Илимпоз окутуучу, музыкант, Рыспай таануучу, музыкадан дагы мугалимдикти жакын көргөн, обончу, акындык, жазуучулук өнөрдү аркалап келаткан чыгармачыл инсан Иметов Букарбай агай менен илимдеги жетишкен ийгилиги, өмүр жолу тууралуу азын-оолак маек курдук.

-     Агай, алгач чырпык ат минип чоӊойгон туулган жериӊизден, балалыгыӊыздан кеп баштасак.

-Мен 1951-жылы Ноокат районунун Кыргыз-Ата айыл өкмөтүнө караштуу Ак-Булак айылында төрөлгөм. Айылдагы К. Маркс орто мектебинде билим алгам. Агам аскер деӊиз флотуна аскердик кызматка кетип, үйдөгүлөргө каралашаар мен болгондуктан, үйдө калып калдым. Ал кезде Тельман колхозу деп койчу. Жыл сайын күз мезгилинде кесиптик окуу жайларына колхоз акча төлөп, стипендия, кийим-кечесин берип, 4-5  адамды окутчу. Мектепти бүтөрүм менен  Кызыл-Кыядагы кесиптик техникумга 4 жигит окууга кеттик. Ал жактан устачылыкты үйрөнүп келип, Тельман колхозунда эки жыл жыгач уста болуп иштедим. Турмуш-шартка карап жүрүп, жогорку окуу жайга кечирээк кирип калдым.

-     Устачылык кылып жүрүп, музыка жаатына кантип келип калдыӊыз? Мугалимдик тарттыбы же музыкабы?

-Өзү тээ бала кезимден эле ырдайт элем. Окууга ынтызар болуп жүрүп, армиядан келгенден кийин гана Ош пединститутунун музыкалык бөлүмүнө тапшырдым. Турмушта көрүп эле жүрөбүз, чыгармачыл адамдардын көбү чыгармачылыктан алысыраак кесиптердин ээлери. Ошентсе да чыгармачыл чөйрөдө жашап келишет. Буга адабиятта Ч.Айтматов менен Ж. Мамытовдун эле өмүр жолу жооп берет. Эми Чыӊгыз менен Жолондун жолу башка. Уста болуп иштөөгө турмуш аргасыз кылган. Ырдап жүргөнүм себеп болуп, музыкалык окуу жайга тапшырдым. Бирок, музыкага караганда мугалимдик тартты бейм, илимге көбүрөөк кирип кеттим окшойт.

-Илим жолуӊуз тууралуу кеп кылсаӊыз?

-1970-72-жылдары советтик армияда кызмат кылып келип, Ош мамлекеттик университетинин музыкалык факультетине тапшырып, окууну жакшы бүттүм. 1976-жылдан факультетке лаборант болуп жумушка орношуп, ошондон бери эмгектенип келатам. 1984-жылы Москва шаарына В.И. Ленин атындагы педагогикалык институтунда жогорку мектептин психологиясы жана педагогикасы кафедрасына стажер катары 2 жылдык окууга бардым. Ал учурда 1 жылдык аспирантура бөлүмү бар болчу. Ошого тапшырдым. Кызыгы  СССР боюнча эӊ акыркылардан болуп кабыл алындым. 1988-жылы кандидаттык диссертациямды “Айыл жаштарын педагогикалык окуу жайынын даярдоо бөлүмдөрүнө кабыл алуу жана окутуу”  темасында Виталий Александрович Сластенин деген белгилүү окумуштуунун жетекчилигинде коргодум. Келип, кайра пединстититуттун даярдоо бөлүмүндө окутуучудан баштап, 15 жылдай кафедра башчысы болуп иштедим. Андан кийин ОшМУда проректор, кесипке даярдоо жана прогноздоо институтунда директор болдум, профсоюз комитетинин башчысы, факультеттин деканы, институтта директор, кафедра башчысы болуп иштедим. Былтыры жетекчилик менен кеӊешип кафедра башчылыгын тапшырып берип,  кафедранын профессору катары окутуучулук милдетимди аткарып, студенттер менен иштешип келатам.  В.А. Сластенинден окуган бир тобубуз азыр жогорку окуу жайларында эмгектенебиз. Илимдин жоопкерчиликтүү жолуна салган ошол киши болгон.

-     Агай, илимий иш менен кошо чыгармачылык менен да алектенип келесиз.

-Ооба, илим жөнүндө кеп кылганда 50дөй макала, китептер бар. Бирок, чыгарма жазуу  бала кезимден ички  тилек-ойлорум бири эле. Катарынан айтсам, Р. Абдыкадыров жөнүндө  “Сендейди биз кайдан гана табабыз” деген  макалалар, эскерүүлөр, чыгармалары ноталары менен кирген китеп түздүм. Андан кийин “Кыргыз музыкасынын тарыхы”, “Манас жана музыка” ( азыр “Кыргыз элдик музыкалык чыгармачылыгы” деп аталат) предмети боюнча программасын түзүп, азыр музыкалык факультеттерде колдонулуп жүрөт. Бул боюнча анча-мынча окулукту даярдап, буюрса китеп болуп чыгат. Мындан сырткары, сатирага, юморго жакын адаммын. Чогуу жүргөн адамдардын кызыктуу окуялары, чогултуп жүргөндөрүмдү  кошуп “Тамаша” деген китеп чыгардым. “Кыргыз-Атам” деген китепте жер-суу аттары, балбандары, мыктылары жөнүндө,  афоризмдерди, анча-мынча чиймелеп жүргөн ырларымды, “Рыспай” деген драманы, “Тетир жал” деген атам тууралуу поэманы киргиздим.  ОшМУда Р. Абдыкадыров коомдук фондунун төрагасы катары андан кийинки иштерим “Рыспай” деген 6 томдукту 4 адам менен бирге түзүп чыгуу болду. Чыкканына жарым жылдай болуп калган бул эмгекте түзүүчү-редакторлук кылдым.  Андан сырткары жыл сайын студенттерди тарбиялоо менен бирге, дипломдук, магистрдык иштерге жетекчилик кылып келем. Сыймыктанчу студенттерим аз эмес.

-     Ийгиликтин сыры эмнеде деп ойлойсуз?

-Көпчүлүк адамдар эмгектениш керек дешет. Туура, эмгектениш керек. Эмгектен дагы адамды оолуктуруп, алдыга сүрөп турган максат болот да. Ички мотивиӊ күчтүү болсо, ошол жеӊип кетет. Байкаганыма караганда, адамдар жаш кезинде түрдүү тоскоолдуктарга учурап, жокчулук, барчылыкты көрүп өссө, ошол чоӊ түрткү болот экен. Негизгиси, өмүрүӊдү бергенге арзыган максатыӊ болсо,  ийгиликтин сыры ошол деп ойлойм.

-     Сиз сүйүп окуган китептер?

-Ар бир чыгарма турмуштун бир чоӊ жагын ачып берет. Эӊ биринчи аябай кызыгып, элестетип окуган  К. Жантөшевдин “Каныбек” романы болду. Биздин муун талашып жүрүп окудук. Ч. Айтматов, Т. Касымбеков, Т. Сыдыкбеков, К. Осмоналиевдин, А. Токомбаевдин чыгармалары, В.М.Шукшиндин сатира, юморду кошуп жазганы, өтө сүйүп окуган Тургенев, Чеховдун чыгармалары болду.  Китепканадагы китептер калбай калчу. Айдын жарыгына отуруп алып окуган күндөр али эсте. Жаш кезде  колубузга тийген китептин баарын эле окуй берген экенбиз (күлүп). Ийгиликке жетүүдө китептин да оруну чоӊ.

-     Үй-бүлөӊүз жөнүндө да айтсаӊыз. Балдарыӊыздан  жолуӊузду жолдогону болдубу?

-Окууну бүтүп, иштеп калган кез. Ал жылдары Жалал-Абаддан Ошко окуусун улантканы келген кыздар бизде окуп калышты. Жубайым ошолор менен келген экен. Токтолуп калган учурум. Кыздарды тамак кылганына карап тандагын дегенди угуп калдым эле. Жатаканада жашайбыз. Жолдош балам бар болчу. Бир жолу кыздар тамак кылып, дымдап коюшкан экен, жанагы досум үйгө алып кирип коюптур тамашалап. Ошондон таанышып калдык. Тамагы абдан таттуу экен, жагып калды. Кийин сүйлөшүп жүрүп, жашырганда не,  Ноокатка  ала качып кеткенмин. Азыр Кудайга шүгүр, 2 уул, 1 кыздын ата-энесибиз. Баары жогорку билимдүү, колунда жумушу бар, бала-чакалуу болуп калышты. Чыгармачылыкка кызыга беришпеди окшойт. Кызымды музыкалык окууга берип көрдүм. Комуз чертимиш болуп жүрдү. “Ата, мен медик болом” дегенинен эркине койдум. Кыз бала күйүмдүү болот экен. Ооруп калсаӊ келип каралашып сүйүндүрүп турат. Кудайга ыраазыбыз.

-     Бала кездеги кыялыӊыз орундалдыбы?

-Кээде өзүбүздүн жөндөмүбүздү өзүбүз билбеген учурларыбыз болот да. Биздин убакта багыт бере турган адамдар дагы жокко эсе болгон. Бала кезде адабият менен тарыхка музыкадан дагы көбүрөөк кызыкчумун. Ырдачумун дагы. Анан кыялымдын түпкүрүндө бир нерсе жазсам экен, санжыраны билсем экен дедим эле. Азыр буларга жетиштим. 70-80 пайыз ички көксөөм, мүдөөм орундалды десем болот. Кээде чогуу иштегендер музыкант эмес, жазуучу боло турган адамсыӊ деп калышат. Өзү табиятыман көк  жаралган адаммын. Жетем дегениме жетип эле келатам, Кудайга шүгүр.

-Маегиӊизге рахмат, бекем ден соолук, үй-бүлөлүк бакубат жашоо, узак өмүр каалайбыз!

Обондоруӊ ак кууларга айлансын

Рыспай Абдыкадыровго

 Кайрык тандап, кеч киргизип, таӊ тосуп,

Көөнөрбөгөн ыргактарды тапкандай.

Кайран талант кара жерди жара тээп,

Кайталангыс үнүн созуп жаткандай.

Жүлүн тепчип боздогон бир үн чыгат,

Бул эмнеси? Махабаттын ыйыбы?..

Мынча неге муун бошоп муӊканат,

Ашык жардын армандуу бир сырыбы?

Обондорун жаӊы эле жазгандай,

Оо дүйнөгө узаганы жалгандай.

Улуу талант Сулайман тоо бооруна,

Гүл тергени, ырдаганы баргандай.

Рыспай ким? Ырчылардын ырчысы,

Жашоо, өмүр, махабаттын жарчысы.

Эӊ бир назик, эӊ бир кымбат, эӊ аӊо,

Сүйүүлөрдүн мөлтүр тунук тамчысы.

Толгонуу

Убакыт ай кеткен тура билинбей,

Жыл алмашат кийип чечкен кийимдей.

Кеӊ ааламдын мейкининен карасак,

Биздин өмүр колдун жууган кириндей.

Кээде туман, кээде ачылып жаркылдай,

Өмүр барат улам ары салкындай.

Кайран жаштык, кайран жылдар, убакыт,

Бир дүрт этип, күйүп өчкөн жалындай.

Кечээ эле миндик го биз ат тандап,

Кыя карап, кыйынсынып, кыз жандап.

Күүлдөдүк Күнгө колдоп жетчүдөй,

Күүлөр чертип, бийлер бийлеп, ыр курап.

 «Мугалим мөмөлүү дарак», «дарак бир жерден көгөрөт» деген сөздөр «Бейне» рубрикасынын бүгүнкү каарманына тиешелүү. Карт тарыхка ээ окуу жайды жетектеп келе жаткан Бекмурза агай маек учурунда мугалимдик кесиби менен сыймыктанаарын айтып отурду. Төмөндө ата-энеси, үй-бүлөсү, өмүр жолу тууралуу  макаланы  сунуштайбыз.

«Жылкычынын үй-бүлөсүндө төрөлгөм»

-Мен 1972-жылы Өзгөн районунун Жалпак-Таш совхозунун Yч-Капчал айылында төрөлгөм. Yй-бүлөдө сегиз бир туугандын алтынчысымын. Менден улуу үч агам, эки эжем бар. Ата-энем өмүр бою совхоздун жылкысын багып, жылкычылык кесибин аркалап, ак эмгеги менен бизди чоӊойтту. Атам Бекболот Зулуев, апам Гүлсүн Суранчиева тилекке каршы, бүгүнкү күндө арабызда жок, көзү өтүп кеткен. Экөө теӊ жети жылдык билими менен окубай калышкан экен, жогорку билимибиз жок деп кейип калышчу. Ошон үчүн «үй-бүлөдө балдарымдын арасында зээндүүсүӊ, сен оку, балам» деп мага көп айтышчу. Эӊ улуу агам куруучулук кесибине ээ. Менден улуу агам ырга шыгы болгон үчүн музыкалык окуу жайга тапшырып, бирок үйдү, ата-энебизди сагына берип окуй албай таштап салган экен. Ал кезде мен 6-класста окучумун. Ошондо эле «мен окуйм» деген элем.

«Апамын жупкасын, көмөч нанын сагынам»

 -Атам мени окусун, билим алсын дегенсип бардык шартты түздү. Тилекке каршы, ушул күндөрдү көрбөй кетти. Эч качан калп айтпа, эмгекчил бол деп үйрөттү. Анан «дарак бир жерден көгөрөт» деген сөзүн көп укчумун. Атамдын ошол сөзү менен кыйын кезеӊдерде да мугалимдик кесипти таштабай иштеп калдым. Акча алмашкан учурларда 20 сом айлык алып иштеген күндөрүм болду.

Ал эми апам тууралуу айта турган болсом, бардык балдар сыяктуу эле апамдын жасаган тамак-ашы мен үчүн башкача даамдуу экени талашсыз. Апам кымызды, жупканы өзгөчө жасачу. Ата-энем жылкычы болгон үчүн көбүнчө жайлоодо жүрүп калдык. Жайлоодо тандыр жок, апам казанды көмкөрүп туруп ошого нан жаап берчү. Көмөч нан деп койчу элек. Ошол көмөч нанды азырга чейин сагынам.

«Комсомол болгонума кубанып…»

-Мектепте жалаӊ "4" жана "5" деген бааларга окудум. Биз жашаган жер мектептен бир аз алысыраак болчу. Күн сайын 3 чакырым жолду басып өтүү менен мектепке барар элек. Окуучулук кездеги эӊ кубанычтуу күндөрүмдүн бири катары эсимде калганы комсомолдун катарына өтүү болду. Ал кезде комсомолго 9-10-класста кабыл алчу. Мен 7-класста окуган кезде кабыл алындым. Комсомолго өткөнүмө кубанып, 3 чакырым жолдо чуркап барып атама сүйүнчүлөгөм. Сабакты такыр калтырбайт элем. Кар оор түшкөнүнө карабай окууга барчумун.

Биз бала кезде мугалимдик кесип абдан ардактуу болчу. Мугалимдин коомдо өзгөчө орду бар болгон үчүн, негизги тарбияны мугалим бергендиктен жаш муундар мугалим болгусу келчү. 1987-жылы айылыбыздагы 8 жылдык мектепти аяктап, учурда өзүм жетектеп жаткан окуу жай Ош гуманитардык-педагогикалык институтунун башталгыч класстык билим берүү адистигине тапшырып окуп калдым. Окууга тапшырганда аталаш агаларымдын көбү «эмне үчүн «чоӊдукка» окуган жоксуӊ» деп тамашалашкан. 1991-жылы окууну аяктап, Ош мамлекеттик университетинин тарых адистигине тапшыргам.

«19 жашымда башталгыч класска мугалим болгом»

-1991-жылы шаардагы №42 -Керме-Тоо орто мектебинде башталгыч класстын мугалими болуп иштөө менен эмгек жолумду баштагам. Башталгыч класска мугалим болгон жылы аябай көп балдарды окуткам. Анткени, кыз балдар турмушка чыгып кетип, балдар ара жолдо калат дегенсип, ата-энелердин көбү мага алып келишкен. Эсимде 40тан ашык баланы окуткам. Ал мектепте жети жыл эмгектендим. 19 жашымда башталгыч класска мугалим, 20 жашымда башталгыч класска окуу бөлүмүнүн башчысы, 21 жашымда диреткордун тарбия иштери боюнча орун басары болдум. Азыркы жаштар менен өзүмдү салыштырсам, ошондо али өзүм бала бойдон эле коркпой жооптуу иштерди аткарган экем.

1997-жылдан мугалимдердин билимин өркүндөтүү институтуна методист, элдик педагогика каанасына башчы болуп иштедим. 2001-жылдан тарта Ош гуманитардык-педагогикалык институтуна мугалим болуп чакырылдым. Окуу жайда да декандын окуу иштери, тарбия иштери боюнча орун басары, декан болуп эмгектендим. 2011-жылдан баштап ректорлук кызматты аркалап келе жатам.

«Жетекчи болоюн деп иштеген жокмун»

-Ийгиликке  жетүүдө биринчи кезекте эмгекти сүйө билүү керек деп эсептейм. Анан албетте, тырышчаактык керек. Бүгүнкү күндө кандай ийгиликке жетишкен болсом ошонун баарына ушул эмгек, тырышчаактык менен жеттим. Жетекчи болоюн деп иштеген жокмун. Биринчи кезекте өзүмдүн кесибимди сүйүү деген жатат. Менин лекциямды уккан жаштар эртеӊ көчөдөн көрүп калса ушул менин агайым деген коомчулукта пикир болсо, саламы түз болсо, ошол мага дем берет. Ректор болуу оюмда жок эле. Кудай буюруп бешенеме жазылган экен, өзүм окуп аяктаган окуу жайга ректор болуп калдым. Мен бул окуу жайга он беш жашымда келгем. Андыктан окуу жайым менин тагдырлашым десем да болот.

«Балдарым эмгекчил болушун каалайм»

-Өзүм шаарда жашаганым менен  бош убактым болсо жер иштеткенди жакшы көрөм. Өзүм эле эмес балдарымы да эмгекке тарбиялоо  максатында аларды да жер иштеткенге үйрөтөм. Бизди атам эмгекке, чынчылдыкка үйрөткөн, менин да балдарым эмгекчил болушун каалайм.

Эки уул, эки кыздын атасымын. Кыздарым экөө теӊ котормочулук адистикти тандашты. Бири англис тили боюнча, экинчиси испан тилинен билим алууда. Уулдарым учурда мектепте окушат. Келинчегим Айгүл - кыргыз тили мугалими, бүгүнкү күндө балдар менен үйдө отурат.

«Китеп - түбөлүктүү»

-Китеп окуганды жактырам. Учурда акыркы окуп жаткан китебим тарыхый багыттагы «Сталинди кантип өлтүрүшкөн?» деген котормо китеп, автору Рыскулбек Бакиров. Жаӊы китептерди көрсөм сөзсүз түрдө сатып алам. Кыздарым да чет өлкөгө чыксам «англис тилиндеги китептерди ала келиӊиз» деп суранышат. Балдарыма айтып калам, менден силерге эӊ чоӊ белек катары калтырып кетчү нерсем булар - китептер деп. Бирөөгө китеп бергенди жакшы көрөм. Китеп бул - түбөлүктүү деп эсептейм, актуалдуулугу жоголбойт.

Мугалим мугалимдигин гана кылыш керек деп дайым айтып калам. Саясатты саясатчылар эле кылсын. Саясатка баруу азыркы учурда оюмда жок. Азырынча мугалимдик кесипти аркалап, коомго пайдам тийип турсун.

Элира Чынтемир кызы

(Сүрөттөр автордун жеке архивинен алынды)

Сиз билесизби?

•     Финландияда жогорку ылдамдыкта бараткан унаанын айдоочусуна бир жылдык кирешесинин суммасында айып пул салынат.

•     Балдарыбыз сүйүп жеген «Киндер сюрприз» шоколадын АКШда сатууга тыюу салынган. 

•     Акула 100 литр суудагы бир тамчы кандын жытын сезе алат.

•     Шоколаддын адамды өлүмгө жеткирген дозасы 10 килограмм.

•     Көпөлөктөр жер титирөө учурунда уча албайт.

•     Бир ручканын сыясы 50 000 сөз жазганга жетет.

•     Гавайиде серфинг мектеп программасына киргизилген.

•     Леонардо Да Винчи Мона Лизанын эринин тартууга 12 жыл убактысын кетирген.

•     Байыркы Грецияда бейтап опперация учурунда каза болсо врачын колун кесип салуу салты болгон.

•     Скорпион 2 жыл, кене 10 жыл эч нерсе жебей жашай алат.

•     Алгачкы 2 сааттык кинотасманын пленкасы 3200 метр болгон.

•     Кытайда балдардын жакшы окушу үчүн класста 20 мүнөт уктап алууга уруксат берилген.

•     Өрдөктүн жөжөсү көзүн ачканда биринчи эмнени көрсө ошону энеси деп кабыл алат да, өрдөктүн өзүн такыр ээрчибей коет.

•     Дельфиндер чөгүп бараткан адамды 200 метрден сезишет жана жардамга барышат.

•     Кубик рубик оюнчугу дүйнөдө сатууда айфондон кийинки орунда турат.

•     Жаныбарлар эс алуусу үчүн Токиодо зоопарктар жыл сайын 2 айга жабылат.

•     Астронавттардын шлеминде мурунду аарчып тура турган нерсе бар.

•     Ливермор шаарында 110 жылдан бери жанып турган лампочка бар.

•     Бир күндө жаш балдар 400 жолу, ал эми чоӊдор 15 жолу күлүшөт.

Уулбү Каныбекова

Китеп окуу өмүрдү 2 жылга узартат. Бул - Йель университетинин окумуштуулары далилдеген факт. Китеп окуганда мээ клеткаларынын арасындагы байланыш күчөйт. Бул өз кезегинде нейродегенеративдүү оорулардын пайда болуусунан сактайт. Китеп окуу эске сактоо жөндөмүн жакшыртып, депрессия менен күрөшүүнүн жакшы ыкмасы болуп саналат.

Окуу стрессти төмөндөтөт

Окумуштуулар менен дарыгерлер стресстин - адам организминдеги оорулардын 60 пайызынын себепчиси болорун айтып келишет. Узак убакытка созулган стресс инсультту 50 пайызга, жүрөк-кан тамыр ооруларынын пайда болуусун 40 пайызга жогорулатат. Ал эми китеп окуу стресстин деӊгээлин 68 пайызга төмөндөтө алат экен. Болгону 6 мүнөт китеп окуу жүрөктүн согушун жакшыртып, булчуӊ эттин кычышканын басат. Бирок бул - монитордон карап окуу деген эмес.

Окуу уйкусуздукту дарылайт

Көптөгөн адамдар жатар алдында планшет менен телефонду карап жатышат. Алардан чыккан көк түстүү жарык организмдеги мелатонин (уйку гормону) гормонунун бөлүнүүсүн алсыратат. Ал эми китеп окуу жатар алдында уйкуну чакырат экен.

Китеп окуу кыйын учурлардан чыгууга жардам берет

Кээ бир адамдар китепти чындыктан качуу деп эсептешет. Бирок, илимий изилдөөлөр көрсөткөндөй, китеп окуу коомдогу ар кандай жөндөмдөрдү жогорулатарын көрсөткөн. Китепти көп окуган адамдар башкалар менен тил табышып, кыйын учурлардан чыгуусуна, керек болсо жакшы көргөн адамын түшүнүүгө да жеӊилирээк болот.