Жогорку окуу жай бул – келечек ээлерин даярдоочу мектеп. Андан эмнени өздөштүрүп, үйрөнө алсаӊ келечектеги сенин куралыӊ ошол. Сөз Кыргызстандагы эӊ мыкты университеттердин катарын толуктаган, нечендеген кадрларды даярдап, миӊдеген студенттердин экинчи үйүнө айланган Ош мамлекеттик университети жөнүндө болмокчу.  Университеттин окуу иштери боюнча проректору Замирбек Божонов билим берүү сапатын жакшыртууда аткарылып жаткан иштерге токтолду.

- Замирбек Сабиржанович, ОшМУ 2024-жылга чейин өнүгүү стратегиясында билим берүүнүн сапатын дүйнөлүк стандартка ылайыктоо каралган болчу. Бул жаатта кандай иш аракеттер аткарылууда?

-Ош мамлекеттик университети окутууда бир топ сапаттуулукка өтүүдө. Бул боюнча бир катар иштерди аткардык. Анын бири катары кадрлардын резервин түзүүнү айтсак болот. Апрель айында ОшМУнун ички кадрлар резерви боюнча жобону бекиттик. Резервдик кадр деген эмне? Сапаттуу билим бериш үчүн эӊ оболу сапаттуу окутуучулук курам болушу кажет. Мыкты окутуучулук курамды түзүү үчүн сапаттуу кадрларды ишке алышыбыз зарыл. Анткени биздин толук кандуу мүмкүнчүлүгүбүз бар. Башка окуу жайларга салыштырмалуу айлык маяна жогору төлөнөт. Ырас жогору болгондон кийин ошого ылайык окутуучуларды тандап алышыбыз керек. “Кыргыз Республикасынын жогорку окуу жайынын профессордук окутуучулук курамынын кызматтарын ээлөөнүн тартиби” деген жобо бар. Анда да окутуучуларды жумушка алуу конкурстун негизинде өтүүсү керектиги көрсөтүлгөн. Конкурста акыйкаттуулук менен билимдүү кадрларды тандап алабыз. Өлкөбүздөгү окуу жайларда бир эле адистик боюнча канчалаган студент окуп, дипломго ээ болушууда. Бир орунга жүзгө жакын жаран кайрылышы толук мүмкүн. Буга чейин конкурсу жок эле, кайсы бир кафедра же проректорлор тарабынан жолдомо берилип, мугалимдикке кабыл алынып келген. Резервдик кадрды түзүүнүн негизинде жердешчилик, тааныштык же башка бир жолдор менен ишке алынып калбашы үчүн ачык конкурс кылалы деп чечтик.

“Алгачкы тесттен 50 пайызы кулап калды”

-Конкурс кандай өткөрүлөт? Берилчү сынак тапшырмалары кантип түзүлөт?

-Резервдик кадрларды тандоону жылына эки жолу жарыялап турабыз. Окутуучуларды тандоо үч баскычта өткөрүлөт. Биринчи этапта окута турган предметинен тест тапшырат. Тестте 100 суроо болот. Эгер жүз суроонун жетимишине туура жооп берсе предметтик тесттен экинчи турга өттү деп эсептелет. Буга чейин үч жолу конкурс өткөрүлүп, 110 талапкер катышты. Алгачкы сынак болгон предметтик тесттен 50 пайыздан ашыгы кулап калды. Эгер конкурстун негизинде ишке албаганда кулап калган жарандар таанышы аркылуу ишке орношуп алышы мүмкүн эле. Биз ошондой болбосун, бардык жумуш издеген жарандарга бирдей укук түзөлү, билими менен гана ишке алынсын деген ойдо конкурсту өткөрүүдөбүз. Экинчи турда педагогика жана психология боюнча да 100 суроо болот. “Эмне үчүн педагогика жана психология” деген суроо болушу мүмкүн. Биз жогорку окуу жайбыз, билим беребиз. Мисалы, медициналык факультетине күчтүү хирург келип мугалим болом деши мүмкүн. Бирок алар факультетке келип операция жасабайт, окутуучулук ишмердүүлүк жүргүзөт. Окутуучулук ишмердүүлүк жүргүзүү үчүн педагогиканы, адамдын психологиясын билүүсү керек. Ошондуктан муну киргизгенбиз. Ал эми үчүнчү турда окутуучуну практикалык жактан карайбыз. Сабак өтүү жөндөмү кандай? Студенттерге жеткире түшүндүрө алабы? Бул суроолорго сапат департаменти түздөн-түз сабагына катышып же видео байкоо аркылуу жыйынтык чыгарышат. Жогорудагы үч баскычтан өткөндөн кийин гана резервдик кадрга кошулат. Университеттеги кайсы кафедрада бош орун болсо, конкурста жогорку балл алган окутуучу ишке орношо берет. Түштүк регионундагы эӊ мыкты окутуучулар курамын түзүү үчүн ушундай иштер жүрүүдө. Албетте, бул баарына эле жага бербейт. Проректор катары мен да өз тааныштарымы киргизе албайм. Баары конкурстун негизинде жүргүзүлөт.

-Окутуучулук ишмердүүлүккө көзөмөл бир топ жакшырыптыр...

-Ооба, дагы бир баса белгилеп айта кетчү иштердин бири аудиторияларга камераларды орноттук. Бүгүнкү күндө 200 камера факультеттердин аудиторияларына коюлган. Максаты – коопсуздукту сактоо жана окутуучунун ишмердүүлүгүнө көзөмөл жүргүзүү. Студенттердин катышуусу, сабактардын убагында болуусун байкап турабыз. Эгер кандайдыр бир туура эмес көрүнүштөр, сабакты үзгүлтүккө учуратуу болсо, анда ал видеону жаздырып алып кафедрасына дидактикалык жана педагогикалык анализ берүүсүн табыштаган кызматтык кат жөнөтөбүз. Кафедра башчы өзү карап чыгып, мугалимдин артыкчылыктарын, кемчиликтерин белгилеп жазуу түрүндө анализ жазат. Андан соӊ окутуучуга берилип, ал өзүн баалап, кемчиликтерин көрөт.

“Эми видео байкоо менен мугалимдин ар бир сабагын көрүп турабыз”

-Видео жазууну кандай кабыл алышууда?

-Видео жазуу дегенде бир эле терс жагын ойлобош керек. Мисалы, эӊ мыкты лекторлор, окутуучулар бар. Алардын өткөн сабактарын алтын фондго сактап койсок болот. Кийинки муундар, жаш окутуучулар аларды көрүп үлгү алышат. Буга чейин кээде ачык сабактар өткөрүлүп, кафедра башчылары көзөмөлдөп келишсе, эми видео байкоо менен мугалимдин ар бир сабагын көрүп турабыз.

Ошондой эле семестрдин жыйынтыгында “Мугалимдер студенттин көзү менен” деген сурамжылоо жүргүзөбүз. Жогоруда кеп кылган видео байкоо аркылуу жетекчилик окутуучуларга баа берсе, сурамжылоодо студенттер баалашат. Мугалимге 1 ден 5 ке чейинки баада 12 критерийдин негизинде коюлат. Сурамжылоонун жыйынтыгында жаштар комитети жана студенттик акыйкатчы аппараты биргеликте кошмо жыйын өткөрүп, арыз же терс пикир көп түшкөн мугалимдин кафедра башчысына кат жазабыз. Муну менен студенттердин үнүн угууну ишке ашыруудабыз. Себеби 96 пайыз студент келишимдик негизде билим алат. Демек студенттердин үнүн угуу биринчи орунда турушу керек. Университетте сапат болушу үчүн эки нерсени жакшыртуубуз абзел. Биринчиси, окутуу ишмердүүлүгүн, экинчиси, окуу ишмердүүлүгүн.

Сапатты жакшыртуу боюнча буга чейин студенттер предметтерди тандап окуп келсе, алдыӊкы окуу жылдарында мугалимдерди да тандоо мүмкүнчүлүгүн киргизүүнү максат кылуудабыз.

-Студенттерге болгон талаптар, шарттар жөнүндө да айта кетсеӊиз?

-“Бир эле окутуучуларды жакшырткан менен сапат оӊолуп кетпейт” деген сөздөр болушу мүмкүн. Туура, студенттердин да сапатын, билим деӊгээлин жакшыртуубуз зарыл. Муну эске алып жакынкы жылдары тышкы экзаменаторга өтүү каралууда. Азыр мугалимдер окутуп, кайра сессияда өзүнүн ишмердүүлүгүн өзү баалайт. Эгер тышкы экзаменаторго өтсөк, анда экзаменди башка бир окутуучу алып, билимдин канчалык деӊгээлде жукканына баа берет. Программада кандай темалар өтүлгөн болсо, ошолордон суроолор түзүлүп компьютерге киргизилет.  Окутуучу да, студент да экзаменди ким аларын билбейт. Ошондо гана айласыздан окууга туура келет. Окуу китептери менен камсыз кылуу да акырындан жылууда. Аз сандагы китептерди сканер робот аркылуу электрондоштуруп, жүктөөдөбүз. Окуйм дегендер үчүн маалыматтар, шарттар жетишээрлик деп айта алам.

Жумагүл

Кочкорбай кызы

 «23 жаштагы жаш мугалим 3 жылдык тажрыйбасы менен кантип «Билим берүүнүн мыктысы» төш белгисине ээ болду?» Бул суроого ар ким аркандай багытта жооп тапты. Ар кандай багытта жорушту. Билим берүү жана илим министри болуп жаӊы эле дайындалган Каныбек Исаковду анын жакын таанышы, тууганы кылып салышты. Мындай ой  Бактыгүл Жапар кызынын өзүнө барып жолугуп, маектешкенге чейин бизде да болду. Ата-энеси эч жерде иштебеген, карапайым эле адамдардын кызы экен. бул ийгиликтерге аны өзүнүн өжөрлүгү, билими жеткириптир.

Билим берүү жана илим министрлиги:

«Мугалим сыйлыкты мыйзамдуу алган»

-Сөз болуп жаткан Бактыгүл Жапар кызы Билим берүү жана илим министрлигинин «сыйлыктар жөнүндөгү» жобосунун негизинде, мыйзамдуу түрдө аталган төш белгиге татыган. 2018-жылдын 12-февралындагы №157-1 буйрук менен бекитилген ведомстволук сыйлыктары жөнүндөгү жобонун 7 пунктуна (Сыйлыкка көрсөтүүдө комиссиянын өзгөчө учурларда кароо тартиби жөнүндө) ылайык, билим берүү жана илим министрлигинин ведомстволук сыйлыктар боюнча комиссиясы өзгөчө учурларда министрликтин ардак грамотасы менен сыйланбаган адамды: республикалык “Жыл мугалими” сынагынын, мугалимдердин республикалык жана эл аралык масштабдагы өткөрүлгөн сынактарынын 1-2-3-орундун жеӊүүчүлөрүн, окуучулары республикалык жана эл аралык олимпиадалардын, дүйнөлүк жана Азия оюндарынын жеӊүүчүсү деп табылган мугалимдер, республикалык же көз карандысыз рейтингдерде алдыӊкы катарга чыккан кызматкерлер, билим берүү тармагынын өсүп-өнүгүшүнө, материалдык-техникалык базасын чыӊдоого, жогорку көрсөткүчтөргө жетишкендиги үчүн “Билим берүүнүн мыктысы” төш белгиси жана ардак грамота менен сыйлоого укуктуу.

№50 Паиз Нышанов атындагы мектебинин география мугалими Ош шаарында өткөрүлгөн “Жылдын мыкты мугалими 2019” конкурсунун жеӊүүчүсү болгондугуна байланыштуу Ош шаардык билим берүү башкармалыгынын сунушунун негизинде “Билим берүүнүн мыктысы” төш белгиси менен сыйланды.

Бактыгүл Жапар кызы:

“Атам дарыгер бол десе, географияны тандагам”

- Мен Алай районунун Корул айылында төрөлгөм. Ошол эле айылдагы Алимов атындагы орто мектебинде билим алгам. Мектепте география сабанынан окуткан Бактыгүл Маматумарова аттуу эжекем бар болчу. Сабак өткөнү, өзүн алып жүргөн аябай жакчу. Ошол эжекедей болсом деп кыялдана берчүмүн. Сабагын да аябай кызыгуу менен окучумун. Окууну аяктагандан кийин кесип тандаарда атам “кыз балага эки кесип эле жакшы. Бири мугалимдик, экинчиси дарыгерлик. Айылга турмушка чыгып калсаӊар да бул эки кесипте иш табылат. Сен дарыгер бол” деген. Мен ага көнбөй мугалимдикти тандадым, эжем дарыгер болду. Ошентип 2013-жылы ОшМУнун табият таануу жана география факультетинин география бөлүмүнө тапшыргам. Студент кезимде түштүк аймактар аралык жогорку окуу жайлар ортосунда олимпиада болот. Ошого 2-курсуман баштап катышып, алгач 3-орунду алсам, калган эки жылда теӊ биринчи орунду алгам. 4-курсумда кыргыз география коому республикалык олимпиада уюштурганда 2-орунду алгам.

“2 айлык жыйынтык менен окуучум 3-орунга ээ болгон”

- 2017-жылы окууну бюджеттин негизинде аяктаган соӊ мамлекетке 3 жыл иштеп берүүбүз керек да. Ушул №50 П.Нышанов мектебинен “география мугалими керек” деген арыз түшкөн экен, факультеттен мени ушул жакка жөнөтүшкөн. Бул жакта иштегенче ОшМУнун туризм бөлүмүнө магистратурага тапшырып, аны да артыкчылык диплом менен аяктадым. Ишке келерим менен директорго кирип “мага класс бериӊиздер” десем 6-классты беришкен. Класс жетекчи болуу мен ойлогондон түйшүктүүрөөк экен. Класстын бөлүнүшү ар жылы ар кандай болуп калат. Бирок олимпиадага катыша турган 9-10-11-класстардан бирөөнү сөзсүз алам. Быйыл 6-7-8-жана 11-класстарга сабак берип жатам. Шаарда 6-7-8-класстардын олимпиадасы башка, 9-10-11-класстардыкы башка болот. Мен эки багытта теӊ окуучуларды даярдап жатам.

Мен бул жерге иштегени келгенде эле 6-класстардан олимпиадага окуучуларды даярдай баштагам. Эки айдан кийин сынак болуп менин окуучум 3-орунду алган. Эгер окуучуларыӊ 1-2-3-орундарга илешсе мугалимге шаардык билим берүү башкармалыгынын ардак баракчасы берилет. Ошол сыйлык мага эки айдан кийин эле берилген. 4 айдан кийин мугалимдердин диагностикалык аттестациясында жогорку көрсөткүч шаардагы алдыӊкы он мугалим деп коет. Ал тизмеге экинчи болуп киргем. Андан кийинки жылдары чоӊ класстарым олимпиадаларда биринин артынан бири алдыӊкы орундарды ээлешти. Алардын негизинде шаардык мэриянын, Ош шаардык Кеӊешинин грамоталары, Жогорку Кеӊештин ыраазычылык баракчасы менен сыйлангам. Быйыл май айында өткөн “Жылдын мыкты мугалими” сынагына аябай катышкым келип завучка кирип катышайын деп арыз таштагам. “Сенден башка да мугалимдер бар. Ачык саат өтөсүӊөр, ким жакшы өтсө ошол катышат” деди. Мен ачык саатка даярданып, эӊ биринчи өтүп бердим. Эжекелер “макул, тура тур, башкалардыкын да көрөлү” дешти. Өзүмө ишеничтүү болуп сынакка документтеримди даярдай баштадым. Башка мугалимдер да ачык саат өткөн соӊ жетекчилер “сен катышасыӊ сынакка, даярдана бер” дешкен. Агай-эжекелеримден билбегенимди сурап, кеӊеш алып көп колдонмо, көргөзмө куралдарымды колдо жасап катыштым. Насип кылып, баш байгеге ээ болгонумда Билим берүү жана илим министрлигинин ардак баракчасы берилген. Быйылкы мугалимдер күнүндө министрлик жети облустун жана Ош, Бишкек шаарларында “Жылдын мыкты мугалими” сынагынын жеӊүүчүлөрүн жана башка мугалимдерди чакырышты. Төш белги берилет деп айтылган эмес. Жылдын мугалими болгон тогузубуздун ичинен жетөөсү ардак баракча алышты, ал эми экөөбүздө ардак баракча бар болгон үчүн “Билим берүүнүн мыктысы” деген төш белги алдык. Эгер биз да ардак баракча ала элек болгонубузда төш белги албайт элек.

“Сыйлык боюнча айтылган пикирлер мени кейитти”

- Бул жерде иштеп жатканыма быйыл 3 жыл болот. Келишим аяктап, университеттен дипломумду алчу убакыт да келе жатат. Көнгөн жерим, олимпиадаларга даярдап жаткан окуучуларым бар, буюрса, келишим аяктаса деле ушул эле мектептен ишимди улантам. Сыйлык алгандан кийинки коомчулуктун пикири мени аябай кыжалат кылды. Буга чейин бул сыйлыкты жаш кезинде алган бир эле мен эмес экенмин. Анчалык эмнеге талкууда калдым билбейм. Жаш мугалимдердин көбү келип кубанып “биз да ушиндай бололу” деп куттуктап жатышты. Бирок ошондой туура эмес пикирлерден жаш мугалимдер сестенип, “демек бизди да ушинтип сөз кылышат экен да” деп ойлонуп калышты окшойт. Шаарда медиа сабаттуулук боюнча көп семинарлар болот. Калтырбай барып жаӊы системаларды, программаларды үйрөнүп келип аны мектепте колдоном. Ошол семинардан көп нерсе үйрөнөм. Социалдык тармакта билип-билбей сүйлөгөндөрдү “медиа сабатсыздар го” деп эле ойлоп койдум. Мен алдыда бул сыйлыкка татыктуу экенимди далилдейм. Негизи мугалимдерге балдарды олимпиадага даярдоо боюнча программа октябрь айында берилет. А мен сентябрда эле окуучуларымды даярдап баштагам. Буюрса, жакшы жыйынтык көрсөтөбүз.

Педагогика илимдеринин кандидаты Кыялбек Акматов:

“Мен да 23 жашымда “Билим берүүнүн мыктысын” алгам”

- Сыйлык - жашка карап берилиши керек деген туура эмес. Жүз жыл жашасаӊ деле жарытылуу эмгек кылбасаӊ, эл оозунда болбосоӊ бекер да. Тескерисинче, жаштарга да өз учурунда кам көрүп, эмгегин баалап туруу керек. Аларга стимул болот, жан үрөп дагы эмгектенет. Улуулар деле сыйлыгын өз эмгегине жараша алып жатышат. Эми ошол 23 жаштагы кызды тепкиге алганы туура эмес. Ошо 20-30 жыл иштеп сыйлык албагандарга эмне ушул кыз күнөөлүүбү? Эгер ошолор татыктуу болсо жамааты көрсөтөр эле да. Демек, сыйлык аларлык эмгеги жок. Кирип-чыгып көп жыл иштеген менен, натыйжалуу аз иштегендин айырмасы бар. Болгону министрлик ошол сыйлык ыйгаруу жобосундагы стаждык чектөөнү алып таштасын. Стажына карабай, эмгегине карап сыйласын. Карып, үйдөн чыкпай калганда "муну ала кет" деп берген сыйлыгынын кимге кереги бар?

Мен 2005-жылы 22 жашымда мугалимдердин республикалык кароо-сынагында 1-орунду ээлеп, министрликтин грамотасын алгам. Кароо сынактан жеӊгеним үчүн 2006-жылы 23 жашымда "Эл агартуунун мыктысы" төш белгисин беришкен. 22-23-24-жашында бул сыйлыкка жеткен бир гана Бактыгүл эмес. Өлкө боюнча карасаӊ көп эле жаш мыкты мугалимдер чыгат.

Уулбү Каныбекова

Чыгармачылыктын жүгүн артынган кишилердин да замандын агымына, талабына жараша темасы болот эмеспи. 1916-жылдагы Үркүндү азыркы жазуучулардан күтпөйбүз дегендей эле сөз. Ар ким өз заманын, түйшүгүн, бакытын жазып келет. Учурда кыргыз адабиятында аксаган жанрлар көп. Ошентсе да, көкүрөктөгүнү айтып, адабий мурастын ордун сактаганга далалат уруп, өз арабасын өзү тартып келаткан жазуучуларыбыз бар. Эки прозалык жыйнактын автору Жыргал Сулаймановдун жаӊы китеби тууралуу окурмандарга шилтеме бере кетели.

  “Бала кезден ар кандай окуяларды аӊгеме сыяктуу кылып жазып жүрчүмүн. Жазгандарымды жөн эле балдарыма калтырайын, кийин окушат деп ойлочумун. Анан чыгармачылыктан өз чөйрөмдү таптым, жакшы кишилердин артынан шакирт түшүп, кеп-кеӊешин уктум. Өзүмө ишеним пайда болду. Орус тилинде да жазам. Бирок, көпчүлүк кыргыз тилинде эле жазуумду айтышты. Ошондон берки чогулган чыгармаларым бышып-жетилип отуруп 43 жашымда гана китеп кылып чыгарууга арзыды. Андан кийин быйылкы жылы “Өзүӊдү изде” деген роман жаздым. Бир жылдын аралыгында эле роман жазылып калдыбы деген суроолор болушу мүмкүн. Бала кезден ушул күнгө чейинки чыгармаларымдын ичинен  аӊгемелерди бөлүп алып былтыркы жылы чыгарганмын. А бул роман да көп жылдар аралыгында жазылды. Негизги мазмуну жашоодогу паралеллизм, жөнөкөйдөн татаалга, татаалдан жөнөкөйгө кеткен жол тууралуу. Каармандарым жашоодо бар. Аларга жолдун алыстыгына карабай барып сүйлөшүп, тагдырын угуп анан жазуучулук чеберчилик менен көркөмдөп иштеп чыктым. Албетте, жыл өтпөй китеп чыгарып алуу чөнтөккө оор келет. Чыгармаларымды баалаган окурмандардын арасынан колдоо көрсөткөндөр бар. “Өзүӊдү изде” деген китебимди 27-сентябрда бет ачарын өткөрүп, окурмандардын колуна тапшырдым. Менде бир жакшы нерсе, ким китеп алгысы келсе, өзүм жеткирип берем”,-дейт жазуучу Жыргал Сулайманов.

Бүкалча

 Маматали кызы

 (башталышы өткөн санда)

Билим берүү тууралуу Казакстандагы Назарбаев университетинин профессору Дүйшөн Шаматов менен маектин уландысын сунуштайбыз.

-Мугалим долбоорлор, проекттер менен иштей турган заманга келдик. Проект дегенде сөзсүз түрдө эле миллион долларлык долбоор жазып туруп анан кийин донорлорго берип, утуп алуу деген нерсе эмес. Балким, бул ар кандай түрлөрү. Кыскасы, мугалим долбоорлор менен кантип иштей алат? Эмне кылыш керек?

-Мен бир аз кененирээк баштайын сөзүмдү. Мугалим долбоор менен иштегендин пайдасы жана зарылчылыгы эмне дегенден баштайын. Пайдасы ошол мугалим мамлекеттен каражатты, каржылоону күтүп эле отургандан арылып, өзүнчө изденүүнү талап кылат. Мугалимдерде изденүү жөндөмү пайда болуш керек. Ал үчүн сөзсүз түрдө ошол мугалимдерде биринчиден, кызыгуу пайда болуш керек, экинчиден, өздөрүндө жөндөм жана шык дагы пайда болушу зарыл.

Мугалимдерге керектүү долбоорлор болсо, ага катышуу үчүн өздөрү ошол долбоорду издеп табышы керек. Ал жерге катышканда талаптарды кантип жаза билген да өзүнчө чеберчилик. Тилеке  каршы, Кыргызстан билим берүү системасында мурдагы Советтер Союзунан системасынан калган бул - жазуу жагы өтө начар болгон. Көп окуучуларыбыз, студенттерибиз жадакалса мугалимдерибиз өздөрү аргумент кылып оюн жазууда кыйналышат. Мисалы, чет өлкөлөргө тажрыйба алмашып, кыска мөөнөткө окууга тапшырган көптөгөн жаштардын жазган эсселерин текшерип окуп калам. Көпчүлүк окуу программларында өзү 3 эле эле суроо бар: Эмне үчүн тапшырып жатасыӊ ушул долбоорго? Бул долбоордун алкагында эмнени үйрөнөсүӊ? Анан ал жактан кайра келгенде ошол алган билимиӊди кандай кылып колдоносуӊ? Ошого биздин жаштарыбыз көрүнгөн нерсени жазышат. Бирок ушул үч суроого жооп бере алышпайт. Эӊ жөнөкөй суроолор. Барасыӊ, барганда эмнени үйрөнөсүӊ, келгенде кантип пайдаланасыӊ? Биз жаштарды кичинекейинен баштап өзүнүн ойлорун аргумент кылып жазууну үйрөтүшүбүз керек. Долбоорлорго жазыш үчүн жөндөм болуш керек да. Сиздин жазган кагаздарыӊызды бирөөлөр окушат жана окуганда бир нерсени түшүнө билиш керек. Биздин мугалимдер да, студенттер да ошондон кыйналышат. Ал эми дагы бир нерсени айтып өтүшүм керек, бул долбоор өзүнчө эле максат болуп калбаш керек. Мугалимдерибизди биз изденүүгө үйрөтүшүбүз зарыл.  Бирок мугалимдер изденүүдөн алыстап баратат.  Мисалы, Энди Харгревиз жана башка илимпоздордун пикиринде мугалимдердин чыгармачылыгы акыркы жылдары кескин азайып баратат. Буга себеп ар кандай жогорудан келген инструкция жана буйрук көзөмөлдөр. Баарын жогорудан даярдап мугалимдерден эмне билгенин сурабай коюу менен мугалимдерди робот десем катуу тийип калат, заводдо иштеген жумушчу катары кабыл алып калган жагдайлар да бар. Мисалы, мугалимдерге силерге баары даяр нерсе бар, Бишкектен эксперттер түзүп койду окуу, эми даяр нерсени колдоно бергиле,  силер жакшы билбейсиӊер, силер үчүн биз чечип койдук, сабактын 5-мүнөтүндө окуучуну доскага чакырасыӊар, 25-мүнөттө көнүгүү кагаздарын таркатып бересиӊер, 30-мүнөттө баарына жыйынтык кылып суроо бересиӊер деп.  Ошентип мугалимдерге ойлонуп изденнүүгө шарт түзбөстөн баарын чайнап бергенге барабар.  Ошол чайнап берүүнун кесепети мугалимди кесипкөй профессионал катары көрбөө.

Мугалим бул – ойлонуучу жана изденүүчү адам. Мугалимге  чайнап бербестен, ага урмат менен ишеним көргөзүшүбүз керек.  Ошондо мугалимдер ойлоно баштайт. Батышта анын ичинде мен окуп-жашап келген Канадада акыркы он-жыйырма жылда аябай жакшы усулдар пайда болгон. Ошолордун бири lessonstudy кыргызча айтканда “сабакты изилдөө” жана дагы actionresearch бул деген “өзүӊдүн эмгек иш аракетиӊди изилдөө”. Негизинен изилдөө дегенде эле мугалимдерде коркунуч сезим болот. Алар изилдөөнү чоӊ илимпоздор гана жасайт деп билишет. Бирок actionresearch деген мугалим практиктердин изилдөөсү. Негизги максаты - actionresearch изилдөөсүндө мугалимдер өз практикалык маселелерин кантип чечемин деп өзү ойлонот.  Мисалы, менин окутуумда эмне көйгөйүм бар, анын себептери эмне жана кантип чечемин деп изилдөө жүргүзөт.  Айталы, мен жакшы эле аракет кылып жатам, окуучулар жакшы түшүнбөй жатышат, канткенде жакшы түшүндүрө алат экенмин деп өзү китепканага барып, ар кандай материалдарды таап- талдайт. Изилдөөнүн планын түзөт. Аctionresearchөзү төрт этаптан турат. Биринчи этап маселени аныктоо, экинчиси план жазуу, үчүнчүсү планды аткаруу, төртүнчүсү ошол аткарылган иш аракетти талдап туруп кайрадан дагы ошол эле иш аракеттердин экинчи айлампасын аткаруу.  Бул изилдөөдө мугалим башка мугалим менен чогуу изилдөө жүргүзүп, бири биринин сабагына катышып, кеӊештерди айтып жардам беришет. Жыйынтында бул изилдөөнү жүргүзүү менен мугалимдер чыгармачылык менен өздөрүнүн иш тажрыйбасын жакшыртууга жетишет. 

-Демек, мугалим долбоорлор менен кантип иштейт дегенде азыр сиз айткан маселелерге өзгөчө көӊүл буруш керек да. Эми долбоорлорду жаратуучу кылып кантип үйрөтө алабыз?

-Демилгени мугалимдерди даярдоочу педагогикалык окуу жайлардан жана мугалимдердин билимин өркүндөтүүчө окуу жайлардан  башташ керек. Педагогикалык окуу жайлардын окуу программасын өзгөртүп, келечекте 21-кылымдагы балдарды окутуш үчүн кандай мугалим керек деген мындай талкууларды жүргүзүп, окуу программасын кайрадан иштеп чыгуу зарыл. Дүйнөлүк тажрыйбага таянып дегендей.  Ошондо мектептерге даяр кадрлар келет да.

-Ушул жерде педагогикалык тарбиялоо боюнча дүйнөлүк практиканы карай келсек көзгө түшкөн Сингапур өлкөсү экен. 1991-жылы өзүнүн мугалимдерди тарбиялоо улуттук институтун түзгөн. Ал үч этаптык реформаны башынан өткөрүү менен акыркы жаӊылануу 2008-жылы болду. Өлкө боюнча ошол гана институт мугалимдерди тарбиялап чыгарат. Сингапур өлкөсүндө мугалимдик кесип кадыр- барктуу болгону үчүн ал жерге тапшырып өтүү бир топ татаал. Ал эми ал жерде окуп бүтүү өзүнчө, бүткөн соӊ жумушка кирүү өзүнчө татаал процесс. Анткени жумушка кабыл алуу шарттары, сынактары оор болгону үчүн баары эле өтүп кете албайт. Жумушка кабыл алынгандан кийин да мугалимдер билимин өркүндөтүү үчүн кошумча курстарга кошумча сабактарга барат. А бизде бүгүнкү күндө өлкөбүздө 56-58 университет болсо анын 20 университеттен ашыгында педагогикалык бөлүмдөр бар. Өкүндүргөнү да ушул болуп жатат. Өлкөбүзгө, университеттерге мугалимдик кадр эмес, каражат керек болуп жаткан сыяктуу элес калтырып, бул иш аракет мугалимдердин кадрдык сапатын алсыздатып жатабы деп ойлоймун. Бул учурда мамлекеттин мүмкүнчүлүгү жетпей жаткандан кийин жеке менчик мугалимдерди таярбиялаган же болбосо билимин өркүндөтүү максатына багытталган курстарды ачса болобу же болбойбу?

-Менимче бул аябай туура маселе. Кыргызстанда ушундай жагдай болуп калды. Педагогикалык окуу жайларга тапшыргандын дээрлик баары эле окууга кабыл алынып, баарына эле диплом бериле берет. Жогорку окуу жайлар канчалык студент көп келсе ошого сүйүнүп кабыл ала беришет. Ал эми окууну бүткөндөрдүн 15-20% гана мектептерге барып иштешет. Көпчүлүгү мектептерде иштебей эле башка жумуштарга кетип калышат.  Окуп жатканда деле “мен мектепте мугалим болуп иштебеймин, эптеп диплом алсам болду” дегендер толтура. Бул абдан көйгөйлүү маселе. Ошол жаштарды окутуп, даярдоого канча убакыт менен каражат кетип жатат.

Анан Сингапур менен салыштырып кеттиӊиз.  Менимче мамлекет мен мугалим болом деп кызыккан жана ары жагында жөндөмү бар келечекте мыкты мугалим болом деген адамдарды окутуп, ошол адамдарды мугалим кылып чыгарса билим берүү сапатына түздөн түз таасир бермек. Ошол үчүн мугалимдерди даярдаган жеке менчик окуу жайларын колдойт элем. Жеке менчик окуу жайын ачып туруп ушул башкаларга мисал кылып өтө жогорку деӊгээлде окутуп, күчтүү мугалимдерди даярдап чыгарса кандай сонун болмок.  Ал мыкты мугалимдер коом менен ата-эненин көз карашын өзгөртөт. Биз мугалимдердин статусу же престижи төмөндөп баратканын айтабыз.  Өзгөчө 90-жылдары мугалимдердин аброю абдан түшүп кетти.  Мисалы, бир айылда адамдар “акчасы аз, сараӊ мугалим эмесмин” деп мугалимдерди мазактаган сөздү угуп абдан зееним кейиген. Ошол кыйын учурларда мугалимдер айлар бою маяна албай сабакты окутуп, анан үй- бүлөсүнүн курсагына магазинден продукта карызга алган учурлар көп болгон.

  Мектептер акча чогултуу учун марафон артынан марафон уюштурган жана 10 жылдык, 20 же 30 жылдык бүтүрүүчүлөрдү чакырып жатып кимиси кандай жумушта иштейт, кимиси бутуна туруп кетти жана кимиси мектепке кандай пайда алып келет деген замандар да болду. 

Мен дагы бир нерсени айтып өтөт элем. Мугалимдер өзүбүздүн аброюбуздун төмөндөп кетишине кээ бир жагдайларда өзүбүздүн да күнөөбүз бар. Башкаларды айтпастан, коомдогу кыйынчылыктарга карабастан өзүбүз күчтүү мугалим болуп, сабагыбызды күчтүү өтүп, жакшы балдарды жакшы тарбияласак,  жакшы мисал көргөзсөк, анда коомду да бара-бара көз карашы бизге өзгөрөт . Албетте, сиз айткан Синпагурга окшоп бара-бара мугалимдик кесипти эӊ престиждүү кылганга жетишсек. Ал жакта мугалим болуп иштегендерди такыр мектептен кеткиси келбейт. Бизге да бара-бара билимдин баркын кайрадан көтөрүп даӊазаласак. Мугалимдер мен мугалиммин деп мактана алсуусуна жетишсек.  Азыр болсо айылда мугалим болгон жаштар мен мугалиммин деп айткандан уялат. Өзүбүз ушул кесипти даӊазалап, керек болсо жакшы жактарын көбүрөөк айтсак.

-Түштүктө мугалимдердин билимин өнүктүрүү институту жалгыз. Бир эле Ошто ОИ бар. ОшМУнуку наркыныкынан “современныйраак”. Бирок бул жаш. Быйыл 3 жыл болду эми. Бирок алардын профили ВУЗ болгону үчүн мектептин деӊгээлине түшө ала турган адамдарды коюш кыйыныраак болгондуктан бир аз бир аз кыйынчылыктарга туш болуп жатат. Анан ал жер пайда таппай эле зыянга учурап жатат. Мугалимдердин ошол мыкты сабак өтүш үчүн үйрөнүшүм үчүн деген демилгелеринин аздыгынан болуп жатат. Эми мен жазылайын дегендер көп болсо ошол өркүндөмөк да андай жок болууда.

-Эми ал жерде иштеген агай-эжекелерди билбеймин, бирок негизинен менимче, алар дагы жанагы мен айткандай болсо керек. 1990-жылдары “Сорос” фонду абдан жакшы идеяларды алып келди. Ал сынчыл ой лабораториясы. Ал Кыргызстандын билим берүү системасына абдан жакшы пайда келтирди. Көптөгөн жогорку окуу жай менен мектеп мугалимдери сынчыл ойлоону колдонуп жакшы үзүрүн көрүштү.  Көптөгөн мыкты жаштарыбыздын билимин өркүндөтүүгө жардам берди.  Бирок бир жагы кийинчерээк ошол тармакка көнүп калган адамдар билим берүүдө кандай маселе болсо эле сынчыл ой менен чечиш керек деп калышты.  Кээде көпчүлүк адистерибиз сынчыл ойлонуунун методикасынын туткунунан чыга албай калышты окшойт. Менимче баарына эле сынчыл ой менен чектелбестен  заманбап реформаларды киргизүү керек болчу.

-Ал методикасынын туткунунан чыкпай калганынын себеби алар эмне ушунчалык сиӊирип койдубу, сынчыл ойлоп жакшы иштедиби Кыргызстанда?

-Кыргызстанда сынчыл ойлом өтө жакшы иштеген. Акы төлөп окугандар көп болду.  Беш-алты жыл эӊ жакшы иштеген долбоор болду жана ошондон өсүп чыккан балдар өтө көп болду. Дебат клубдары да ошол учурда пайда болду. Сынчыл ойлом лабораториясы сырттан келген каржылоо келбей калды, эми өзүӊөр каржылагыла дегенде өзүн өзү акташ үчүн акы төлөп окутуучу борборлор ачылды.  Бирок менимче базар экономикасында өзүн жакшы актабай калды окшойт.  Кээ бир учурдарда мисалы, мугалимдерден  муктаждыгын сурабастан эле билим берүүдө кандай маселе болсо “сиздерге эмне керектигин биз билебиз, силерге сынчыл ойлом керек” деген жагдайлар да болду окшойт. Андай кылбастан мугалимдердин муктаждыгын изилдеп ошого жараша даярданып өздөрү да жаӊыланып туруш керек эле...

Куштар Кимсанов