Дʏйнɵдɵ бокс ышкыбоздору кɵп. Спорттун кооптуу тʏрʏ экенине карабай олимпиаданын тизмесинен чыгарылбай жатканы да ошондон болсо керек. Кезектеги макала бокс сʏйʏʏчʏлɵргɵ арналат. Тагыраагы, легендага айланган боксчулар жана алар кʏткɵн тагдырлар тууралуу айтып беребиз.

Мухаммед Али

Учактан корккон мушкер

Кассиус Марселлус Клей же бизге таанымал аты Мухаммед Али. Ал бала чагынан эле бокстун ышкыбозу болгон. Мектепти бʏтɵɵрʏ менен дароо профессионал боксчу болгусу келген, бирок машыктыруучу аны шашпоого чакырып, келерки олимпиадага катшууну кеңеш берет. Ошентип, 1960-жылы 18 жаштагы Кассиус Сан-Францискодогу Олимпиада оюндарына тандоо турнирине чакыруу алды. Ал учактан ушунчалык корккон. Бирок, айласыз мелдешке баруу керек эле. Жергиликтʏʏ маалымат каражаттары эң жаш катышуучу Кассиус жɵнʏндɵ тʏрдʏʏ маалыматтарды жазып чыгышкан. Анын мактана сʏйлɵгɵндʏгʏ, башкаларга ɵзʏнɵ ɵтɵ ишенимдʏʏ боксчу катары кɵрʏнгɵн жана турнирде аны колдогондор кɵп болгон. Кассиус турнирди ийгиликтʏʏ аяктап, олимпиаданын жолдомосун утуп алды. Кызыгы ал кайтып кетʏʏ ʏчʏн алдын ала алынган самолет билетин ыргытып, турнирдин калыстарынын биринен карызга акча алып, ʏйʏнɵ поезд менен жɵнɵп кеткен.

Ошентип олимпиадага катышуу ʏчʏн Кассиус кайра учушу керек болчу. Жаш жигит машыктыруучусуна учууга болбой турганын айтып, олимпиадага катышуудан баш тартаары жɵнʏндɵ да айтып кɵргɵн. Бирок, машыктыруучусу олимпиадага катышпаса карьерасын бузаарын эскерткен. Натыйжада Кассиус учууга макул болгон. Эгер ал оюнан кайтпай койгондо Римде ɵткɵн олимпиаданын чемпиону болбой калмак.

Кассиус атын Алиге айландырган окуя

1959-жылы Кассиус биринчи жолу “Ислам улутунун” лидери Эллайджи Мухаммеддин сʏйлɵгɵнʏн уккан. Ислам улуту 1930-жылы Мичиган штатынын Детройт шаарында Уоллес Фард Мухаммад тарабынан негизделген африкалык-америкалык саясий жана диний кыймыл.

Ал эми боксчу 1961-жылы Майами ɵлкɵсʏнɵ келгенде Эллайджинин шериги Абдул Рахман менен жолугушат. Экɵɵнʏн  жергиликтʏʏ мечитке барышы жигитке абдан таасир эткен. Ошол окуядан кийин ал руханий дʏйнɵсʏ жɵнʏндɵ кɵбʏрɵɵк ой жʏгʏртʏп, натыйжада “ислам улуту” кыймылынын негиздɵɵчʏлɵрʏ менен жакындан таанышкан. Исламдагы негиздер менен жашоону каалган боксчу атын да ɵзгɵртʏʏгɵ жетишкен.

 “Мен экинчимин, беттешти токтотууну талап кылам!”

Боксчу карьерасында беттештен 50 миллион доллардын тегерегиндеги каражат тапкан. Анын аз бɵлʏгʏн бизнеске жумшап, калганын мухаммеддин тобуна сарптаган. 1980-жылдары акчага муктаж экенин сезген Али рингге аргасыз кайтат. Анда ал 38 жашта болуп, салмагы да ашыкча эле,  мушташка чыгууну чынында каалаган эмес. Ал оор салмак категориясындагы дʏйнɵ чемпиону Ларри Холмс менен беттешке чыгат. Холмс чынында мыктылыгын кɵрсɵткɵн, бирок, Алини нокаут тʏшʏрʏʏнʏ каалабай, ага оор соккуларды берʏʏдɵн бир аз тартынган. 10-раундга келгенде Али рингге чыкпай туруп, “Мен экинчимин, беттешти токтотууну талап кылам!” деп кыйкырып жиберген. Легендарлуу боксчунун кокустан жасаган бул аракетинен, залда отурган эл ошондо кɵзʏнɵ жаш алган дешет.

Карьерасынын акырында  киреше таап, аны бизнеске жана мʏлк сатып алууга жумшаган. Андан кийин ал кайрымдуулук иштери менен кɵп алектене баштаган.

Жеке жашоосунда тɵрт ирет ʏйлɵнʏп 7 кызы, 2 уулу бар.

1984-жылы сентябрда Али угуу, сʏйлɵɵ жана денесинин кыймыл-аракети начарлап, ооруканага тʏшкɵн. Мухаммед Нью-Йорктогу ооруканалардын бирине жаткырылган, бардык анализдерден кийин дарыгерлер ал паркинсон оорусу менен ооруган деген бʏтʏмгɵ келишкен.

Ошентип, 2016-жылдын 2-июнунда Мухаммед Али ɵпкɵ оорусунан улам Американын Аризона штатындагы ооруканага жаткырылгандан эртеси кʏнʏ 75 жашында каза болгон.

Майкл Джерард Тайсон

Карьерасын тʏптɵп, кайра доо кетирген жылдар

1982-жылдагы оор салмак категориясы боюнча олимпиаданын эң жаш чемпиону. Учурда 59 жашта. Тайсон профессионал бокста алгачкы жолу 1985-жылы 15 ирет рингге чыгып, баарын нокаут менен уткандан кийин эл оозуна алынып, кадыры кɵтɵрʏлгɵн. Анда спортчу болгону 19 жашта эле. Бирок, арадан бир топ убакыт ɵтʏп, тагыраагы, 23 жашында Тайсондо алкоголь менен болгон кɵйгɵй башталат. 1990-2000-жылдар аралыгында ал наркотикалык заттарга аралашып калган. Анын мындай аракеттери душмандарын жандандырып, боксчуну рингден четтетʏʏгɵ жакшы шарт тʏзгɵн. Польшалык Анджей Голота менен болгон беттеште, жеңип алган Тайсондун канын текшертʏʏнʏ талап кылышкан. Жыйынтыгында анын канынын курамынан марихуана табылат. Ошол окуядан кийин Тайсондун спорттогу атагы кескин тɵмɵндɵгɵн. 1991-жылы ал “зордуктоо” фактысы менен 6 жылга камалып, 3 жылын ɵтɵп чыккан. Наркотикалык зат колдонгондун айынан салмагы кʏндɵн-кʏнгɵ жогорулап, алгач 101-102 килограммга чейин чыгып, 2007-2010 жылдар арлыгында 140 килограммга чейин жеткен. Ден соолугундагы мындай кооптуу ɵзгɵрʏʏдɵн спортчу машыгуусун улантууну чечкен.

Жеке жашоосунда Тайсондун ʏч никесинен жети баласы бар. 2020-жылдын 28-ноябрында легендарлуу боксчу дʏйнɵнʏ таң калтырып кайра рингге кайтты. Ал олимпиаданын кʏмʏш байгесинин ээси, оор салмак категориясындагы дʏйнɵ чемпиону Рой Джонс менен беттешип, эсеп тең чыгуу менен аяктаган.

Айжылдыз
Тойчиева

Россиялык альпинист Александр Абрамов Эверест чокусун  “бул тоо эмес, космос” деп атаган экен. Чынында абасыз мейкиндик сыяктуу ал жерде кислород жок. Ал эми жыл бою жазды билбей, кар аралаш муз каптап тургандыгын жомоктогу кар ханышасынын сарайына салыштырсак болчудай. Ошентсе да ɵмʏрʏн тобокелге салып, жыл сайын чокуларды кɵздɵй аттанган альпинисттердин аягы тыйылбайт. Адам табиятынан максатына жетʏʏ ʏчʏн жанын кыюуга да даяр жаралган тура. Алдыда альпинизмден баштап биз сʏйгɵн футболго чейинки кооптуу спорттун тʏрлɵрʏ жɵнʏндɵ сɵз кылабыз.

Бокс

Баш мээге урулган соккулардан улам травма алган мушкер ɵмʏр бою ден соолугунан азап тартышы мʏмкʏн. Ал тургай рингде ɵлʏм катталган фактылар да бар. 1986-жылы Британиянын медициналык ассоциациясы баш сɵɵктʏ катуу травмадан коргоо ʏчʏн шлем кийʏʏнʏ сунуштаган. Бирок, калифорниялык илимпоздордун изилдɵɵсʏнɵ ылайык, шлемди милдеттʏʏ тʏрдɵ кийʏʏ рингдеги жаракаттардан каза болгондордун санын азайтууга жардам берген эмес. Тескерисинче, башында шлеми бар экенине ɵтɵ ишенип алган мушкерлер мурдагыдан кɵбʏрɵɵк жараат ала баштаган. Ошентип 2013-жылы профессионал мушкерлерге шлемсиз беттешʏʏгɵ уруксат берилген.

Канткен кʏндɵ да боксёрлордун ден соолугу, ɵмʏрʏ ар дайым тобокелде. Анда эмнеге эл аралык олимпиада комитети боксту олимпиада оюндарынын тизмесинен алып салбайт деген суроо бʏгʏнкʏ спорт дʏйнɵсʏндɵгʏ актуалдуу тема бойдон калууда. Бокстун тарыхына кайрыла турган болсок, тарых изилдɵɵчʏлɵр биринчи табылгалар биздин заманга чейинки 4000 жылдыкта, кээ бир маалыматтар боюнча биздин заманга чейинки 7000 жыл мурда эле бокс пайда болгонун далилдейт дешет. Ал эми биздин заманга чейин 688-жылы байыркы Олимпиада оюндарынын программасына киргизилген. Айрым маалыматтарга таянсак, ошол учурда “олимпиаданын чемпиону” делип бир эле адам эсептелген, чемпиондукка чейин катышуучулардын мыктылары мелдештерден утуп отуруп, акыры эки адам калып калгандыктан, бокс сунушталып, ушул жол менен экɵɵнʏн бирɵɵсʏн таандоону туура деп эсептешкен. Ал мезгилде салмак категориясы, эреже, раунд деген тʏшʏнʏктɵр болгон эмес, качан гана экинчи адам нокаут тʏшкɵнгɵ чейин салгылаш уланган. Ошентип бокстун олимпиада оюндарына кирип калуу тарыхы ушундайча мʏнɵздɵлɵт. Ошондуктан учурдагы жайкы олимпиада оюндарында да бокс программанын акырына коюлуп, бокс менен жыйынтыкталаарын байкасак болот. Олимпиаданын тизмесинен чыкпай жатканынын бир себеби катары анын кызыктуу тарыхын айтсак, экинчиден жетиштʏʏ деңгээлде популярдуулукка ээ боло алган спорт.

Хоккей

Кышкы спорттун коркунучтуу тʏрлɵрʏ деп лыжа жана сноубордду айтышат, бирок эң травмалуусу хоккей. Анткени оюн талаасындагы жогорку ылдамдык болжол менен саатына 40 километрди тʏзɵт. Оюнчулар айрыкча курч конькилерден, союлдардан(клюшка)жана кичинекей шайбадан жаракат алышат. Диаметри 7,63 см болгон шайба сокку урулганда саатына 190 километрге чейинки ылдамдыкта уча алат. Бул учурда оюнчу шайбага туура эмес кез келсе анын коргоочу кийимдери эч кандай жардам бербей калышы мʏмкʏн. Ошондуктан орус элинде “трус не играет хоккей”(коркок хоккей ойнобойт) деген сɵз бар. Ал тургай 1968-жылы Эдуард Хиллдин “Трус не играет хоккей” ыры СССРдин эң популярдуу спорттук ырына айланган.

Альпинизм

Бул сɵздʏн келип чыгышы Батыш Европадагы эң бийик тоо системасы болгон Альпы тоолоруна тʏздɵн -тʏз байланышы бар. Альпы-туризм же болбосо “бийик тоодогу туризм” деген маанини билдирет. Кооптуу спорттун бир тʏрʏ. Негизги кооптондурган жагы кырсыктагандардын так санынын жоктугу. “Чокуну багындырабыз”деген альпинисттердин кɵбʏ тоодо ажал таап, айрымдары дайынсыз жоголгон учурлар да аз эмес. Кырсыктардын себеби катары алгач тоонун тик бийиктиги, толук эмес жабдуулар, аба-ырайынын туруксуздугу жана альпинисттин тажрыйбасынын жетишсиздигин айтсак болот.

Автоспорт

Аялдар менен эркектер тең тайлаша алган спорттун жалгыз тʏрʏ “Формула-1” деп айтып келишет. Формула-1 эл аралык автомобиль федерациясы(FIA) тарабынан белгиленген техникалык стандарттарга, талаптарга жана эрежелерге ылайык жыл сайын ɵткɵрʏлʏʏчʏ айланма жолдогу авто жарыш боюнча дʏйнɵлʏк чемпионат. Жыл сайын ондогон спортчулар трассада каза болору тууралуу маалыматар бар. Жарыш учурунда гонщиктер саатына 200 километр ылдамдыкка чейин кɵтɵрʏлʏшɵт. Мындан сырткары унаалар кʏйʏп кеткен учурлар кɵп. Бул учурда коргоочу кийимдери да жардам бербейт. Формула-1ге баатырларча кайтып келип, бирок акырында тирʏʏлɵй кʏйʏп кеткен австриялык Ники Лауда тилекке каршы, авто жарыш сʏйʏʏчʏлɵрʏнɵ сабак болбой жатат. 

Ат спорту

Ат спорту боюнча эл аралык федерация ат спорттун бир нече тʏрлɵргɵ бɵлɵт. Мисалы, дрессура(атты жɵн эле бастыруу), конкур(секиртʏʏ), рейнинг, драйвинг жана башкалар. Спортчудан мыкты физикалык даярдуулук гана эмес, жаныбар менен мыкты сʏйлɵшɵ алуу жɵндɵмʏ да талап кылат. Анткени жылкы бир эле учурда тил алчаак да, бир эле учурда сɵз укпас жаныбар боло алат. Ат спорту эң травмалуу беш спорттун катарына кошулат. Жыл сайын ал ɵз ышкыбоздоруна 40 000ге чейин жаракаттарды алып келет. Аттан жыгылуудагы жаракаттын кɵрсɵткʏчʏнɵ жараша адистер бешинчи кабаттан кулаганга теңешет. Жылкы 50 км/саат ылдамдыкка жɵндɵмдʏʏ. Статистикалык маалыматтарга ылайык, чабандестердин 3%га жакыны оор жаракат, 20-25%га жакыны жеңил жана орто жаракат алышкан. Жаракаттардын басымдуусу аттын тиштеп же тепкенинен пайда болот. Ат спортунун эң белгилʏʏ тʏрʏ катары улуттук оюнубуз кɵк бɵрʏнʏ да айта кетпесек болбос. Кɵк бɵрʏ шамдагайлык менен кʏчтʏʏлʏктʏ талап кылган кызыктуу оюн болгону менен ошол эле учурда кооптуулук кɵрсɵткʏчʏ да жогору. Оор жаракат алуу, ал тургай ɵлʏм менен коштолгон учурлар жок эмес. Ошондуктан тиешелʏʏ комитеттер кɵк бɵрʏнʏ эл аралык спорт катары киргизʏʏдɵн бир аз карманышат. Учурда кɵк бɵрʏ “Дʏйнɵлʏк кɵчмɵндɵр оюндарынын” тизмесинде бар жана коңшу ɵлкɵлɵр арасында ɵз ара чемпионаттар ɵткɵрʏлʏп турат.

Футбол

Бардык спорттун королу аталган футбол башкаларга салыштырмалуу коопсуз болушу мʏмкʏн. Бирок, мында да жаракаттар, кырсыктар байма-бай болуп турат. Баарыбыз эле футболчулардын матч учурунда кандай жыгылып, бири-бирин сʏзʏшʏп, тепкиден тизесин кармай жатып калгандарын кɵрʏп жʏрɵбʏз. Статистика кɵрсɵткɵндɵй, футболдо баш мээси чайкалып калуу ыктымалдыгы болжол менен 75% тʏзɵт. Ар бир футболчу бул тобокелчиликти билет жана ошентсе да жеңишти ойлоп, жаракаттарды унутуп, талаага тайманбай киришин уланта берет. Травмалардын кɵпчʏлʏгʏ оюн учурунда катталса, калганы машыгуу учурунда болот.

Айжылдыз Тойчиева

“Кой кезʏʏгɵ чыкканда же атайын кой кайтарып жʏргɵндɵ жерди оюп алып тогуз коргоол ойночу элек” деп улуу муундагылардын айткандарын угуп калганым бар. Улуттук оюндардын катарына кирген тогуз коргоол тууралуу эмне билесиз, бир  кɵз жʏгʏртʏп кɵрсɵңʏз болот.

 Манкала оюнунун тʏркʏмʏнɵ кирет

Тогуз коргоол тууралуу орус изилдɵɵчʏлɵрʏ «Байлардын кыларга иши жок тогуз коргоолду ойлоп табышкан» дешет. Венгер окумуштуусу Жорж Алмааши «Азиянын жʏрɵгʏнɵ саякат» аттуу китебинде «тогуз коргоол акыл-эс оюнун кыргыз эли гана ойнойт экен» деп кɵзгɵ сая кɵрсɵткɵн. Казактарда Каныкеев деген окумуштуу «Илгери адамзат дене даярдыгына муктаж болушкан. Аңчылык кылышкан, согушка чыгышкан. Дене даярдыгынын сапаты тʏгɵнʏп калгандан кийин алардын логикасын ойготуучу бир нерсе керек болгон. Башкача айтканда, оюн ойлоп табуу керек болгондугунун негизинде тогуз коргоол улуттук оюну пайда болгон» деген.

Тогуз коргоол манкала оюнунун тʏркʏмʏнɵ таандык. “Манкала” сɵзʏ “кыймылдоо, кыймыл” дегенди тʏшʏндʏрɵт. Манкаланын ар кандай тʏрʏ дʏйнɵ боюнча абдан таанымал оюндар болуп саналат, анын болжол менен 400 тʏрʏ бар деп айтылат.

Эмне себептен тогуз?

Анткени, тогуз деген сан кɵчмɵн тʏрк элдеринин, алардын арасында кыргыздардын да  ыйык саны болуп эсептелген. Тогуз коргоолду Казакстанда “тогыз кумалак” деп, Тʏркияда болсо “докуз кумалак” деп аташат. Жогоруда айтылган оюндардын эрежелери окшош болгону менен аталыштары ар башка. Эр жʏрɵк эл тынчтык ɵкʏм сʏрʏп турган мезгилде тогуз коргоолду ойноп, ɵзʏнʏн аскердик стратегиялык ой-жʏгʏртʏʏсʏн ɵɵрчʏткɵн. Оюндун негизинде аскерлерди багындыруу, душмандын байлыгын жана ээликтерине ээ болуу жатат. Мында ар бир коргоол бир жоокер дегенди билдирет. Тогуз коргоолдун башка манкала оюндарынан айырмачылыгы – оюндун шарты боюнча бардык алынган таштардын ичинен бирɵɵ сɵзсʏз ошол эле ɵзʏнʏн чуңкурчасында калышы керек. Бул ʏй-бʏлɵнʏн коломтосун сактоо салтынын кɵчмɵн тʏрк элдеринин социалдык жашоосунда чагылдырылышы деп да атасак болот. Бул оюн Орто Азия ɵлкɵлɵрʏнɵн башка тʏндʏк-чыгыш Ооганстанда (Бадахшан), Орусияда (Алтай, Хакасия, Якутия, Татарстан жана Тува), батыш Монголияда жана тʏндʏк-батыш Кытайда ойнолот (ʏрʏмчʏ, Жунгария). 

Оюн тууралуу Сагынбай Орозбак уулунун вариантындагы "Манас" эпосунда:

Жалпак жыгач чаптырып,

Чараларын оюшуп,

Бир жагына бир тогуз,

Бир жагына бир тогуз,

ʏй чыгарып коюшуп…

Кыркың кызык ойнотуп,

Чатыраш ойнун салыңар,

Тогуз, онуң биригип,

Тогуз коргоол алыңар.

Жыйылып алып жыйырмаң,

Топ таш, чакмак алыңар,-деп айтылат.

Уламыш

Жʏктʏʏ тɵɵлɵрʏн жетелеген жолоочулар бир жерге келгенде тʏнɵп калууга аргасыз болушат. Эки чоң нар тɵɵнʏ жʏгʏ менен ортого коюп, калгандарын тегерете уктап калышат. Эртеси жолун улантып кете беришет. Кийин ал жерден ɵтʏп бараткан башка жолоочулар эки тарабы тогуздан он сегиз, ортосунда эки чоң тɵɵ жаткан орундар жерге чɵгʏп кеткенин байкашат экен.Тɵɵлɵр жаткан чуңкурларга тɵɵнʏн коргоолдору кургак болуп катып калыптыр. Окуяга туш болгон жолоочулардын бири ойлонуп олтуруп ушул оюнду ойлоп чыккан деген кептер бар. Тɵɵнʏн кыгын да коргоол дешет, ошондуктан оюндун аты тогуз коргоол деп аталып калган деген бир уламыш да бар.

Тогуз коргоол  кантип ойнолот?

Тогуз коргоол оюну атайын жасалган тактада эки адам тарабынан ойнолот. Такта 18 ʏйдɵн жана 2 чарадан турат, б.а. ар бир оюнчуга тогуздан ʏй жана бирден чара тиешелʏʏ. ʏйлɵр солдон оңго карата (саат жебесинин багытына каршы) бирден тогузга чейинки сандар менен белгиленет. Жʏрʏштʏ баштоо укугу чʏчʏкулак менен аныкталат. Баштай турган оюнчу тактанын ак жагына олтурат.

Оюндун тактасы: Ар бир ʏйдʏн илгертен келе жаткан аттары бар. Алардын аттарын билʏʏ чоң мааниге ээ. Себеби, ар бир ʏйдʏн оюндагы кʏчʏ ɵзʏнʏн аттарына шайкеш келип, оюнду ойноого жана ɵздɵштʏрʏʏгɵ чоң жардамы тиет:

1 - куйрук, 2 - ат ɵтпɵс, 3- жаман ʏй, 4- далы, 5 - бел, 6 - ак колтук, 7 - эки тишти, 8 - кɵк моюн, 9 - ооз.

Оюндун эрежеси: Жʏрʏштʏ баштаган оюнчу ɵзʏнʏн каалаган бир ʏйʏнɵн бардык коргоолдорду алып, кийинки ʏйдɵн баштап солдон оңго карай ар бир ʏйгɵ бирден коргоол таштап отурат. Коргоол таштабай ʏйлɵрдʏ  аттатып кетʏʏгɵ болбойт. Бир эле ʏйгɵ экиден же андан кɵп коргоол салууга болбойт. Эгерде акыркы коргоол атаандашынын кайсы бир ʏйʏнɵ тʏшʏп, ал ʏйдɵгʏ коргоолдордун саны жуп болуп калса, жʏрʏш жасаган оюнчу ошол ʏйдɵгʏ коргоолдорду уткан болуп эсептелет да, бардык коргоолдорду ɵз чарасына салып алат.

Оюндун аягы: Эки оюнчу алмак-салмак жʏрʏш жасап отурушуп акырында бир оюнчунун ʏйлɵрʏндɵ коргоол калбай калат. Ошондон кийин ʏйлɵрʏндɵ коргоолдор болгон оюнчу аларды ɵз чарасына салып алат да коргоолдор саналат. Кимисиники 81 коргоолдон кɵп болсо, ошол оюнчу уткан болуп саналат. Эгерде эки оюнчунуку бирдей чыкса, б. а. 81:81 болсо тең чыгыш менен аяктаган болуп эсептелинет. Ар бир оюнчу партияны жеңип чыгуу ʏчʏн 82 же андан кɵп коргоол утуп алуу керек.

Тогуз коргоол  боюнча Кыргызстандын чемпиону Гʏлзат Эсеналиева:

“Азияга жолдомо алуум – оюнга болгон сʏйʏʏмдʏ кʏчɵттʏ”

-Тогуз коргоол оюнун  2014-жылы 13 жашымда атам Бакытбек Абдрахмановдун жардамы менен ʏйрɵндʏм. Атам китептен карап ʏйрɵнгɵн. Эң алгачкы жетишкендигим Ноокат районунда мектептер арасында ɵткɵн спартакиададан 1-орунду багындырып, облуска жолдомо алгандыгым болгон. Райондун атынан мелдешке катышуу ɵтɵ чоң деңгээлдеги сыймык болгон. 2017-жылга чейин мектеп спартакиадасында ийгиликтерди жаратып, Ош облусунун атынан Талас, Ысык-Кɵл, Бишкек шаарларында ɵткɵн мелдештерге катышып келдим. 2017-жылы тогуз коргоолдун туңгуч президенти А.Чылымов агайдын Азияга тандоо мелдешинде тогуз коргоолдун (блиц мʏнɵт. 14 мʏнɵт) ыкчам тʏрʏнɵн 2-орунду ээлеп, Монголия мамлекетинде ɵткɵн Азия биринчилигине жолдомо алдым. Бул жолдомо менин тогуз коргоол оюнуна болгон сʏйʏʏмдʏ дагы да кʏчɵттʏ. Дагы да берилип, жоопкерчилик менен мамиле кылуума себепчи болду. Ал сезимдеримди айтып жеткирʏʏ кыйын. Ата-энемдин кубанычын кɵрʏп, “Эмнеге мен кыргыздын желегин желбиреткен, кыргызымдын улуттук оюнун даңазалаган элдин кызы, ата-энемдин сыймыгы боло албашым керек?” деген суроо койдум ɵзʏмɵ. 2018-жылы июнь айында Монголия мамлекетинин Баян Улгий шаарында ɵткɵн Азия биринчилигинде 3-орунду алып, тогуз коргоол оюнунун спорт чеберчилигине талапкер болдум. Бишкек шаарынын биринчилигинде 1-орунду алып, тогуз коргоол оюнунун спорт чебери наамын алдым. 2019-жылы Кыргыз Республикасынын чемпионатында 1-орунду багындырып, Туркия мамлекетине жолдомо алдым. Казакстандын Алматы жана Ак-Тɵбе шаарларында ɵткɵн мелдештерге катыштым. 2021-жылы мыкты тогуз коргоолчу Ɵ. Касмакуновдун элесине арналган рейтингдик мелдеште 1-орун жана супер кубокту багындырдым. Бул чоң жетишкендиктериме себепчи болгондор –  атам, Анарбек агай, Гʏлнара эжеке, Болот агай. Мʏмкʏнчʏлʏктɵн пайдаланып бул алтын инсандарга терең ыраазычылык билдирем.

“Улуттук оюнду унутта калтырбайлы деп...”

-Негизи бул оюнду 40тан ашык ɵлкɵ ойнойт.  2018-жылы ɵткɵн дʏйнɵлʏк кɵчмɵндɵр оюндарына 38 мамлекеттен келип катышкан. Тогуз коргоол негизги булчуңду – мээни машыктырат. Логиканы, абстракттуу ой жʏгʏртʏʏнʏ, кыймылдарды эсептɵɵ жана алдыга умтулуу жɵндɵмʏн ɵɵрчʏтɵт. Бул оюнду ойноп жатканда “эмне кылам, эмне кылсам туура болот, эмне кылсам туура болбой калат, коргоолдордун жʏрʏлʏш максаты кандай?” деген сыяктуу суроолор башыма кайра-кайра келе берет. Жашоодо да ушундай го. Улуттук акыл оюнубуздун жок болуп кетишине жол бербɵɵ ʏчʏн колдон келген аракетти ар бир кыргыз кɵрʏшʏ керек деп ойлойм. Тогуз коргоолго байлап турган эң чоң максат – улуттук оюнду унутта калтырбай жайылтуу. Азыркы учурда тогуз коргоолго кызыккан жаштар кʏндɵн кʏнгɵ ɵсʏп келʏʏдɵ. Жаштарга тогуз коргоолду ʏйрɵтʏп, мыкты оюнчуларды даярдоо да эң чоң максатым. Учурда Ош областынын оюнчуларынан Нурбеков Темурлан,  Бакытбек кызы Мадина, Эсеналиева Азема жана мен жакында болуучу Азия чемпионатына жолдомо алдык. Буюрса, даярдыктар жакшы, кыргыз эли, ата-энебиз, жакындарыбыз колдоп турушса, мекенибизди уятка калтырбаганга аракет кылабыз.

Бʏкалча

 Маматали кызы

Быйылкы Жайкы Олимпиадалык оюндары кыргызстандыктар ʏчʏн эмоцияга бай жана кызыктуу ɵттʏ десем ашыкча болбос. Миңдеген элдин башын аянтка бириктирип, финалдык беттешти эки жолу кɵрʏп, эки кʏмʏш, бир коло медаль утуп келген спортчуларыбыз мактоого татыды. Алардын бири грек-рим кʏрɵшʏнɵн 77 кг. салмактагылар арасындагы мелдеште финалга чейин чыккан Акжол Махмудов болду. Акжол Махамажанович Махмудов - кыргыз грек-рим кʏрɵшʏ боюнча спортчу, Азия чемпиону, Азия оюндарынын байге ээси, Токио – 2020 Олимпиада оюндарынын кʏмʏш медалынын ээси, Кыргызстандын бир нече жолку чемпиону. Кыргызстандын эл аралык спорт чебери.

Спортчунун баяны

Акжол Махмудов 1999 -жылы 15 -апрелде Ош облусунун Араван районунда туулган. Кыргыз мамлекеттик юридикалык академиясында адвокатура жана юстиция факультетинде окуйт.

Грек-рим стилиндеги эл аралык кʏрɵшчʏ. Кыргызстандын эмгек сиңирген машыктыруучусу Мейрамбек Ахметовдун шакирти.

• 2015 -жылы Индияда ɵткɵн кʏрɵш боюнча кадеттер арасындагы Азия чемпиондугунда алтын медалга ээ болгон;

• 2016 -жылы Тайбэйде кадеттер арасындагы Азия чемпионатында алтын медаль алган;

• 2016 -жылы Грузияда кадеттер арасындагы дʏйнɵ чемпионатында алтын алган;

• 2016 -жылы Москвадагы кадеттер арасындагы Борис Гуревич турниринде чемпион болгон;

• 2017 -жылы Тайбэйде ɵткɵн жаштар арасындагы Азия чемпионатында алтын алган;

• 2017 -жылы Финляндияда ɵткɵн ɵспʏрʏмдɵр арасындагы дʏйнɵ чемпионатында кʏмʏш алган;

• 2017 -жылы Стамбулда ɵткɵн эл аралык турнирде алтын медалга ээ болгон.

• 2018 -жылы - Азия чемпиону болгон.

• 2021-жылы 2-августта Токиодо ɵтʏʏчʏ 2020-жылы Олимпиадада грек-рим кʏрɵшʏ боюнча турнирдин финалына чыккан. Башкача айтканда, ал кепилденген кʏмʏш медалга ээ болгон. Тилекке каршы, финалда алтын ʏчʏн гана кʏрɵштɵ атаандашынан 3:1 эсебинде жеңилип калган.  Атасы Махамажан Махмудов 1971 -жылы туулган жана соода тармагында иштейт. Акжол ʏй -бʏлɵдɵ ʏчʏнчʏ бала.

Грек-рим кʏрɵшчʏсʏ Акжол Махмудов 3-августта Токиодогу Олимпиада оюндарында финалда утулуп калды. Ал венгриялык балбан Тамаш Лоринчке 1: 2 эсебинде утулду.

Алгач кыргызстандык беттешти активдʏʏ баштап, биринчи мезгилде 1 упай топтогону менен, экинчи мезгилде венгриялык балбан жолугушуунун бурулушун буруп, 2 упайга ээ болду.

Махмудов 77 килограммга чейинки салмакта кʏч сынашат. Буга чейин жарым финалда кыргызстандык Армениядан келген атаандашы Карапет Чалянды 6: 2 эсебинде жеңген. Ал эми чейрек финалда Махмудов Азербайжандын спортчусу Рафик Гусейнов менен болгон беттеште 9: 1 эсебинде утуп алды. 1.8 финалда кыргызстандык Тунистин спортчусун 11: 0 эсебинде жеңди.

«Алгачкы ийгилим эсимде»

-  Биринчи классымдан баштап эле спорт залга бара баштагам. Эсимде, ал убакта Айбек деген агай бар болчу, азыр мени эстейби билбейм. Ошол агай кʏнʏгɵ жокточу, атайын тизмек жазылган журнал ачып алып, келгендерди белгилеп, келбегендерди издеп, себебин сурап турчу. Азыр ойлосом бул нерсе ошондогу балдардын спортко болгон кызугуусун арттырып, шык берчʏ экен. «Мен да кимдир бирɵɵгɵ зарыл экем» деген сезим пайда болот эле. Башында кɵчɵдɵ кийген кийимибиз менен эле машыкчубуз, бара-бара Айбек агай бизди ɵзʏнчɵ формага салды. Кɵчɵдɵ башка кийим, машыгууда башка кийим кийе баштадык. Yчʏнчʏ класста окуп жʏргɵндɵ бир мелдешке катышып, ʏчʏнчʏ орунду алгам. Ал убакта медаль алган эмесмин, диплом менен белектерди беришкен. Спорт чɵйрɵсʏндɵ эң алгачкы жеңишим болуп калды. Кийин Нуранов Нурлан деген агайдын колунда тарбияланып калдык. Ал убакта агай чоңдорду гана машыктырчу. Кичинекейлерден агам экɵɵбʏздʏ гана карады. Бʏгʏнкʏ жетишкен ийгиликтериме ушул агайдын да салымы ɵтɵ чоң. Кайда жʏрбɵйʏн колдоп, кеп-кеңешин айтып турат.

«Кʏрɵш тактикасы кʏндɵн-кʏнгɵ ɵзгɵрʏʏдɵ»

- Азыркы учурда спортко кызыккан мырзалардын санын ɵскɵнʏн кɵрʏп кубанам. Буюрса, ɵлкɵбʏздʏн келечеги мыкты спортчу балдардын колунда. Бул тармакта жʏргɵн бала патриот болот, мекенди биринчи орунга коюп, байлык-мансапты унутушат. Тʏркиядан, Казакстандан кɵп эле жолу сунуштар тʏшкɵн «биздин атыбыздан чыгып бер» дешип, чоң суммадагы акчаны сунушташкан. Бирок, мен ʏчʏн биринчи орунда ɵлкɵнʏн желеги турат. Аны дʏйнɵ жʏзʏнɵ желбиретʏʏ, дʏйнɵгɵ таанытуу спортчу катары менин милдетим деп билем. Биздин ɵлкɵнʏн машыктыруучулары дʏйнɵлʏк деңгээлдеги мелдештерге кɵбʏрɵɵк катышышса жакшы болот эле. Анткени, кʏрɵштɵгʏ тактикалар кʏндɵн-кʏнгɵ ɵзгɵрʏʏдɵ. Бизде мурунку бойдон машыгып калабыз да, натыйжада жеңилʏʏлɵр кɵп болууда.

Кʏмʏш медаль ээлери 7,6 миллион сом алышат

Ала-Тоонун борбордук аянтында кыргызстандыктар Токиодогу Олимпиада оюндарынын жеңʏʏчʏлɵрʏн салтанаттуу тосуп алып, кызуу куттукташты. Спортчуларды куттуктоо ʏчʏн ɵлкɵ президенти Садыр Жапаров да келди.

«Олимпиадалык медалдар, эң мыкты спорттук жыйынтыктар жана биздин спортчулардын жетишкендиктери ɵлкɵбʏздʏн эгемендʏʏлʏгʏнʏн 30 жылдыгына татыктуу белек болуп калды. Сиз бардык кыргыз кʏйɵрмандарынын ʏмʏтʏн актап, элибизге кубаныч тартууладыңыз ”, - деди ал кɵрʏʏчʏлɵргɵ кайрылып.

Ал ɵзгɵчɵ Акжол Махмудовду белгилеп, спортчу ʏлгʏлʏʏ мушташ сапаттарын кɵрсɵтʏп, чеберчилиги менен кɵпчʏлʏктʏ таң калтырганын айтты.

Олимпиада оюндарына чейин Кыргызстандын ɵкмɵтʏ медаль жеңген спортчуларга акчалай сыйлык берʏʏ жɵнʏндɵ токтом чыгарган. Токтомго ылайык, Акжол Махмудовго кʏмʏш медаль алганы ʏчʏн мамлекет тарабынан 7,6 млн сом берилет.

Мындан сырткары, Олимпиада оюндарындагы кыргыз балбандарынын башкы жана улук машыктыруучусу, дарыгер жана укалоочу, Махмудовдун жеке жана биринчи машыктыруучусу да акчалай сыйлык менен сыйланат.

Жалпысынан мамлекет Махмудовдун кʏмʏш медалы ʏчʏн 15 млн 725 миң сом бɵлɵт.

Бактыгʏл Калдарбай кызы