелүү нукта жүргүзүлөт.
«Ар бир окуу корпуста адабият фонду түзүлгөн»
- Студенттер үчүн бардык шарттар түзүлгөн. Анткени, сабаттуу юристтер бүгүнкү күндүн талабы. Китеп фондубуз бар. Ар бир окуу корпусунда жана жатаканада студенттерге керектүү тиешелүү предметтер боюнча камсыз болгон адабият фонду түзүлгөн. Мындан сырткары спорт тармагында ийгилик жаратууну каалаган студенттер үчүн да мыкты шарттар түзүлгөн. Бир эле биздин окуу жайдын атынан эмес, өлкөнүн атынан чет жактарга чыгып ийгилик жараткан студенттерибиз көп. Алардын бири Төрөхан Багынбай уулу. Өзүӊүздөр билесиздер Азия оюндарында алтын медаль тагынып келди. Учурда магистратурада биринчи курста окуп жатат. Бүгүнкү замандын талабына ылайык, юриспруденция багытындагы жогорку квалификациядагы адистерди даярдоо биздин негизги миссиябыз, милдетибиз. Окутуучулук жамаат бул милдетти толугу менен аткарып жатат.
Бактыгүл Калдарбай кызы
Фото: Сыдык Токонов
«Менталдык арифметика» шаардагы мектептерде гана эмес, алыскы айыл жерлеринин мектептеринде да өнүгүп, окуучулар бул боюнча дүйнөлүк олимпиадаларга катышып, ийгилик жаратышууда. Буларга күбө болгон көп ата-энелерди «Бул кандай илим? Балдардын аӊ-сезимин такыр башка тарапка буруп салбайбы?» деген тынчсыздануу ойлор кыйнап жатат.Дегеле менталдык арифметика деген кандай окутулууда бул тууралуу Ноокат районунун Кыргыз-Ата айыл өкмөтүндөгү Т.Темиралиев атындагы орто мектептин менталдык арифметика боюнча мугалими Мунира Ысакова кеӊири айтып берет.
- Мунира айым, менталдык арифметика деген эмне? Бул илимди кайдан өздөштүргөнсүз?
- Менталдык арифметика 4 жаштан 16 жашка чейинки балдардын интеллектуалдык ой жүгүртүүсүн өстүрүүчү ыкма. Мен 2018-жылдын февраль айында Бишкектеги «Академия роста» аттуу окуу борборунун тандоосунан өтүп, бул илим боюнча окуу курсун аяктап келгем. Өткөн жылдын март айынан баштап балдарга сабак бере баштадым. «Академия роста» окуу борбору мугалимдерге компьютерге программа киргизип беришкен. Балдар мисалдарды колдору менен жана эч нерсе колдонбой көзү менен бир жерди тиктеп турган абалда ой жүгүртүү аркылуу чыгара алышат.
- Менталдык арифметиканы үйрөнүүнүн этаптары же баскычтары кандай?
- Балдар 10-12 баскычтан турган окутуудан өтөт. Эреже боюнча ар бир баскыч 3-4 айга созулат. Сабактар жумасына 1-2 жолудан болуп, натыйжада 1-1,5 жылда бала 4-5 орундуу сандардан турган ар кандай эсептерди чыгарганга үйрөнөт. Бирок биз мектептин программасына карап, жетекчилер менен кеӊешип иш план түзөбүз. Ага карап этептарга бөлүп алам.
- Буга ар бир эле бала жөндөмдүү боло алабы?
- Албетте, башка сабактардан өзгөчөлүгү аябай чоӊ. Эске тутуусу начар, башка сабактарга кызыгуусу жок, ой жүгүртүүсү төмөн балдарды мээсин иштетүүгө машыктыруу иретинде окутса болот. Негизинен сабакта балдар абакус куралы аркылуу мисалдарды бат эсептөөгө үйрөнүшөт. Эӊ алгачкы кытай эсептегич таштары чоподон болгон. Абакусту тапканга чейин бул куралды «соробан» деп аташкан. Тарыхый материалдарга ылайык, абакус менен иштөө боюнча эӊ байыркы китеп «Арифметика» деп аталган. Алгач бала абакустагы шуручаларды эки колунун жардамы менен жылдырып мисалдарды иштөөгө үйрөнөт. Акырындап иштеп менталдык картага өтөт. Ошол шуручаларды өзүнүн оюнда жылдырып жаткандай элес менен иштөөгө көнөт. Бара-бара мисалдарды оозеки, башкача айтканда, визуалдык түрдө чыгара баштайт.
- Көп ата-энелерден «Менталдык арифметика балдарга зыян экен. Көчөдө бара жатып деле колдорун кыймылдатып эсеп чыгарышат. Психиканы такыр буруп коет окшойт» деген пикирлерин угуп жатабыз...
- Сабак учурунда көбүрөөк манжалар менен алектенибиз. Сабакка катыша баштаган ар бир балага бул ыкмалар кызыктуу болот. Бир гана бул ыкма эмес, ар бир жаӊы нерсени кабыл алуу балага кызык көрүнөт. Балдар сабактан чыккандан кийин да башка досторуна өзүндөгү жаӊылыкты айтат жана көрсөтүп берет. Аларды таӊыркатып колдору менен эсепти бат чыгарып коет. Мындай учурларды көп эле байкап жүрөм. Бирок өзү менен өзү болуп, башка дүйнөгө кирип, манжалары жана эсеп менен гана алек болуп, адаттан тышкары болгон коркунучтуу абалга кептелген баланы байкай элекмин. Бул сабак окуучунун психикасына эч кандай терс таасирин тийгизбейт, зыян жагы жок. Тескерисинче, пайдалуу жагы абдан көп. Балдар бул ыкма менен мисалдарды бат эсептөөгө катар китепти шар окуганды, эске сактоону, фотографиялык эс- тутумун жогорку деӊгээлде өнүктүрө алат. Мисалы, көп балдар ыр жаттаганда эсине тута албай кыйналышат. Ал эми менталдык арифметиканы өздөштүргөн бала тексттерди, ырларды бат жаттап, бир көргөн адамдын элесин да эсине сактап кала алат. Балдар сабакта бир эле учурда ырдап жатып, жанылмач да айтууга үйрөнүшөт. Скакалка ойноп жаткан учурда топту чикитип мисал чыгара алышат. Илимде так көрсөтүлгөн баладагы өнүгүүнү айта кетсем:
Өз алдынча чечим кабыл алуу жөндөмдүүлүгү
Көӊүл бөлүү концентрациясын
Сүрөткө тартып алгыдай эс тутум
Маалыматты тез кабыл алуу
Өзүнө ишеним
Чыгармачылык аӊ-сезим
Окуудагы ийгиликтер
Элестетүү жана көрсөтүп берүү
Менталдык арифметикада окуган ар бир бала булардын баарына жөндөмдүү боло алат дегенден алысмын. Ар кимдин кабыл алуусу ар баша болорун да унутпашыбыз керек.
- Анда баш мээде кандайдыр бир өзгөрүү болот экен да?
- Негизинен бул ыкманын өзү баш мээнин эки жарым шарларын бирдей иштетет. Мисалы, сол жак мээ логикага, сүйлөөгө, анализ, рационалдуулукка жооп берсе, оӊ жак мээ кыялдарга, элестетүүгө жооп берет. Ал эми эки мээнин теӊ иштөөсү укмуштай ийгиликтерге жеткирет. Балдар сабактын этаптарын окуу аркылуу эки мээни бир учурда иштетүүгө жөндөмдүү болушат.
- Силердин окуучулар бул илимди кандай кабыл алышууда?
- «Академия роста» окуу борбору тынымсыз окуучулар арасында олимпиада өткөрүп турат. Мен балдарга билим бере баштагандан 3 ай өтүп, Чолпон-Ата шаарында эл аралык олимпиадага 5 окуучумду алпардым. Өлкөнүн бардык аймагынан барган 600 окуучунун арасынан 2 окуучум 1-орунду, 3 окуучум 2-орунду багындырды. Анын негизинде 3-класста окуган Талипжанова Айчолпон аттуу окуучум Дубайда өтүүчү дүйнөлүк олимпиадага жолдомо алып, ал жакта 15 мамлекеттен катышкан 1500 окуучунун ичинен да 1-орунду багынтып, менталдык арифметика боюнча чемпион аталды. Дагы бир окуучум Ибрагимова Диана Анталия шаарына барып 2-орунду ээледи. Ош облусунун аймагында өткөн олимпиадада Сатыбалдыева Имрана аттуу окуучум чемпион аталды. 24-мартта Кушбаков Арген аттуу окуучум Ташкентте өткөн эл аралык олимпиадада 3-орунду ээледи. Булар менин жана окуучуларымдын аз убакыттын ичиндеги ийгилигибиз болду. Бул жыйынтык менен биздин окуучулар менталдык арифметиканы кызыгуу менен кабыл алып, окушууда деп айта алам.
-Маегиӊизге рахмат, мыкты окуучуларды тарбиялап, окута бериӊиз.
Уулбү Каныбекова
Окумуштуу, жазуучу Сулайман Рысбаев: “Мен жазган “Алиппеден” 21 жылдан бери балдар тамга таанып келишет”
Понедельник, 25 Февраль 2019 04:09 Автор Бекмурат
Алгачкы кыргыз алиппеси 24 тамгадан түзүлүп, 1924-жылы 15-февралда илимпоз, педагог И. Арабаев тарабынан Ташкентте жарык көргөн. Андан кийин да бир топ “Алиппе” китептери даярдалып, далай билимдүү кишилердин тушоосун кескен. 1998-жылы чыгып, азыркы кезге чейин кыргыз элине тамга таанытып, сабатсыздыгын жоюп, окуганга, жазганга үйрөткөн, көргөндө балалыкты эске салган“Алиппе” китебинин автору Рысбаев Сулайман агай менен Ош шаарында кезигип калдык.
“Мектепке 10 чакырым жолду жөө басып барчубуз”
-Балалыгым Токтогул районунун алакандай Сары-Камыш айылында өттү. Чоӊ үй-бүлөдө өстүм. Чоӊ атам, чоӊ апам, ата-апамдар менен бактылуу жашадык. Апам Букен он бир баланы төрөп-өстүрдү. Мен экинчисимин. Балалык кездеримди эстегенде бийик тоолор, жашыл жайлоо, тунук булак, жер жайнаган түркүн гүлдөр, чыбык ат минип тай чаап ойноп жүргөн түздөр элестейт. Жазында мал айдап, боз үйлөрдү жүктөп алып көчүп чыкчу жайлоолор, кайрадан күзүндө кончу кыштоолор ошондогудай эсте. Чоӊ атам Рысбай жазында буурсун менен жер чийип, соко кармап, чөп чаап, чарчабай мал багып жүргөнү көзгө тартылат. Чоӊ апам Таажыбү боз үйдү мыктылап тикчү. Оймолоп шырдак оюп, түрдүүлөп ала кийиз жасап, кооздоп өрмөк согуп, элдик ырларды, жомокторду келиштире айтып, ооз комузду мыктап чертет эле. Атам Казыбай, апам Букен айылдын эӊ алдыӊкы мугалимдери болгон. Айылыбыздын дээрлик отуз-кырк жылдык тарыхында жүздөгөн балдарды окутуп-тарбиялашты. Чакан айыл болгондуктан, мектеп алыс. Биз он жыл бою мектепке жөө 10 чакырым жолду басып өтүп, чарчабай, ойноп, кыйналдык дебестен окуп бүттүк. 11 бир тууган баарыбыз мектепти калтырбай, эӊ жакшы окуп, билимдүү болуп өстүк. Мугалимдерибиз мыкты адистер болгон экен. Тарыхтан Кубат агай,физикадан Осмонкул агай, математикадан атам Казыбай, орус тилчи Модубай агайларыбыз бизге билим гана бербестен,татыктуу адам болууга да тарбиялаптыр, жол көрсөтүптүр. Мен ал агайларымды эстегенимде баскан-турганы, кийген кийимдери, жөнөкөйлүгү, адамгерчилиги, тереӊ билимдүүлүгү, эл алдындагы чексиз урмат-сыйга ээ болгондору элестейт. Мугалимдин негизги үлгүлөрүн агайларым көрсөтүшүптүр. Бүгүн да мугалим кандай болуш керек дегенде ошол агайларымдын үлгүсүн мисал кылып айтып келем.
Бала дүйнөсүнө байлаган - “Көлчүктөгү ай”
- Көп бир туугандын арасында өскөнүм да балдар адабиятына жакын болушума таасир берсе керек. Башталгыч класстарда окуп жүргөндө дубал гезиттерге ырларым чыгып турчу. Балдардын окуусу, жүрүм-туруму тууралуу сатиралык ырларды жаза берчүмүн. 9-10 класста Т.Кожомбердиевдин «Көлчүктөгү ай» деген китебин өтө таасирленип,кызыгып окуп калдым. Ошол китеп менин жолумду балдар адабиятына биротоло буруп койду окшойт. Анан Улуттук университеттин 1-курсуна кирип, алгачкы«Жатпас куурчак», «Апам качан келет» деген аӊгемелерим «Кыргызстан пионери» гезитине чыгып, тушоом кесилген. Айылда 9 жыл мугалим болуп иштедим. Кайра Бишкекке келип, 1987-жылы Кыргыз билим берүү академиясына конкурстан өтүп, ага илимий кызматкер болуп эмгектенип калдым. Мектептеги тажрыйбаӊ бар деп, окуу китептерди рецензиялатып көнүктүрүп, методикалык колдонмо-көрсөтмөлөрдү жаздырып, машыктырып, анан бизге окуу китептерди да жазууга тапшырма бере башташкан. Ошондо балдар үчүн чакан жомок, аӊгемелердин табылышы кыйын болор эле. Анан зарылчылыктан улам балдарга ылайыктап аӊгемелерди, жомокторду жазып, акыры аларды жыйнактап 1997-жылы «Жылмайып турган таш» аттуу жыйнагым чыкты. Андан бери 50дөн ашык аӊгеме-жомок жыйнактарды чыгардым. Бизде балдар жомоктору, аӊгемелердин таӊсыктыгы – мени балдар адабиятына биротоло байлады.
Элге тааныткан “Алиппе” китеби
-Академияга келгенден баштап адегенде ага илимий кызматкер, сектор башчысы, бөлүм башчысы жана лабораторияны жетектеп келдим. Далай программа, концепция, стандарт, методикалык эмгектерди, башталгыч кыргыз жана орус класстарына арнап «Алиппе», «Кыргыз тили», «Адеп», «Адабий окуу» сыяктуу 13 окуу китебин, ондогон методикалык жана окуу куралдарын, хрестоматияларды жаздым. Бакчаларга арнап да 5-6 китебим чыкты. Менин китептерим менен Өзбекстандын, Тажикстандын кыргыз мектептеринде балдар эне тилинен билим алып келет. 1995-жылы илимдин кандидаты, 2000-жылы доцент, 2006-жылы доктордук ишимди коргоп, 2010-жылы профессор, 2015-жылы Кыргыз билим берүү академиясынын мүчө-корреспонденти болдум. «Алиппе» китебим Парижде, Ленинградда, Москвада эл аралык китеп көргөзмөлөрүндө алтын медалдарга ээ болду. Илимий-методикалык эмгектеримди жазып жатып, чыгармачылык калган жок. Улам биринен келген эргүү экинчиси менен алмашып, бирин токтотуп, экинчисин баштап жүрүп экөөнү теӊ бирдей алып келатам. Менин оюмча окуу китептерим деле балдар үчүн, илимий-методикалык эмгектерим деле балдарга жакшы билим берүүсүнө жол көрсөтөр мугалимдер үчүн, аӊгеме-жомокторум деле балдар үчүн, кыскасы, баары эле барып балдарга багышталган сыяктуу. Алгачкы китебим – “Эл мугалими” токтогулдук Б.Батыркулов аттуу белгилүү педагогдун педагогикалык тажрыйбасы, анын кыргыз педагогикасына кошкон жаӊылыктары, новаторлугу тууралуу болчу. Андан кийин деле бир нече китептерди чыгардым. Менин атымды элге тааныткан чоӊ эмгегим, албетте, «Алиппе» болду. Биздин курактагылар Турусбеков, Рысбекованын авторлугундагы “Алиппе” китебин окуганбыз. 1924-жылдын 15-февралы биринчи “Алиппе” китеби чыккан күн эмеспи. Кийин мен 1998-жылы И. Арабаевдин, жогорудагы авторлордун идеясын чогултуп, жаӊы “Алиппе” китебин жаздым. Китеп жалпы элге сиӊип кетти. Андан бери 21 жыл болду. Ошондон бери жеткинчек балдар сүйүп окуп, билим жолуна түшүп келет.
“Өзүмдү унутуп, бирөөгө жардам берип эс алам”
-Чыгармачылык бир теӊ, акамемиядагы лаборатория башчысынын иши бир теӊ. Илимий иш, отчеттер, семинарлар, конференциялар, каттарга жооп жазуу, жазмаларды рецензиялоо, илимий кеӊешке даярдоо иштери колду абдан байлайт. Кечке отурган үстөлдөн турбай иштеп кеч кирген күндөр өтүүдө. Андан кийин колум бошоп кечинде, түн бышканга чейин чыгармачылык менен отурган убак көп болот. Ансыз кайдан аӊгеме-жомоктор жазылмак?! Ошондо чарчап-чаалыкканга карабай түнкү бир убакта да бир иш бүткөрүп алсам ошого каниет кылып, чер жазылып, ыраазы болуп, чарчоо унутулуп, жыргап калам. Менин эс алганым ошондо бир билинет. Кээде бала-чака менен табиятка чыгып, аба жутуп, эс алып, мээни сергитип, ошондо да бүтпөй жаткан иштерди башымда бышырып, үйгө келгенде баягы ишти кайра улантмай…
Турмуш деген турмуш, ойлогон ойду кыстаган турмуш жеӊет дегендей, ар кандай жеӊген жана жеӊилген кырдаалдар болот. Бирине кыжалат болсом, бирине каниет кылам. Ошондой кысталыш убактарда эч качан бирөөгө зыяным тийбесин, мен жеӊилсем да, менин зыяным тийбесин деп ойлойм. Өзүмдү унутуп, өзгөгө жардам берип, бирөөгө пайдалуу иш кылып, андан жан дүйнөмдү ыраазы кылып, эс алдырам…
“Обон жазчу болдум”
-Соӊку кездерде обон жазчу болдум. Учурда жыйырмадан ашык обондорум бар, бир нечеси белгилүү ырчылар тарабынан аткарылып келет. «Шат күндөр», «Мектеп вальсы», «Бийге чакырам», «Бакыт гүлү», «Мекен болбос ата журттун өзүндөй» сыяктуу ырлар менин обондорум экенин эл анча билбейт. Азыр Куурчак театры менен иштешип, жомокторумду сахналаштырсам деп жүрөм. Мультфильм тартып жатабыз.Буюрса, алдыӊкы күндөрдө жакшы жаӊылыктар болот деп үмүттөнүп жүргөн чак.
Келинчегим Чынар мектепте мугалим. үч уул, бир кызым бар. Баары турмуштан өз орундарын табышты. Иштеп-окуп жүрүшөт. Жакшынакай келиндерим, сегиз неберембар. Кызым Айгерим мага жардамчы болуп, жаӊы багытта иштерди башташып, мультфильм тартышып, сценарий жазышып, неберелерим баары жакшы окуп, көптү үмүттөндүрүп жүрүшөт.
“Жомокторду сахналаштырып, мультфильмдерди тартсам”
-Бала кезде кимдер гана кыялданбайт. Акын, жазуучу, сүрөтчү, актер, журналист, ал тургай архитектор болгум келчү. Бүгүнкү кезде кыялданганымдын көбүнө жетиштим. Кантип элге кызмат кылам деп ойлоно берчүмүн. Азыр заман өзгөрүп, өлкөбүз баш аламандыктан бир аз арылып, туура жолго багыт алууда. Буга чейинки он жылдыктар көп кыйынчылыктарды жаратты. Эми алдыда чыгармаларымды балдарыбызга жеткиликтүү чыгаруу, аларды сахналаштыруу, мультфильмдерди тартуу сыяктуу көп кыялдар бар. Буюрса, алар дагы аткарылар деген үмүттөмүн. Жаштарга көӊүл салып карап келем. Алардын алдында кеӊ келечек турат. Эмнеге жөндөмдүү болушса, ошого жетүүгө умтулуулары гана керек. Азыр эмне кылам десе баары даяр. Техниканын, агып келип жаткан жаӊылыктардын заманы, дүйнө азыркы жаштарга кеӊ кучагын жайды, кайда барам десе жол ачык. Бирок, негизги маселе жаштар ата журтун, анын келечегин, эмне кызмат кылсам, өнүктүрүүгө кандай эмгегимди арнасам деп гана ойлонушу керек.
Бүкалча Маматали кызы
Чаткалбай Райымбаев, ОшКӨУнун ректору: «Илим эч качан өлбөйт, аны улантуучулар сөзсүз чыгат»
Понедельник, 18 Февраль 2019 04:59 Автор Бекмурат
Илим - чындыкка болгон обьективдүү маалыматты иштеп чыгаруу жана системалоого багытталган адам ишмердигинин бөлүгү. Мындай ишмердиктин негизин фактыларды чогултуу жана аларды дайыма жаӊылап, системалап, анализ жүргүзүп, булардын негизинде жаӊы билимди же жалпылоону синтездөө түзөт. Ал эми илимдин заманбап түшүнүгү XVI, XVII кылымдарда калыптана баштаган. Дал ушул илим ааламында бир топ эмгектерди жаратып, окумуштуу атыккан илимпоздор тууралуу баяндоочу “Илимдеги инсан” рубрикабыз бар. Бул жолку коногубуз Кыргыз-өзбек университетинин ректору Райымбаев Чаткалбай Кенейбаевич болмокчу.
Илимий чыгармачылык жолу
Эмгек жолун 1992-жылы Ош техникумунда окутуучу болуп иштөөдөн баштаган. 1994-жылдан тартып Кыргыз -өзбек университетинде иштеп келет. Алгач университеттин каржы-экономика факультетинде окутуучулук кылуу менен бирге декандын орун басары кызматын аркалаган. 2006-жылдан 2009-жылга чейин экономика жана укук багытындагы адистерди кайра даярдоо факультетинин деканы болуп иштеген. 2009-жылдан 2013-жылга чейин ишканалар экономикасы жана башкаруу кафедрасынын башчысы болуп эмгектенип, 2013-жылдын июнь айынан тарта университеттин ректорлук кызматын аркалап келүүдө.
2006-жылы Кыргыз Республикасынын Улуттук илимдер академиясында «Кыргыз Республикасынын социалдык чөйрөсүнүн экономикалык көйгөйлөрү» деген аталыштагы кандидаттык диссертациясын ийгиликтүү жактаган. 2009-жылы Кыргыз Республикасынын Жогорку аттестациялык комиссиясы тарабынан доцент илимий даражасы ыйгарылган. 2017-жылы «Кыргыз Республикасынын социалдык комплексиндеги экономикалык көйгөйлөрдү чечүүнүн инновациялык жолдору» аталышындагы илимдин докторлук диссертациясын жактаган.
Жалал-Абаддагы К. Токтомаматов атындагы эл аралык университеттин алдында экономика боюнча диссертациялык кеӊештин мүчөсү.
Элүүдөн ашык илимий-усулдук эмгектердин ээси. Университеттин экономика багытындагы жогорку квалификациялуу адистерин даярдоодо жана окутуучулардын илимий чыгармачылыгын жогорулатууда чоӊ салымын кошуп келет.
«Биз жараткан эмгек пайдаланылууда»
- Илимге 1998-жылдан бери аралашып келе жатам. 20 жылдын жүзү болду. Анын жыйынтыктарын өзүӊүздөр билесиздер, 2006-жылы илимдин кандидаттыгы боюнча диссертациямды жактадым. 2017-жылы илимдин докторлугу диссертациямды жактадым. Биз тараптан иштелип чыккан сунуштарды, иштелмелерди өндүрүшкө киргизүү, ишке ашыруу өкмөттүн колдоосу менен болуш керек. Анткени, социалдык тармактын негизги бөлүгү бюджеттен көз каранды. Биринчи кезекте билим берүү тармагы, саламаттыкты сактоо тармагы, пособие, пенсиялар… Бул тармакта орун алган экономикалык көйгөйлөрдү канткенде чече алабыз? Канткенде калктын социалдык абалын жакшыртабыз деген маселелерге жооп издеп көрдүк. Бул багытта бир топ илимий макалалар жарык көрдү. Жалпысынан 60дан ашуун илимий макала жарык көргөн болсо, анын 20дан ашууну чет элдик журналдарга жарыяланды. Алар Казакстан, Өзбекстан, Орусия, Корея, Түркия, Малайзия жана Италиянын илимий популярдуу журналдары. Булар өзүнүн рейтинги, экономикалык багытта орду бар, эӊ негизгиси дүйнөлүк колдонууга ээ, инфо фактору нөлдөн жогору болгон журналдар болуп саналат. Макаланын журналга жарык көргөнүнүн эки жагы болот. Жөн эле жарык көрүп кала бериши мүмкүн, ошол эле мезгилде аталган макаланы бир нече илим изилдөөчүлөр пайдаланып, анын актуалдуугун арттырышы ыктымал. Анын жыйынтыгында ар бир окумуштууга пайдалануу көрсөткүчүнө жараша упай берилет. Учурда окумуштуулук даражамда жарык көргөн макалаларым 4 упай менен кетип жатат. Демек, биз жазган эмгектер коомчулук тараптан, айрыкча илим издөөчүлөр тарабынан пайдаланылууда.
«Алты аспирантка жетекчилик кылам»
- Пайдалануунун көрсөткүчүнүн бир упайын алуу үчүн макалага бир нече жолу шилтемелер болушу керек. Сен сунуштаган изилдөөлөр эске алынып, пайдаланышы маанилүү. Дүйнөлүк басылмаларда Scopus, WOS- Bigtimе деген системаларга кирген журналдар бар. Ошол журналдарга жарык көргөн макалалардын пайдалануу даражасына жараша илимдеги орду өзгөчө бааланат. Өзүбүздүн жогорку аттестациялык комиссиясы да жаӊы талаптарды иштеп чыккан. Илимдин кандидаттыгын же докторлугун жактоодо ошол журналдарда жарык көргөн макалалардын болуусун шарттайт да жыйынтыгында упай топтойт. Комиссия көргөзгөн упайды топтогондон кийин өзүнүн докторлугун же кандидаттыгын коргоого мүмкүнчүлүк алат. Кыргызстанда деле жогорудай журналдар бар. Эгер макалаӊыз Кыргызстандагы журналдарга чыкса 20 упай, Орусиянын журналдарына жарык көрсө 25 упай, ал эми Индия, Малайзия, Италия, Түркияда Scopus, WOS- Bigtimе системасындагы журналдарга жарык көргөн макала үчүн 40 упай берилет. Ушул берилген упайлардан эле кайсы журналдын аброю дүйнөлүк масштабда канчалык деӊгээлде экенин билүүгө болот. Негизинен, акыркы үч жылдан бери илим багытындагы саясат ушундай жүргүзүлүп жатат. Бул жакшы көрүнүш. Анткени, ар бир окумуштуунун рейтингин баалоодо спин-код аркылуу эле интернеттен көрүүгө болот. Журналдарды көтөрүп барып, көрсөтүп далилдеп отурбайсыӊ. Кимдин макаласы кандай, кайсы окумуштуу кандай даражада экенин аныктоого болот. 2010-жылдан баштап ОшМУнун алдында атайын илимдин кандидаттарын даярдоо боюнча диссертациялык кеӊеште мүчө катары 7 жылдай иштедим. Бир топ экономика жаатында илимдин кандидаттары даярдалды. Мен өзүм да беш-алты аспирантка жетекчилик кылам. Бүгүнкү күндө бир аспирант дипломун алып, учурда илимдин кандидаты болуп иштеп жатат. Ар бир корголгон кандидаттык-докторлук диссертация кичине болсо да экономикабыз үчүн кошкон салым.Мына ушундай бир топ илимпоздордун издөөлөрү менен бара-бара жакшы жыйынтыктарды берип, жетишкендиктерди жаратары бышык.
«Улук устатым тууралуу»
-Менин экономика багытына түшүшүмө, ушул багыттагы илимди жактоого түздөн-түз таасирин берген экономика илимдеринин доктору, Улуттук илимдер академиясынын мүчө корреспонденти, көп жылдар бою ОшМУда эмгектенген Купуев Пирмат Купуевич агай болду. Тилекке каршы, жакында мезгилсиз дүйнөдөн кайтып кетти. Бул киши менин илимий жетекчим катары көп жол көргөздү. Агай менин илимге түшүшүмө, ал жерде такшалышыма себепчи болду. Студент кезимде илимдин доктору, кандидаты деген адамдар менен үчүн идеалдуу кишилер болгон. Ал мезгилде илимдин докторлору саналуу гана болчу. Профессор болуу, жогорку окуу жайда сабак берүү мен үчүн идеалдагы иштер эле. Дал ушул сезимдердин таасири да илимге келишимде чоӊ роль ойнойт. Экинчи жагынан илимий жетекчимдин ишмердүүлүгү болду. Ошол эле мезгилде түз жол көргөзбөгөнү менен, илим жолундагы бир топ методикалык жактарынан жардам берген инсандар бар. Атасам, улуттук илимдер академиясынын академиги М. Мамасаидов агайдын да салымы чоӊ. Бизге окшогон жаш, илимге суусаган балдарды чогултуп, атайын илимий кеӊештерди уюштуруп, майда илимий макалаларды алып чыгуубузга тапшырмаларды берип, ошол макаланы талкууга алып чыкчу. Ал нерсе биз үчүн чоӊ мектеп болуп калды. Кийин диссертацияларды коргогондо көп тажрыйба топтодук. Кыргыз-Өзбек университети жаӊы ачылганда бир эле илимдин доктору, эки илимдин кандидаты менен ишин баштаган. Бүгүнкү күндө университетте 10дон ашуун илимдин докторлору, 70ден ашуун илимдин кандидаттары эмгектенишет.
«Даражага ак эмгеги менен жеткендерди сыйлайм”
-Кандидаттык даража алуу айтканга оӊой болгону менен талыкпаган эмгекти талап кылат. Илимге өзү бут багып кирип, бешене-тери менен иштеп илимдин кандидаттыгы даражасын алууга жетишкен болсо, ал адамды абдан сыйлайм. Анткени, ошол инсан өзү коргогон илимий ишинин артында бир топ маселелерге жолуккан. Азыр илимди жакташ өтө оор. Себеби, өлкөбүздө илимге болгон көӊүл буруу начар. Илим болбогон жерде өнүүгү болбойт. Биринчи кезекте билимге, билим аркылуу илимге көӊүл буруу керек. Өтө көп таланттуу жаштар бар. Бирок, жетишпеген турмуш илимге умтулууга шарт жаратпай келе жатат. Кээде отуруп “аттиӊ, ушул бала илим артынан кеткенде чоӊ ачылыштарды жасамак” деп ойлонуп калдам. Бирок, беш кол теӊ эмес, илимдин кандидаты деген диплому бар инсандардын баары эле жогоруда айткан талаптарга жооп берет дегенден алысмын. Кой аксагы менен миӊ дегендей.
«Илимдеги инсан моралдык байлыкка чөмүлөт»
-Илимде жараткан бир макалаӊ өзүӊ өстүргөн баладай эле ыйык болот. Кастарлап, аярлап, коргойсуӊ. Бирок, базар экономикасында эгерде илимдеги жасалган ачылыш болсо, өндүрүшкө абдан зарыл болгон бир эмгек жаратсаӊ материалдык да колдоо боло алат. Мунун артында абдан чоӊ акча каражаты турат деген кеп. Сенин акчаӊ жок болгон күндө да инвесторлор чыгат. Сатылууга турушу мүмкүн, эгер сатылбаса эмгегиӊди ишке ашырууда инвесторлор менен келишим түзүлүп, автоматтык түрдө каржылык абалыӊды жакшырта алат. Илимде кедей болуп калам деген түшүнүк болбойт. Анын түпкү жыйынтыгы материалдык жактан, моралдык жактан да колдоо көрсөтө алат. Бирок, максатка жетүү көп убакытты талап кылат. Көп жолу чайналып, жолун таппай айланып, бир топ изилдөөлөрдү жасоого туура келет. Анын көзүн таап, чечимин, түйүнүн кармаганыӊда – рахат. Кеп акчада эмес, издегениӊди тапканыӊда.
«Билимге суусаган жаштарды көрүп тынчтанам»
-Улуу муундар болмоюнча, алардын тажрыйбаларын пайдаланып, үйрөнмөйүнчө алдыга жылуу мүмкүн эмес. Ал эми жасалган иштерди колго алып, андан ары улантуучу жаштардын жоктугу коркунуч. Билимде, илимде болобу сөзсүз түрдө муундардын ортосундагы байланыш тыгыз болууга тийиш. Улуу муун колунан келген тажрыйбанын баарын жаштарга үйрөтүп, андан ары өркүндөтүүсүнө жардам беришибиз керек. Жаштарда да колдон алып, ишти алып кетүүгө мүмкүнчүлүгү болуусу зарыл. Жаштардын арасында илимге умтулган, илим менен алектенгендер көп. Мамлекетибиздин келечеги кеӊ деп ишеничтүү айта алам. Илим өлбөйт, аны улантуучулар сөзсүз түрдө чыгат. Бирок, деӊгээли түрдүү болуп калышы мүмкүн. Союз мезгилиндеги илим менен азыркы илим деӊгээлинин айырмачылыгы бар. Союз убагында Кыргызстандагы илимдин деӊгээли абдан күчтүү болгон. Муну ошол убактагы муун сыймыктануу менен айтып келет. Ал эми бүгүн ошол илим деӊгээли бир баскыч төмөн түшүп кеткени байкалат.
Бактыгүл Калдарбай кызы
Экономика илимдеринин доктору Расул Узенбаев: “Илим жаштарсыз – трагедия, ал эми улууларсыз - комедия”
Вторник, 29 Январь 2019 03:21 Автор Бекмурат
Экономика илимдеринин доктору, профессор, эл аралык байланыштар боюнча АКШнын (Миннесота), Россиянын (ВМУ), Казакстандын (КИМЕП) университеттеринде тажрыйба алмашып келген Расул Узенбаев бүгүнкү “Илимдеги инсан” рубрикабыздын кадырлуу коногу.
Илимпоз тууралуу
• Расул Узенбаев 1988-жылы “Мурас” бирикмесинде бухгалтер болуп баштап, экономист, финансист, башкы эсепчинин орун басары, Ош ПОСтун курулуш башкармалыгында башкы бухгалтер, Ош соода техникумунун окутуучусу, ал эми 1994-жылдан тартып Ош технологиялык университетинде эмгектенип келет.
• 1997-жылы өзүнүн демилгеси менен түштүк региондо, ОшТУда биринчилерден болуп “Бухгалтердик эсеп жана аудит” кафедрасы ачылган. Окутуучу, ага окутуучу, доцент, кафедра башчысы, 2003-2009-жылдары инженердик-экономика факультетинин деканы болуп эмгектенген.
• Илимий макалалары АКШ, Түркия, Россия, Казакстан, Тажикстан жана жергиликтүү басылмалардан жарык көргөн.
• Илимий педагогикалык иш мезгилинде 3 монографиясы, 60тан ашуун илимий макалалары, 30дан ашуун окуу-методикалык иштери басылып чыккан. Анын жетекчилиги менен 1 кандидаттык диссертация КУУнун жана КРСУнун астындагы диссертациялык кеӊеште ийгиликтүү корголгон. Азыркы учурда 3 аспиранттын илимий иштерине жетекчилик кылууда.
• 2016-жылдан бери КРнын Жогорку аттестациялык комиссиясынын 08.00.12 бухгалтердик эсеп, статистика адистиги боюнча эксперттик кеӊештин мүчөсү.
• Учурда ОшТУнун бухгалтердик эсеп жана аудит кафедрасын жетектейт.
- Агай, илим чөйрөсүнө канча жашыӊызда аралашып, канча жашыӊызда жана кайсыл темада доктордук ишиӊизди коргодуӊуз?
-1988- жылы Кыргыз мамлекеттик университетин бүтүп, окутуучуларымдын сунушу менен Ош шаарындагы “Мурас” элдик кол-өнөрчүлүк өндүрүш бирикмесине бухгалтердик кызмат ордуна бөлүнгөнмүн. Бул ишканада өз кесибим боюнча жакшы өндүрүштүк тажрыйба алдым. Илимге кызыгуу 34 жашымда, 1994-жылы Ош соода техникумунан Ош жогорку технологиялык колледжине же азыркы Ош технологиялык университетине которулган мезгилден башталды. Эӊ биринчи илимий-методикалык эмгектерим 1995-жылы жарыкка чыккан. Ал эмгектер мен үчүн эӊ баалуу жана эстелик. Андан бери бир топ убакыт өтүп, 20 жылдан кийин доктордук диссертациямды 2014-жылдын 1-октябрында, Бишкек шаарында КРСУ профессору О.К. Курманбековдун кеӊешчилиги астында “ФОЭАС шартында өндүрүш чыгымдарынын эсеби жана анализинин проблемалары: теория, методология жана практика” темасы боюнча 54 жашымда коргодум.
- Улуу жолго баштаган устаттарыӊыз тууралуу айтсаӊыз?
-Студент кезде сабак берип, жол көрсөткөн окутуучулар көп болгон. Ал эми илим чөйрөсүндө К.Токтомаматов атындагы Жалал-Абад эл аралык университетинин илимий иштер жана эл аралык байланыштар боюнча проректору, экономика илимдеринин доктору, профессор, кандидаттык диссертациянын жетекчиси Атабек Арзыбаев, Россиялык сырттан окуу финансылык-экономикалык институтунун кафедра башчысы, экономика илимдеринин докторуЛилия Гиляровская, экономика илимдеринин доктору, Б.Н. Ельцин атындагы Кыргыз-Россиялык Славян университетинин профессору, доктордук диссертациянын кеӊешчиси Оӊолбек Курманбеков, ошол эле окуу жайдын кафедра башчысы, экономика илимдеринин доктору, профессор Мукаш Исраиловду сыймыктануу менен устаттарым деп айта алам. Ар бири тажрыйбалуу педагог, дасыккан илимпоз, мыкты устат.
- Кээ бир жаш кандидаттарга көз карашыӊыз кандай?
-Азыркы мезгилде илим бир топ жашарды, илимий диссертацияларды жактоолор да жеӊилдеди. Жеӊил алынган илимий даражалар, наамдар коомдо бир топ тескери ойлорду жаратып келет. Кээде илимге тиешеси жок чиновниктерди, саясатчыларды, түрдүү жеӊил жерден аброй күткөн, наам издегендерди кызыктырды. Ал эми илгертен белгилүү болгондой жеӊил келген ийгиликтер кадыр-барксыз болору бышык. “Илим жаштарсыз – трагедия, ал эми улууларсыз - комедия” дегендей, албетте, илимде жаштар болуусу айдан ачык. Себеби, алар биздин эртеӊибиз, келечегибиз. Бирок оӊой-олтоӊ кандидат болуу максат болбошу керек.
- Айрымдардын илимий иштерин 50% плагиат деп таап чыгып, кандидаттыгын кайтарып алып жатышпайбы?
-Өзүнүн күнөөсүн сезген жана аны моюнга алган бул азаматтык жана чоӊ эрдик. “Антиплагиат” программасын колдонушубуз керек. Бул бир инструмент, таза илимдин бааланышы үчүн бир жол. Биз мындан да башка критерийлерди жана нормаларды иштеп чыгуубуз керек деп ойлойм. Муну менен илимге “жасалмалардын” келишине бөгөт коюлмак жана учурдагы зарыл нерсе . Убакыттын өтүшү менен чыныгы илимдин кишилерин мезгил өзү ээлеп, иргеп коет.
- Илимдеги адам байыбайт деп коюшат го…
-Туура, илим бул келечектин иши. Ал турмушка ашып, коомго пайда алып келүүсү үчүн бир топ жылдар керектелет. Бирок, азыркы маалыматташуу заманында балким, бул убакыт бир топ кыскарат десек болот. Ошентсе да илимдин жыйынтыктары илимпозго пайда алып келип, байытпайт. Илим коом үчүн жана аны келечекте өзгөртүү үчүн жасалат. Ошондуктан, чыныгы илимий адам бул – жупуну жашоо кечирген адам. Илим – руханий байлык. Ал эми материалдык байлыкка умтулган адам илимпоз эмес. Негизи, илим жана байлык бир индивидуумдун деӊгээлинде эмес, коомго карата каралуусу туура.
- Жаш кандидаттарга сунуш-пикириӊиз?
-Кандидаттык диплом үчүн өзүнүн адистигин таштап коюп, башка адистик боюнча илим изилдеп жаткандарга таӊ калам. Мындай шартта илим-изилдөөлөрдүн миӊден бири гана жемиштүү болуусу мүмкүн. Ага карабай азыркы илимий дипломго талапкерлер кайсыл адистик болбосун, эптеп эле диплом болсо болду болуп калышкандай. Мындай абалга илимий чөйрө да шарт түзүп коюуда. Жаш илимпоздор “мээнет менен бышырылган нандын даамы ширин” экенин жана илимий чөйрө “жасалма” кандидаттарды бары бир илимпоз катары эсептебестигин даана билүүсү зарыл.
- Маегиӊизге чоӊ рахмат, илимдеги кадамыӊыз арбый берсин, бар болуӊуз, агай!
Маматали кызы
Бүкалча
Подробнее ...
Дайджест---------------------------------
ЖЕР ТИТИРӨӨ КАЙСЫЛ АЙМАКТАРДА, КАНЧА БАЛЛГА ЖЕТТИ
Среда, 18 Ноябрь 2015
Спорт
Мырзамидин Пазылов, мушкер: «Ата журтумдун желегин желбиретүү сыймык»
Маданият
Легендарлуу «Кыз- Бурак» тобуна 40 жыл
Интервьюлар---------------------------
Күйөөмө кредит алып берсем төлөбөй койду
Понедельник, 09 Сентябрь 2019-
Сухбатила Мирзаев, Ош шаардык Кеӊешинин депутаты: «Кыргызстанды эч бир өлкөгө салыштырбайм»
Понедельник, 02 Сентябрь 2019 -
Гүлмира Турдубаева, Ош шаардык Кеӊешинин депутаты: «Кыргызстандын эӊ чоӊ байлыгы - эл»
Понедельник, 02 Сентябрь 2019
Сурамжылоо-----------------------
Ош шаарынын тазалыгына кандай баа бересиз?
Добуштардын саны:: 38
Билим берүү-----------------------
Доор жана басма сөз
Понедельник, 16 Ноябрь 2015
-
ЧЫҢГЫЗ АЙТМАТОВДУН ААЛАМЫ
Понедельник, 12 Декабрь 2016 -
Сарык оорусу
Понедельник, 11 Сентябрь 2017 -
ФУТБОЛ академиясы ачылды
Понедельник, 16 Октябрь 2017
-
гидра - Hydra отзывы, ссылка hydra
-
гидра интернет магазин - hydraruzxpnew4a f, зеркало hydra
-
hi :) bross :)
-
Мен Мураталы энурез оруйм кенеш берсездер канча жыл кетет дарыланганга 0705738140
Ош шамы коомдук-саясий гезити
Толугу менен...