Макалалар (1042)
Бул жолу Ош шаардык №3 Керме -Тоо муниципалдык аймактык башкармалыгынын ишмердүүлүгү, алдыдагы пландары тууралуу сөз козгодук. Башкармалыктын жетекчиси Нурила Самиева жети ай аралыгында аткарылган иштерине токтолуп өттү. Чакан гана ишкана болуп түзүлгөнү менен 56 миӊ калкты тейлеген МАБдын алдыда аткарылуучу орчундуу иштери көп экенин айтат.
№3 Керме – Тоо муниципалдык аймактык башкармалыгы мурунку Ак- Тилек жана Керме – Тоо аймактык кеӊеши биригип түзүлгөн. Калкынын саны 56 миӊден жогору болсо, алардын 13 435ин 16 жашка чейинки балдар түзөт. Башкармалыкта 15 кварталдык комитет, 1 жогорку окуу жайы, 2 кесиптик лицей, 5 мектеп, 7 мектепке чейинки тарбия берүүчү мекеме, 6 мамлекеттик жана муниципалдык ишкана, 1 базар, 16 көӊүл ачуучу жайлар (кафе, ресторандар) жайгашкан.
Нурила Самиева, Керме - Тоо МАБдын жетекчиси:
«Элди көндүрүү кыйын болду»
- Шаар мэри Таалайбек Сарыбашов МАБдарды түзүү менен өзүнүн бир топ укуктарын кошо өткөрүп берген. Мисалга алсак, мыйзамсыз курулуштарды жоюу, тазалыкты көзөмөлдөө, мектеп директорлорунун ишмердүүлүгүнө кийлигишүү, бала бакчадагы коррупцияны болтурбоо сыяктуу укуктар берилген. Биз жумушубузду баштап, жети ай аралыгында бир топ ишканалар көмүскөдө экенин байкадык. Жер төлөнү иштеткендер, тез татым кафелери салык төлөшпөйт экен. Муну да акырындык менен жөнгө салып келүүдөбүз. Быйылкы жылы эӊ эле көзгө көрүнүктүү жумуш шаар мэринин иш билгилигинин далили десек да болот, Кулатов кичи району тазаланып, аллея түшүүдө. Мен билгенден 30 жылдан бери бул жакка эч ким көӊүл бурбай койгон эле. Элди өтө кыйынчылык менен көчүрдүк. Жакшы да, жаман да сөзүн уктук. Көндүрүү оӊой болгон жок. Ар бир соода түйүнүн ээси менен сүйлөшүү, түшүндүрүү кыйынга турду. Ошол мезгилде бизди жемелешсе, азыр рахматын айтып, кубанып отурушат.
«Тазалык кызматкерлери быйыл жок»
- Өзүӊүздөргө да маалым, быйыл шаардык бюджеттен «Ош Тазалык» ишканасына каражат бөлүнбөй, тазалык кызматкерлери жок. 10 кызматкерди пилоттук негизде бөлүп берген. Алар 10 үйдө эле калып кетет экен. Калганын шаар тургундары менен өзүбүз кошо жүрүп тазалап жатабыз. Ар жылы жазгы үч айлыкта эле тазалоо иштерине көӊүл бурсак, быйыл жыл аягына чейин аралашып, көзөмөлгө алуудабыз.
«Эл менен көп жолугуп турам»
- Жыл башынан бери биздин башкармалыкка арыз менен кайрылган жарандардын саны 134кө жетти. Алардын көпчүлүгү бак- дарактарды кыюу, формавкалоо боюнча экен. Көп кабаттуу үйлөрдүн айланасында каралбай калып кеткен жерлер арбын. Ал жерде өскөн бак дарактарды кыйып, иретке келтирүү иштерин да колго алдык. Элдин батасын алганды жактырам, ошол үчүн эл менен көп жолугуп турам. Таалайбек Насырбековичтин «элди араласаӊ гана көйгөйлөрдү көзүӊ менен көрүп, бекер отура албай каласыӊ» деген сөзү бар. Ар түрлүү көйгөйлөр боюнча эл менен кошо сүйлөшүп, чечимин да кошо кеӊешип, колубуздан келгенин өзүбүз жөнгө салып, мамлекеттик деӊгээлдегисин мэрге жеткирип турабыз.
«494 бала туугандарынын үйүндө жашайт»
- Өспүрүмдөргө өзгөчө көӊүл буруп, тынымсыз кыдырууларды өткөрүп турабыз. Бул үчүн атайын мобилдик топтор түзүлүп, укук коргоо органдары менен биргеликте мечиттерде, эл көп чогулган жерлерде пландуу иштер жүргүзүлүүдө. Ошондой эле жаш балдарга көрсөтүлгөн зомбулукту алдын алуу жана аз камсыз болгон үй-бүлөлөргө көмөк көрсөтүү максатында аларды каттоого алганбыз. Жыйынтыгында 494 бала ата-энеси чет жакта, өздөрү туугандарынын үйүндө жашары аныкталды. Учурда ата-энелерге түшүндүрүү иштерин жүргүзүп жатабыз. Ар бир бала өз ата-энесинин мээрими менен чоӊоюуга укуктуу. Ошондуктан мигранттарга кайрыларым, балдарыӊарды таштабагыла!
«Жол маселеси көмүскөдө калган жок»
- Аймактын инфраструктурасын жакшыртуу максатында жолдорду оӊдоо иштери кызуу жүрүп турган чагы. Атап өтсөм, Ак-Тилек кичи районунун 9-көчөсүнө жашоочулардын демилгеси менен шагыл төгүлдү. Мындан сырткары, 8,9-көчөлөрүнө газ түтүкчөлөрү киргизилип, жалпы 330 миӊ сом каражат жумшалды. Төлөйкөн шаарчасындагы №23 көп кабаттуу үйүнүн асты толугу менен жарыктандырылды. Мындан сырткары планда дагы бир топ көп кабаттуу үйлөрдүн ички көчөлөрү асфальттоого каражат топтолуп жатат. Эӊ негизгиси биз көтөрүп чыккан көйгөйдү эл көтөрүп, каражат чогултушуп көмөктөшүп жатканы кубандырат. Кээде жашоочулар өздөрү демилгелеп, планын көтөрүп келишет. Муниципалдык аймактык башкармалык эмне максатта түзүлгөнүн эл түшүнө баштаптыр, шаар жетекчилигине рахматын айтышат.
«78 мыйзамсыз обьект боюнча кат жөнөтүлгөн»
- Биздин аймакта да мыйзамсыз курулуштарды тазалоо боюнча бир топ алгылыктуу иштер жүрүүдө. Юристтер менен биргеликте 78 мыйзамсыз обьект боюнча тиешелүү кызматтарга кат жолдонду. Учурда дагы кыдыруу жүрүп жатат. Аймакта жалпысынан 6 көп кабаттуу үй жана 1 май куючу жайдын курулушу жүрүп, бул маселе боюнча тиешелүү тараптарга маалымдалды. Ошондой эле көп кабаттуу үйлөрдүн айланасындагы жерлердин чегин тактоо жана документтерин мыйзамдаштыруу боюнча жашоочуларга түшүндүрүү иштери жүрүп жатат.
Бактыгүл Калдарбай кызы
Фото: Сыдык Токонов
Ош облустар аралык клиникалык ооруканасынын лабораториясына баш бактык. Кызыкканыбыз азыркы шарты жана анализдерди чыгаруунун жолдору. Оорунун себебин эле аныктап бербестен, оорулуунун туура дарылануусун камсыздаган лаборатория кызматкерлерине алкыш айттык. Дарынын баары эле ден соолукка пайда алып келе бербеши турган кеп.
Лаборатория - илимий мекеме, долбоорлоо-конструкциялоо, өнөр жай, айыл чарба, байланыш, транспорт, саламаттык сактоо, маданият жана башка мекемелерде илимий изилдөө, өндүрүштүк көзөмөлдөө жана окуу экспериментин жүргүзүүчү ишкана же бөлүм. Лаборатория министрлик, ведомство жана башка илимий мекемеде өзүнчө структуралык бөлүкчө боло алат. ЖОЖдордо окуу (лабораториялык сабак өткөрүлүүчү) лабораториясы, проблемалык (ири илимий-техникалык изилдөөлөр жүргүзүлүүчү) жана тармактык (эл чарбасында социал-экономикалык маселелер боюнча) лаборатория болуп 3 типке бөлүнөт. Тармактык жана проблемалык лаборатория 1956-жылдан баштап ЖОЖдордо түзүлө баштаган. Тергөө жана сот тармагында, агрохимиялык, өндүрүштүк-көзөмөлдөө лабораториясы, орто билимдүү адистерди даярдоочу окуу жайларында жана мектепте окуу ишине байланыштуу лаборатория, ошондой эле саламаттык сактоо тармагында клиника-диагностикалык жана атайын физиологиялык жана башка лабораториялар бар жана шартка жараша республикалык, облустук, шаардык, райондук болуп бөлүнөт.
Айымпаша Аметжанова, бактериологиялык лабораториясынын бөлүм башчысы:
«Биздин лаборатория үчкө бөлүнөт»
- Лабораториялар негизинен бактериологиялык, биохимиялык жана клиникалык лаборотория болуп үчкө бөлүнөт. Бактериялык лаборатория – микробдор аркылуу пайда болгон ооруну көрүп аныктоочу, клиникалык лаборатория кандын жалпы анализин, кандын курамын, гемоглабиндин деӊгээлин жана зааранын жалпы анализин, бөйрөктүн иштөөсүн аныктоочу лаборатория. Ал эми биохимиялык лаборатория оорунун так себебин аныктап берет.
«Кылдатты талап кылган жумуш»
- Учурда техника өнүгүп мурункудай кыйынчылык жаралбай калган. Мурун көбүнчө кол менен иштесек, азыр аппараттын жардамы менен бир эле убакта үч-төрт органдын иштөөсүн текшерип, аныктап алууга болот. Бирок, өтө кылдаттык менен иштөөнү талап кылат. Бир эле нерседен адашсаӊ анализдери туура эмес чыгып калышы толук мүмкүн.
«Ириӊ, заӊ, заара… жийиркеничтүү болгону менен…»
- Биздин лаборатория – бактериологиялык лаборатория. Микробиологиялык изилдөөлөрдү жүргүзөбүз. Мисалы, киши ооруганда, себебин аныктоо талап кылынат. Канда бруцеллез бар, жоктугун, болсо канчалык даражада, кандагы микробдун бар, жоктугун, какырыгын тапшырат, мында жөтөл инфекциялык же инфекциялык эместигин, зааранын курамын аныктайбыз. Анткени адамдын организминдеги бардык нерселер заара аркылуу чыгат. Эгер заарада микроб болсо, анын даражасын аныктайбыз. Мындан сырткары заӊ аркылуу анализ алынат. Жалпылап айтканда, какырык, заӊ, заара, кан, көздөн аккан жаш, мурундан чыккан суюктук, жарадан чыккан суу, ириӊ бүт адамдан чыккан жаман нерселердин барын бизге алып келишет. Жийиркеничтүү болгону менен бирөөнүн оорудан айыгышына себепчи болгон каражаттар. Бул каражаттардагы микробдорду жок кылууну биздин лаборатория аныктап берет. Антибиотиктерди дарыгерлер биздин анализдерден кийин гана жазып беришет.
Анализ кантип жүргүзүлөт?
- Бизге келген микробдорду өлтүрүүнүн жолун аныктоону катары менен түшүндүрүп берүүгө аракет кылайын. Алгач бизге ооруканадан дарыгердин көргөзмөсү менен ириӊ же дагы башка жогоруда айткан каражаттын бирөөсүн алып келишет. Атайын дезинфекцияланган вакутайнерде алынып келинет. Бизде микробду багуучу атайын кан чашкасы деп аталган идиштер бар. Аларды да ар эки күндө кайнатып, стерилдеп турабыз. Мен сиздерге түшүнүктүү болуш үчүн ириӊдеги микробду жок кылуунун жолун кантип аныктоону айтып берейин. Ириӊ бизге келгенден кийин аны алгач микроб багуучу чашкага бир сутка салабыз. Анткени, анализибиз так чыгышы үчүн аны алгач багуу талап кылынат. 27 градус температурада термостатта сакталат. Термостат – бактериологиялык лабораторияда сөзсүз колдонуучу жабдыктардын бири. Ал микроорганизмдердин культураларын өстүрүү үчүн белгилүү чекте дайыма бирдей температурадагы шартты түзгөн атайын прибор катары колдонулат. Термостатта бир сутка тургандан кийин экинчи чашкабызга салабыз. Мында атайын антибиотиктер менен суугарылган дисктер менен кошо салынат. Мисалы, бир чашкада 7 же 8 диск салып, жанагы ириӊди ошол чашкага которобуз. Мында бир сутка тургандан кийин кайсы дискте микробдор өлдү, кайсы дискте микробдор кайра чоӊойгондугу аныкталат. Микроб өлтүрүүчү диск өзүнүн айланасындагы микробдорду өлтүрүп чашканын сыртынан даана көрүнүп калат. Ал эми микробду баккан диск тескерисинче бозоруп, көрүнбөй калат. Ушунун негизинде эле дарыгерге оорулуу кайсы антибиотикти алууга болот, кайсыны алганга болбошун жазып беребиз. Кээ бир антибиотиктер микробдорду тескерисинче багат. Ошол үчүн оорулуу эч качан дарыгердин көргөзмөсүсүз, өз алдынча антибиотик ичпеши керек. Жогоруда чашка көрсөтүп бергендей бардык эле антибиотиктер микробдорду өлтүрө бербейт. Бир анализ үчүн бизге төрт чашка керектелет. Кээ бир микробдор бир суткада чоӊойбойт. Мындай учурда экинчи суткада микробду дагы бир башка чашкага которобуз.
«Кыздарым эшиктен эле кийимимди чечип, сыртка илип коюшчу»
- Буга чейин айтып өткөндөй бизге жалан жыт чыгуучу каражаттар келгени үчүн, кийимдерибизден бери жыгымсыз жыттанып калабыз. Жаӊы жумушумду баштаганымда жытына чыдабай кыйналчумун. Yйгө барсам кыздарым «кийимдериӊиз жыттанып жатат» деп үйгө киргизбей туруп, кийимимди чечип, сыртка илип коюшчу.
Жусупова Бермет, биохимиялык жана иммунологиялык лабораториянын бөлүм башчысы:
«Жакында онкологиялык ооруларды аныктай баштайбыз»
- Биздин бөлүм биохимия жана иммунологиялык лаборатория деп аталат. Мында иммунологиялык жана биохимиялык анализдер жасалат. Биохимиялык анализ – бүт кан менен алынган анализдер болуп саналат. Ооруканадагы бөлүмдөрдөн кан эрте менен вакутайнерге алынып келинет. Дагы бир айта кетүүчү жагдай биохимиялык анализдер кызыл вакутайнерге алынат. Боордун, канттын даражасын, бөйрөктүн анализи, кандын курамындагы кантты, белок бөлчөгүн аныктап беребиз. Мындан сыртктары, көк вакутайнерде келген сыворотка болот, мында кандын уюу системасын аныктайбыз. Кызыл вакутайнерде келген сыворотка менен муну аныктоого болбойт. Ал эми иммунологиялык анализде маркерлерди жана гормондорду жасайбыз. Маркерде гепатиттин B,C, D түрү аныкталат. Ал эми гормондордо азырынча зобдун гормондору гана аныкталат. Жакынкы күндөрү онкологиялык ооруларды аныктоочу маркерлерди жасай баштайбыз.
«Электрондук негизде жүргүзүлөт»
-Биздин лаборатория техника менен толук камсыздалып, бүгүнкү күндө бардык иштерди электорондук негизде жүргүзөбүз. Мурункудай кагазга жазып келип, биз кайра кагаз аркылуу жообун жазуу азыр жок. Компьютер аркылуу ар бир орулуунун анализи базага киргизилип, ошол база аркылуу дарыгер орулууну дарылайт. Эрте менен келген сыворотканын анализи түшкү саат бирге даяр болот.
Бактыгүл Калдарбай кызы
Фото: Сыдык Токонов
Ош шаарында балага эрте кийлигишүү долбоору өз ишин баштады. Бул долбоор тобокел тайпа тобундагы жана мүмкүнчүлүгү чектелип төрөлгөн балага туулганынан баштап 3 жашка чейин эрте табуу жана эрте кийлигишүү, өз алдынчалыкка үйрөтүү, коомго аралаштыруу, коомдо адамдар катарында жашоого үйрөтүүгө багытталган. Төмөндө уюштуруучулардан кенен түшүнүк алабыз.
Ош шаардык мэриясынын социалдык өнүгүү бөлүмүнүн башчысы, Салтанат Аманова:
«3 жыл мурун баштаган ишибиз жүзөгө ашууда»
- Кыргызстан боюнча эрте кийлигишүү долбоору расмий түрдө ушул жылы башталып жаткан болсо, ага даярдыкты 2016-жылы көргөнбүз. Учурда калаада 950 мүмкүнчүлүгү чектелген бала бар, алар балдардын ден соолугун реабилитациялоо борборунда жылына эки жолу барып ортопед, психолог, педагог сыяктуу тийиштүү адистердин кароосунан, дарылоосунан өтүп турушат. Алардын үстүнөн 3 жылдан бери аябай көп иштерди жасап жатабыз. Өлкөдө мүмкүнчүлүгү чектелген балдарды дарылоо методикасы туура эмес нукта жүрүп жатканына күбө болдук. Ош шаарынын мэриясынын социалдык өнүгүү бөлүмүнүн жетекчиси катары альянс түзүп анда шаардагы мүмкүнчүлүгү чектелген балдардын баарына жардам көрсөтүү иштерин караганбыз. Ага Ош шаарындагы бардык эл аралык уюмдар, юридикалык, жарандык жактар мүчө болушкан. Альянстын максаттарынын бири катары мүмкүнчүлүгү чектелген балдардын коомго аралашуусуна, өз алдынча болуусуна, өзүнө кам көрө алуусуна, тийиштүү кесипке ээ болуп, тиричилик кылып кетүүсүнө көмөктөшүү иштери каралган. Анын негизинде «Эрте кийлигишүү» долбоорун иштеп чыкканбыз. Эл аралык жана мамлекеттик деӊгээлде конференцияларга катышып, эрте кийлигишүү боюнча билдирүүлөрүбүздү көрсөтүп, Ош шаары эрте кийлигишүү боюнча Кыргызстанда пилоттук аймак катары тандалып алынган. Эрте кийлигишүү долбоору Санк-Петербургда, Новосибирскийде, Минскийде, Түркияда, Индияда жогорку деӊгээлде өнүккөн. Бул тармак боюнча атайын институттар бар. Индия бизден 25 жыл алдыда, аларга катар Өзбекстан, Тажикстанда да жакшы өнүгүп, бизге караганда 4-5 жыл алдыда баратат.
“1-2-этаптарды ийгиликтүү жыйынтыктадык”
- Альянс түзгөндө ишибизди этаптарга бөлүп алдык. Биринчи этапта алгач эле балдар менен иштеген психолог, ортопед, педагогдордун билимин, санын көбөйтүү эле. Анын негизинде тийиштүү адистер чет өлкөлөргө барып эрте кийлигишүү боюнча билим алып келишти. Алгач Тажикстандын Ходжент шаарына барып, эрте кийлигишүү борборунда болдук. Адистер Санк-Петербургга, Новосибирскийге, Ысык-Көл облусунун Тоӊ районуна да барып тажрыйба алмашып келишти. Бул долбоорду ишке ашырууда талыкпай иштеп, бизге чоӊ жардам берип жаткан «Смайл Kg» коомдук уюмунун жетекчиси Лариса Владимировнага, “Кол табы” коомдук уюмунун жетекчиси, Ош шаарындагы үй-бүлөлүк дарыгерлер борборунун эне жана баланы коргоо боюнча координаторунун орун басары Суусар Акимовнага тереӊ ыраазычылык билдиргим келет.
“Планыбыз так жана жогорку деӊгээлде аткарылып келе жатат”
- Ал эми 2-этаптын планына киргизилген мүмкүнчүлүгү чектелген балдар менен иштөөдө ишин орто жолдо калтырбай аягына чейин мыкты алып кете турган команда түзүү иштерибиз да жыйынтыкталып, эӊ күчтүү команданы топтой алдык десем жайылышпайм.
Азыр 3-этаптын иштерин жүргүзүп жатабыз. Долбоорду ишке ашырууга акча каражат керек жана балдар менен иштешкен адистерге орун таап берүү иштери жүрүп жатат. Өкмөттөн социалдык буюртманы ишке ашыруу боюнча буйрук келген, ал боюнча тендерди өткөрдүк. Жогоруда атап өткөн Суусар Акимовнанын “Кол табы” коомдук кайрымдуулук уюму утуп алган. Шаардык Кеӊештин ХХ сессиясында депутаттар да колдоп беришти.
Ош шаарындагы үй-бүлөлүк дарыгерлер борборунун эне жана баланы коргоо боюнча координаторунун орун басары, “Кол табы” коомдук кайрымдуулук фондунун жетекчиси Суусар Сагымбаева:
“Бул долбоор коомду өзгөртө турган чоӊ программа”
- Биз бул долбоорду эмнеге баштап атабыз? Себеби жылдан-жылга оорулуу балдардын саны көбөйүп жатат. Ата-энелер аларды үйүндө жашырып отурушуп, мектепке барар кезинде гана ойгонушат. Ал учурда балага көп нерсени үйрөтүү кеч болуп калат. Баланын кабыл алуусу ал туулгандан баштап 1000 күн ичинде жакшы иштейт, бул убакыт “Мүмкүнчүлүк терезеси” деп аталат. Ал 1000 күн баланын туулгандан башкап 3 жашка чейинки убактысы. Ошол учурда ага керектүү нерсени туура жол, туура кам көрүү менен үйрөтүп алуу керек. Ал үчүн баланын ата-энеси, үй-бүлө мүчөлөрү кызыкдар болуусу зарыл. Биз бала менен алектенгенден кийин 24 саат бою балага үй-бүлө мүчөлөрү дал биз кылгандай методдор менен мамиле кылуулары шарт. Долбоордун негизинде биз атасын же апасын эрте кийлигишүү программасы менен окутабыз. “Кол табы” коомдук кайрымдуулук фонду көбүнчө балдар менен иштешебиз. Айрыкча мүмкүнчүлүгү чектелген балдарды коомго аралаштыруу, балдар бакчасына, мектепке даярдоо болуп эсептелет. Алдыда көп жумуштар, пландар бар. Эрте кийлигишүү программасын чет өлкөгө барып саналуу гана адистер билим алып келдик. Эми бул жакта 20 адисти окутуп-үйрөтүп жатабыз. Алар даяр болуп чыккан соӊ Амир-Темир муниципалдык аймактык башкармалыгынан мүмкүнчүлүгү чектелген 10 бала тандап алып, алар менен иш алып барганча ата-энелерин да окутуп- үйрөтөбүз. Эмне үчүн башка аймактардан да албадыӊар, бир гана Амир-Темир аймагын тандадыӊар деген суроолор болуусу мүмүкүн. Себеби Амир-Темир муниципалдык аймактык башкармалыгында башка аймактарга салыштырмалуу төрөлүү да көп, ага катар балдардын майыптуулугу да көп кездешет. Убакыттын өтүүсү менен долбоорду мыкты деӊгээлде улантып, башка аймактарда да иштерди алып барабыз.
Ош шаардык реабилитациялык борбордун директору Зарифа Акматова:
“Бул долбоор келечек үчүн маанилүү болгон иштердин бири”
- Бул долбоор ден соолугунун мүмкүнчүлүгү чектелген баланы багып жаткан үй-бүлө үчүн өтө жакшы мүмкүнчүлүк. Азыркы аракетибиздин, эмгегибиздин жыйынтыгы бир топ жылдан кийин билинет. Себеби биз калыптануусуна, менталдык жактан өнүгүүсүнө кийлигишип жаткан балдар чоӊоюп, биз күткөн жыйынтыкка жеткенде башкалар долбоорубузга баа бере башташат. Бул буга чейин эле ишке ашуусу керек болгон келечектин чоӊ иштеринин бири эле. Кайрымдуу, күйүмдүү адамдардын баш бириктирүүсү менен мына ушул учурда ишке ашып жатат. Мен да Суусар Акимовна, Лариса Владимировналарга кошулуп чет өлкөгө барып тажрыйба алып келдим. Биз аткарчу иштер көп экенине ынанып, күч топтоп кадам таштап жатабыз. Азыр 2 бөлмөлүү реабилитациялык каана ачтык. Учурда Амир-Темир муниципалдык аймагынан да бир бөлмөлүү атайын кабинет ачканы турабыз. Андагы негизги адистерди психолог, атайын педагог, логопед, соцкызматкер, ортопеддер, неврологдор, укалоочулар, тийиштүү адистердин баарыбыз бирдиктүү иштеп, эрте кийлигишүү программасын Ош шаарында өнүктүрүп алуубуз керек.
Педагог, психолог, Тазагүл айым:
“Майып баласын жашырган ата-энелер бар”
- Азыркы долбоордо билим алып жаткан 20 адистин катарында мен да бармын. Бул 20 адистин курамын ден соолугунун мүмкүнчүлүгү чектелген балдарга керек болгон адистер толуктады. Ага катар билимибизди эрте кийлигишүүнүн эл аралык программасы менен жогорулатып жатабыз. Бул иш мен үчүн кыйын болбойт деп ойлойм. Бизге кыйынчылык жараткан мүмкүнчүлүгү чектелген бала эмес, алардын ата-энеси менен иштөө болсо керек. Себеби практикамда кездешкендей оорукчан баласы бар көп үй-бүлө ал баланы коомчулуктан жашырып, үйүндө камап отура беришет. Жардам берели деп эшигин каккылап барсаӊ да “Кудай кандай кылып жаратса ошол боюнча кабыл алабыз. Силер эмнени өзгөртө алмак элеӊер” деп баш тарткандар болот. Ата-энелерден мындай ойдон кайткыла демекчимин. Ооба, баланы толук сакайтып сала албайбыз, бирок атайын программалардын негизинде алектенип, анын өз алдынча болуусуна, өзүнө өзү кам көрө алуусуна, коомдон ордун таба алуусуна, кесипке ээ болуусуна түрткөн сапаттарын ойгото алабыз. Бул менен мүмкүнчүлүгү чектелген бала жана анын үй-бүлөсү гана эмес, жалпы коом да өзгөрөт деп айта алам. Биздин программада балдарга эрте кийлигишүү гана эмес, майып бала төрөлбөшү үчүн эмне кылуу керек деген да жакшы түшүндүрүү иштери бар.
Уулбү Каныбекова
Фото: Сыдык Токонов
Учурда грыжа ар бир үй-бүлөнүн бир мүчөсүндө кездешип жаткан дарт болууда. Бул дарт белди сыздатып оорутуп, кол, буттун иштөөсүн начарлатат. Кээ бир адамдар үчүн бул татаал оору көрүнүшү мүмкүн. Бирок дарыгердин айтуусунда эрте жана туура дарылоо менен баарын жакшыртууга болот. Грыжа оорусу боюнча Ош облустар аралык бириккен клиникалык ооруканасынын нейрохирургу, медицина илимдеринин кандидаты Рустам Yмөталиевден кенен маалымат алдык.
Грыжа – бул…
- Ар бир омуртканын ортосунда диск болот. Кыргызча айтканда омуртка түркүгүнүн ортосундагы кемирчектин чокусу. Ал диск адамдардын чуркоо, секирүү, отуруп-туруу, эӊкейүү, чалкалоо, капталдатуу жана омурткаларды бири-биринен ажыратпай же жабыштырбай бир нукта кармап туруучу функцияларын аткарат. Адам оор жумуш кылганда, оор нерсени күтүүсүз көтөрө салганда ошол дискага грыжа пайда болот. Бул бир гана оор иш кылгандан эмес 20%ы кээ бир оорулардын таасиринен да болуп калуусу мүмкүн. Анатомиялык жактан караганда оор жүк көтөргөндө омуртка түркүгүнүн ортосундагы кемирчектер травма алып, кемирчек сыртка агып чыгат да грыжа пайда болот. Грыжа пайда болгондо эки омуртканын ортосундагы дисктеги басым омуртканын кыры менен бирдей болбой калат да зат алмашуу бузулат. Эки омуртканын ортосундагы диск 80% суу жана 10% белоктон турат. Мына ушул дисктин химиялык зат алмашуусу бузулганда суу азая баштайт. Суу азая баштаганда диск жарылып чыгат. Агып чыккан соӊ ал жүлүндү кыса баштайт. Грыжа омуртканын оӊ жагынан чыкса оӊ бут, белинин оӊ тарабы ооруйт, сол жагынан чыкса сол буту, белинин сол жагы ооруйт. Ал эми борбордук грыжа болсо оору эки бутуна, белине толук таасир этет. Грыжа бир эле учурда эки-үч омуртканын ортосунан чыгышы мүмкүн.
«Дарт өтүшүп кетсе буттар сезимин жогото баштайт»
- Бул дарт көбүнчө белден кармайт. Эмне үчүн дегенде жүк көтөргөндө көбүрөөк белге таасир этет. Белден көкүрөккө чейинки омурткаларда грыжа болуусу чанда гана кездешет. Себеби ал жердеги омурткаларды кабырга кармап турат. Белден кийинки бул дарт көп кездешкен жерлер моюн, көкүрөк омурткалар. Грыжа пайда болгондо бир гана бел, бут ооруп эле калбастан буттун балтырында сезүү начарлай баштайт. Эгер дарт өтүшүп кеткен болсо балтыр, манжаларынан баштап сезимин жоготот. Табарсыкка да таасир этип, алгач зааранын чыгуусу кыйын болот да барып-барып заарасын кармана албай калат. Ичегилердин да иштөөсү бузулат. Эгер грыжа моюн омурткада пайда болсо белге караганда ооруксунуу көбүрөөк болот. Грыжанын чоӊ, кичине өлчөмү бар. Чоӊ болуп туруп деле нервти кыспаса, ооруксунуу аз болсо анда операциянын кереги жок, дарылоо менен сакайтса болот. Ал эми өлчөмү кичине болуп туруп, нервти кысып, оору көп болсо анда операция кылууга туура келет. Кысылган нерв бошотулмайынча оорусу калбайт.
Грыжа оорусун алдын алуу
- Грыжа пайда болгондо бут, бел, моюн, колдор ооруп, чымырай баштайт. Убакыттын өтүшү менен сезимдерин жоготот. Ушул белгилер болгондо эле дарыгерге кайрылуу зарыл. Алдын алуу үчүн оор жумуш кылууда туура кыймыл аракетте болуу зарыл. Эгер омуртка патологиясы мурдатан бар болсо айрым оорулардын айынан да грыжа пайда болат. Ал үчүн биз балдарыбызды мектепте жана бала бакчада жүргөн кезинде эле анын омурткасын рентгенге тарттырып турушубуз керек. Рентген тубаса патологиянын бар же жоктугун аныктап берет. Эгер кичинекей балада туубаса патология болсо, анда дарыгер ага туура багытты көрсөтөт. Ага спорт менен машыгууга болобу? Болсо кайсы түрлөрү менен? Кандай жумуштарды кылууга болот же болбойт? Оор иш кылганда кыймылды кантип контролдош керек? Кандай кесипти аркалабашы керек? Мындан сырткары, бул оорудан жабыркагандарга ашыкча салмак такыр болбойт. Себеби ашыкча салмак бел омурткага күч келтирет. Ооруган адамдар кандай жумушта иштебесин кыймыл-аракетти көбүрөөк жасап жүрсө жана дарыгердин айткандарын кынтыксыз аткарса, бул оорудан алыс боло алат. Оор жүк көтөрүүдө адам өзүн даярдап, шашпастан көтөрүүсү керек. Көнүгүүлөрдөн пресс жасап, турникке тартылып туруу керек. Эгер грыжасы барлар турникке тартылып жатып андан катуу секирип түшсө чоюлуп, аралыгы ачылып турган омуртканын ортосундагы грыжа дагы да чоӊоюп чыгып кетет. Ошол себептен оорусу барлар да, оорусу жоктор да турниктен акырын түшүүсү керек.
Учурда грыжаны сакайтууга атайын керебеттер, укалоонун жакшы ыкмалары, укалоочу аппараттардын түрлөрү чыккан. Ооруну дарыгерге көрсөтүп, ал көрсөтмө берген аппаратты, көнүгүүлөрдү, укалоонун түрүн колдонуу гана керек. Өз алдынча дарыланууга, көнүгүлөрдү жасоого болбойт.
Дарылоо:
- Грыжаны убагында алып келсе консервативдик дарылоо, физиопроцедура жолдору менен дарылап сакайтууга болот. Ал эми өтүшүп кеткен дарылоо эч кандай жардам бербей калат. Ал учурда операция жолу менен гана алынып салынат да ал дисканын ордуна имплантант коюлат. Операция жолу менен алып салуунун да көп түрү бар. Грыжаны алды жактан жана аркадан алуу жолу бар. Аркасынан алган жеӊилирек, бирок жүлүнгө тийип алуу коркунучу бар. Ал эми алдынан алуу оор, себеби ичеги-карын деген бар, аларга тийбей алуу керек. Операциянын бул ыкмасы жүлүнгө такыр коркунуч алып келбейт. Грыжанын дагы бир түрү бар, анда омуртка ордунан жылып калат. Андай учурда дарылоосуз дароо операция жолу колдонулат.
“Тамак-ашка микроэлементтер кошулбай жатканы да ооруга себеп...”
- Илгери кара жумуш азыркыдан көп жасалган. Бирок грыжа деген оору өтө сейрек кездешкен. Статистика боюнча грыжа барган сайын көбөйүп жатат. Мунун бирден-бир себеби тамак-ашка микроэлементтердин кошулбай калганы десек болот. Мисалы, мурда кальций, йод сыяктуу элементтер тамак-ашка атайын кошулчу, азыр жок, кошулса да өтө аз. Жапжаш, ал-күчкө толуп, сөөктөрү трамва алчудай эмес улан-кыздар да грыжа болуп келип жатканы өкүндүрөт. Азыр сөөктөргө, омурткаларга керектүү элементтер жетишсиз болууда.
Уулбү Каныбекова
Фото: Сыдык Токонов
Алтынбек Исмаилов: “Жаш ырчылардын душманына айлангам”
Понедельник, 19 Август 2019 05:44 Автор Бекмурат
Сөздүн төгүнүн түшүнгөн, сөз барктаган, учурдун тили таш жарган, орду чоӊ акындарынын бири, эстрада ырчыларынын маанисиз ырларын тамырына жеткире талдаган акын Алтынбек Исмаилов бизде конокто болду. Жаш болсо да чоӊ адамдардай сүргө ээ болгон акындын бейнеси менен тааныштырабыз.
“Бала кезде жактырчумун көктөмдү”
- Балалыгымдын бактылуу кездери айтылуу Салижан Жигитов өскөн Өзгөн районуна караштуу Көлдүк айылында калды. Бала кезде сүрөттү жакшы тартчумун. Таштарды чогултуп, чоподон ар кандай фигураларды, белгилүү инсандардын айкелин, жаныбарларды жасаганды жактырчумун. Эр жеткенден кийин жалаӊ гана сөз менен иштеп калдым. Айылга барган сайын жаратылыштын кооздугун, сулуулугун сүрөткө, тасмага түшүрүп алам. Шаарда жашап, иштеп жүргөндөн чарчаганда, айылымды сагынганда ошолорду көрүп сагынычымды таратам.
ЭХ, ОШОНДО...
Бир туугандай көрүп дарак, чөптөрдү,
Бала кезде жактырчумун көктөмдү.
Эх, ошондо бүтүн турган кооз дүйнөм,
Эр жеткен соӊ эмнегедир бөксөрдү...
Баары эсте: андагы жаз жаӊырган,
Байчечекей... Жааган жамгыр...
Чагылган.
Ошондогу аалам азыр менде жок,
Ойноп жүрүп капилеттен кабылган...
Телегейи тегиз... Ачык асманы...
Тестиермин анда алты жаштагы.
Эшик кагып, босогодо турган кез,
Эӊ алгачкы өмүр жолдун ак таӊы...
Жүзүм жаркып, көӊүл балкып күн өтчү,
Жүрөгүмдө аппак, назик гүл өсчү...
Көпөлөк кууп, чуркап чыксам дөбөгө,
Көздөрүмдөн эрди ысык Күн өпчү.
Бадам гүлдөп, кызгалдактар жайнаган,
Бейиш болчу курчап турган айланам.
Сүрөт тартып ташка, сууга, талаага,
Сүйлөшчүмүн куштар менен сайраган...
Көөдөй түнгө толгон айдан сүт тамып,
Көшүлчүмүн жылдыздарга суктанып.
Жарык кирчү терезеден таӊ эрте,
Жаӊы саалган уйдун сүтү жыттанып.
Күндүр-түндүр дүйнө кезип тынбаган,
Күмүш булак ырдап түшчү жылгадан.
Тойбой кечке карай берчүм тамшанып,
Толкундарды көлдө сүзүп жыргаган!
Ак кар сүрткөн булуттарга, шамалга,
Атаганат... Тоолорду айт анан да...
Жашаптырмын көрсө билбей анда мен,
Жомоктогу өзгөчө бир аралда...
Бирок бүгүн жанды сабап, тытына,
Батып-батпай төрт бөлмөлүү кутуга,
Жүрөм кымгуут баш калаада зар болуп,
Жамгыр өпкөн топурактын жытына!
Оо, андагы сулуулугу кайыӊдын...
От бийлечү очогунда айылдын.
Ошондогу жарым күндүк жашоомо,
Отуз жылды алмашууга кайылмын!!!
“Чыгармачыл адамдын багы - бала кездеги мугалиминде”
- Алгыр куш мүнүшкөрсүз, аргымак саяпкерсиз тапка келбейт. Ар бир чыгармачыл инсан мыкты мугалимге, жакшы окутуучуга, оригиналдуу устатка жолукса, багы ачылат. Орто мектепте окуп жүргөндө өзүнүн кесибин сүйгөн, дасыккан мыкты окутуучулардын сабагын, тарбиясын алдым. Өзгөчө Ош шаарындагы лицейде эмгектенген менин адабиятка, поэзияга, акындык өнөргө келүүмө, ыр жазып калышыма себепкер болгон алгачкы устатым кыргыз тили жана адабияты сабагынан окуткан агартуунун алдыӊкысы, кайталангыс мугалим Аширгүл Токтоматова эжейим болду.
Ал мугалимге жолукпаганымда бөлөк тармакка кетмекмин. Адабиятка эмес, саясатка балким. Жан дүйнөмдө уктап жаткан жөндөмдү кытыгылап ойготуп, өз убагында туура жол көрсөтүп, акындык өнөргө, поэзияга, адабиятка баш отум менен кирүүмө себепкер болгон. Ал адамды сыйлайм, аздектейм. Эмгегин өмүрүм өткүчө унутпайм.
“Жасап жазбай, жашап жазуу - менин урааным”
- Сүйүнгөндө, же күйүнгөндө ыр жазам. Өзүмдү мажбурлап, эки бутумду бир кончко тыгып чыгарма жаратканды жактырбайм. Көкүрөгүм букка, муӊга, кайгыга, кубанычка, сүйүнүчкө толуп, анан бир күн жанар тоодой болуп өзүнөн-өзү атылып чыккан учурда колума калем алам. Менин адабиятка келген күндөн ушул кезге чейинки “жасап жазбай, жашап жаз, көзүӊө көрүнгөндү эмес, көкүрөгүӊө урунганды, анан мышыктай мыёолотуп көптү эмес, арстандай арылдатып бирди туу” деген эӊ чоӊ принцип, чыгармага жасаган мамилем, ураан, девизим бар.
“Чыгарма жазганда жыргайм...”
- Дагестандан чыккан даӊазалуу акын Расул Гамзатовдун поэзия ышкыбоздору менен жолугушуусунда бир журналист: “Сиз ырды кантип жазасыз?” деп суроо берет. Анда, “Сен кантип дем аласыӊ?” дейт Гамзатов. Анын сыӊарындай ырды бирөөгө мактаныш үчүн, атак-даӊк чогултуп, акча таап, элге таанылып, жылдыз болуш үчүн жазбаш керек. Жеке оюмда адам ошол чыгарманы жазганда кайрадан төрөлөт, жаӊырат. Жан дүйнөсүнө сүӊгүп кирет, өзү менен өзү сүйлөшөт. Өзүн-өзү тазалайт, керек болсо өзүн-өзү жазалайт. Өзүнө-өзү отчет берет, бугун чыгарат, муӊун таратат, кумарын кандырат, жеӊилдейт, ырахат алат, жашайт, ар бир клеткасынан сезет, отту жазып атса отко, сууну жазса, сууга айланат. Башка дүйнөгө кирет. Алгыр бүркүттөй шаӊшып, асманга учуп чыгат. Дүйнөнү алаканга салгандай көрөт, башкалар байкабаганды байкайт, көрбөгөндү көрүп, укпаганды угуп, туйбаганды туят. Мен ушундай дүйнөгө кабылам. Сыйлык алат элем, белгилүү болоюн, элге таанылам, пайда табайын, каражат топтоюн дебейм. Жеӊилдейм, тазаланам, арууланам, ырахат алам, жыргайм чыгарма жазганда. Ошол үчүн ыр жазам мен.
“Өзүмө сын көз менен карап, сейрек жазам”
- Өзүмдүн жана өзгөлөрдүн чыгармачылыгына өзгөчө сын көз менен карайм. Эртеӊ менен жазганымды түштөн кийин, кечинде жазганымды түндө, түндөгүнү эртеси, былтыры жазганымды быйыл, кече жазган ырымды бүгүн жерийм. Өзүмдүн жазгандарыма эч качан канааттанбайм. Ар дайым изденгенге, бир чыгарманын үстүндө көпкө иштегенге, кайра-кайра оӊдоп-түздөгөнгө, ар бир сөздүн түбүндө түнөп чыкканга, кайра-кайра ийлеп, бир эле чыгарманын үстүндө көпкө иштегенди адатка айландырып алганмын. Ошондуктан башкаларга окшоп бапыратып көп жазбайм, сейрек жазам.
“Котормо - чоӊ мектеп”
-Түшүнгөн кишиге котормо чоӊ мектеп. Классик акын-жазуучуларыбыз А. Осмонов, О. Султанов, С.Жигитов, Ж.Садыков, С. Эралиев баштаган акындар котормо аркылуу чеберчилигин арттырган. Өздөрүнүн масштабын кеӊейтишкен. Чоӊ секирик жасап, поэзияга жаӊылык алып келишкен. Ошондуктан чыгармачылык менен алпурушкан ар бир инсан котормо менен алектенип, өзүнүн чеберчилигин арттырууга, дүйнө таанымын кеӊейтүүгө тийиш. Жакшы чыгарма менен жаман чыгарманын, оригиналдуу ыр менен утурумдук ырдын, өмүрү узун адабий мурас менен өмүрү кыска чыгарманын айырмасын так ажыратып билүүгө, эстетикалык табитин өстүрүүгө, мыкты чыгармаларды жазууга сөзсүз түрдө котормо чоӊ таасирин тийгизет. Котормо аркылуу адам бөлөк улуттун, элдин, бөлөк инсандын ааламы, чыгармачылыгы менен таанышат. Көп нерсени үйрөнөт, өзүн-өзү өстүрөт курчутат, бүлөйт. Экинчиден, башка улуттун адабий мурастарын өз улутташтарына тартуулайт. Эки өлкөнүн ортосуна адабий алтын көпүрө курат. Ошондуктан котормого маани берип, өмүр бою шугулданыш керек.
“Ыр жазууда кагаз, калемге муктаж эмесмин”
- Өзүм жазган бардык ырларды, башка мыкты акындардын саптарын да жатка билем. Бир-эки жолу угуп, айтканда эле эсимде калат. Анан айрым акындар эргүү келгенде кагаз, калем жок болуп калса, жаза албай, келген ойлорун, саптарын учуруп жиберет. Менде андай коркунуч жок. Ырларымды башкача жазам. Көп учурда кагаз, калемге муктаж эмесмин. Өзүмдүн башымда бышырып, иштеп, даяр болгондо кагазга түшүрөм. Тактап айтканда, баары бир тамчы бал чогултуш үчүн сансыз гүлгө конуп, шире чогултуп, ашказанында иштеп, балга айланткан сыяктуу, мен да келген ойлорду, саптарды башказандын ичинде иштеп, ырга айлантып, ийлеп анан кагазга түшүрөм. Ошол үчүн кагаз, калемдин кереги жок. Жаттап калам. Кагазга түшүргөндөн кийин да бир нече вариантта өзгөртүп, иштеп жазам. Ошол үчүн ырларымды жатка билсем керек.
“Сынды туура кабыл алгандар өтө сейрек”
- Кийинки жаштардын чыгармачылыгында аргымагы, күлүгү, чобуру, кашаӊы, тулпары да бар. Ортозаары, жасалмасы бар. Так кесе айтыш кыйын. Ар биринин артыкчылыгы, кемчилиги болот. Топтон суурулганы, артта калганы да бар. Албетте, мунун баарын кара кылды как жарган, көркөм тексттердин бурушу менен дурусун, аласы менен чаласын, күнгөйү менен тескейин ажыратып, ар бир инсанды өз ордуна койгон мезгил сыны деген бар. Азыркы жаштардын кимиси тарыхта калат, кимиси калбайт, кимиси мыкты, кимиси чабал экенин мезгил сыны алаканга салгандай көрсөтүп берет. Кыргыз коомчулугунда сынды туура кабыл алгандар өтө сейрек. Чыгармачылыгына сын көз менен карабаган кыргыз искусство адамдары ар дайым жакшы сөз угуп, мактоо эшиткенди, сыйлык-наам алып, өзүн-өзү көкөлөтүп мактатканды, көпчүлүктүн көзүнө көрүнүп, жылдыз болгонду жактырат. Адамдын табияты ушундай болсо керек. Мактаган, жакшы сөзүн айтып, далыдан таптаган адамдар менен дос, сындагандар менен душман болот, бут тосот, керек болсо саламга келбейт. Ырас, соӊку мезгилде кыргыз сөзүн талкалап, көзүн тазалаган, ырларынын ашмалтайын чыгарган жаш ырчыларга курч, катуу сын айтканым үчүн алардын номур биринчи душманына айланганмын. Муну көпчүлүк жакшы билет. Албетте, сын деген калыс, адилеттүү, туура болуш керек жана аны туура кабыл алыш керек.
“Өзүӊөрдү сүрөгүлө дейм”
- Колуна жаӊыдан калем кармап, адабиятка баш багып, адабият айдыӊында аргымак таптагысы келген менден кичүү калемгерлерге айтаарым, кайра-кайра окугула, изденгиле, өзүӊөрдү сүрөгүлө, жалкоолукка алдырбагыла, өзүӊөргө, өзгөрлөргө сын көз менен карагыла. Жылдыз оорусуна чалдыкпагыла, өзүӊөрдү ашкере жарыя кылбагыла, сыйлык-наамдын артынан кубалабагыла. Атак-даӊкка байланбагыла. Өзүӊөрдү-өзүӊөр тапкыла демекчимин.
Бүкалча Маматали кызы
Коон мыкты десерт иретинде гана эмес, диеталык жана дарылык касиетке ээ жемиш. Мекени болуп Кичи Азия эсептелет. Түндүк Индияда бул жемиш биздин эрага чейин эле өстүрүлүп келген. Учурда дүйнөнүн бардык булуӊ-бурчуна тараган, биз сүйүп жеген коон боюнча жердин бетин гүлдөтүп, жер батасы менен эл батасына татыган дыйкандардан кызыктуу маек даярдадык.
Кара-Суу районуна караштуу Таш-Арык айылынын тургуну, дыйкан Жусуп Жаанбаев:
«Түйшүктүү, бироктүшүмдүүжумуш»
- Дыйканчылык кылганыма 25 жылдын жүзү болуп калды. Алгач жогорку окуу жайын бүтүп, айылга келип ушул жерди иштетип баштагам. Ал кезде таштак, суусу жок какшыган жер эле. Жаштыктын деми менен таштарын терип, бир аксакалдын жардамы менен суу чыгарып, тынбаган мээнеттин арты менен бул жерди киреше булагына айландырдым. Мында азыр 40ка жакын үй-бүлө ижарага алып мөмө-жемиш, жашылча эгип, жан багып келишет. Мен өзүм алты гектарын иштетем. Төрт гектарына коон-дарбыз эккенмин, эки гектарында бадырыӊ, помидор, болгар, бак-дарактарым бар.
«Кышында коон жеген аябай жагымдуу болот»
- Учурда коондун «коробка», «абунават» жана кышкы «кыркма» түрүн эгем. «Кыркма» коондоруму февраль айына чейин сактап сатам. Кышындасы коон жеген аябай жагымдуу болот. Ал маалда баасы азыркыдан да бир топ көтөрүлүп кетет.
Бул жерде күндүн ысыктыгы 40 градус болуп, коондун «абунават», «коробка» деген түрлөрү жакшы түшүм берет. Коондун жалпы 15тей түрү бар. Кыргызстанда бардык түрүн теӊ эксе болот. Бирок, байкашымча бизде «метровка» сорту бышпай же чоӊойбой калуусу ыктымал.
«Бир бүдүр үрөөн төрт жолу мөмө берет…»
- Негизинен коонду эгүү көп деле кыйын эмес. Yч жолу сугарып, төрт жолу куртка, оорусуна каршы дары себебиз. Анан акырындык менен коон өзү быша берет. Коонду эгилгенден кийин бир айдын ичинде үч жолу суугарып, чөптөрүн тазалап, жакшы карасаӊ, бир түптөн төрт мөмө алууга болот.
Коондун беш түрүн эккен жаш дыйкандар
Таш-Арык айылынын жашоочулары, 2001-жылкы Турдугулов Эрлан, 2003-жылкы Турдугулов Марлен:
«Буйруса, быйыл түшүм мол болот…»
- Биздин дыйканчылык менен алектенгенибизге алты жыл болуп калды. Эки жылдан бери эгиндерди иним экөөбүз эле карайбыз. Быйыл дыйканчылыктын түйшүгүн жеӊилдетүү үчүн, жөөк ала турган техника сатып алып, иним экөөбүз эгин эгүүнү бүт мойнубузга алдык. Буюрса быйыл түшүм мол болот.
«Коондун кирешесине үй салып, машина алдык»
- Азыр бизде «абунават», «торпеда», «каропка», «доллар», «анделек» деген беш түрү бар. 50 сотиктен 1 гектарга чейин эгебиз. Дээрлик «абуноват» менен «доллар» көп эгилет. Анткени бул түрлөрү ширин болгондуктан, өтүмдүүлүгү жакшы. Күнүмдүк жегенге көпчүлүк эл ушул коондорду алышат, а той-топурга берки чоӊ-чоӊ болуп бышкан коондун башка түрлөрүн тандашат. Алты жылдык коондун кирешесине үй салып, машина алдык. Кышкы азыгыбызды, кийим-кечебизди да коондун кирешеси менен камдайбыз. Бизде коондон сырткары дарбыз, бадырыӊ да бар. Бадырыӊды коон-дарбыздын дары-дармектерине каражат табуу үчүн эгебиз.
Коон эгүүнүн түйшүгү
- Урукту сатып алып беш жыл сактап, ошондон алып эге беребиз. Алгач мүмкүн болушунча жерди эки жолу айдоо керек. Биринчисин эрте жазда же жазды ортолотуп жамгырдан кийин айдатабыз да, айдалган жерге бир аз чөп чыккандан соӊ кайра экинчи жолкусун айдатабыз. Эки жолу айдатылса жер жумшак болуп, эгин түшүмдүү болот. Ал жерди бир жарым метр аралыкта жөөк алабыз. Жөөктү түз анан суу сиӊе турган кылып алуу керек. Андан соӊ коондун уруктарын 60-80см чейинки аралыкта үч-төрт урук таштап эгип, үстүн клеенка менен жаап чыгабыз. Анан суу коюп, урук өсүп чыккандан кийин культиватор салып, үч-төрттөн чыккандарынын эӊ жакшысын калтырып, калганын жулуп салабыз. Эгин гүлдөгөндөн кийин алтын күкүрт менен нурелл деген дарыны себүү керек. Бул куртка каршы себилүүчү дарылар. Муну сепкенден кийин мочевина салып суу коебуз. Мочевина таасир эткенден кийин сабак алып түйө баштайт. Анан тил деген дарыны себүү кажет. Аны сеппей койсо шор алып кетет. Мына ушинтип коонубуз улам чоӊойгон сайын клеенканы тешип чыгат, эгер тешип чыкпаса коон турган туштан кленканы жыртып же коондун алдына кесек, саман коюп коебуз. Коон бышарга жакын клеенкасын алып коюу дурус.
«Коон 70 күндө бышат»
- Коонду үч эле жолу сугарса болот. Муну алгачкы бир айлыгында ишке ашырабыз. Коон көп деле сууну талап кылбайт. Болгону коондун түптөрүндөгү чөптү тазалап туру абзел. Коон дарбызга караганда көбүрөөк түшүм берет. Ал эгилген жер кубаттуу болсо, эгилгенден кийин жакшы карасаӊ, бирин чоӊойтуп, кайра бирин түйө берет. Коондун көпчүлүк түрлөрүн май айында эккен туура. Эгер андан кеч эксе, күндүн табы кайтып калганда бышпай калат. Анан да коондор сортуна карап аба-ырайын ылгайт. Бул дегенибиз, ар жерде абанын абалына карап ар кайсы сорту эгилүүгө кажет. Биздин жерде Мырза-Чөлдүн чоӊ коондору анча өспөй, бышпай калат.
Коон тандоодогу жана баалоодогу өзгөчөлүктөр…
«Ашказанга да, баш казанга да жагат»
- Коондун сабагы өзү бышып-жетилип үзүлгөнүн алыш керек. Көпчүлүгү быша элек эле үзүп алып, сатканча бышырышат (күлүп). Өзү үзүлгөн коондор аябай даамдуу келет. Анан да сырты тор болгону ширин болот. Мына ушундай коондорду тандоо ашказанга да башказанга да жагат.
Негизинен коон түрлөрүнө карап бааланат. Мисалы, «абунаваттын» эӊ кичинесин 30 сомдон, а чоӊун 100 сомдон, анделектердин кичинелери 20 сомдон, чоӊдору 60-70 сомдон, ал эми «доллар» коондун кичинесин 40-50 сом, чоӊдору 100-150 сомго чейин сатабыз. «Доллар» менен «абунаваттын» көлөмү бирдей болгону менен, «доллар» ширин болуп, акчасы да кымбат. Коон сортуна карап түсү, даамдуулугу да өзгөчө болот. Коондун «доллар» деген түрү ичи-сырты доллардын өӊүндөй көк түстө. Бышканда да көк боюнча бышат.
«Дээрлик айыл базарында сатабыз»
-Бул жердеги дыйкандардын көпчүлүгү айылдын чыга беришиндеги коон-дарбыз саткан базарга алып чыгабыз. Ал жерден Кара-Кулжа, Өзгөндөн ары-бери өктөндөр көп алышат. Айрым дыйкандар коондорун Ошко алып барып сатышат.
«Коон-организмдин санитары» деп аталып калганы жөн жерден эмес
Коон фолий, аскорбин кислотасына, А, Р, С витаминдерине жана бета-каротинге, май, темир, калий, натрий, кальций, көмүртекке бай. Фолий кислотасы эске тутумду жакшыртууга жана депрессиядан арылууга пайдасы зор. Ал эми С витамини менен бета-каротин терини жана чачты сулуу, жылмакай кылып, иммунитетти чыӊдоого жардам берет. Коондо холестерин жок.
Ошондой эле коон жүрөк кан тамыр ооруларына, ич катканга, аз кандуулукка, бөйрөк, боор, ревматизм, атеросклерозго, геморрой ооруларына да пайдалуу. Коонду «организмдин санитары» деп аталуусу жөн жерден эмес чыгар.
Зыяндуулугу:
Коонду сүт жана алкоголь ичимдиктери менен аралаштырып жесе, тамак сиӊирүүнү бузат. Курамы шириндикке бай болгондуктан кант-диабетин күчөтөт. Ал гана эмес аш казан жарасы менен гастритти да ырбатуусу толук ыктымал.
Нурсулуу Калмурат кызы
Дарбыз чектелүү мезгилде гана болуучу эӊ сонун жемиш. Аны сүйүп жебеген адам жок. Мөмө- жемиштин түрү бышкан бейиштей жерибизде, адамдардын мээнеткечтигинен улам каалаган жемишти каалагандай баада сатып алып жейбиз. Айрыкча дарбыздын сырткы көрүнүшү бир аз эле жакпай калса албай басып кетебиз. Мына ошол бизге жеӊил эле пайда болуп калгандай көрүнгөн дарбыздын эгилгенден баштап бышканга чейинки түйшүгү тууралуу кеп кылсак.
Отуз-Адырдын, Шамалды-Сайдын, Акмандын дарбыздары Ош, Жалал-Абад жерлеринде өтө популярдуу десек болот. Биз алыстагы Шамалды-Сайдыкын эмес, жакын жердеги Отуз-Адырдыкын эмес, ортодогу Акман жеринин дарбыз талаасына баш бактык. 15 жылдан бери дарбыз эгип, тиричилик кылган дыйкан Сүйөркул Кудайбердиевден кызыктырган суроолорубузга жооп алдык.
Сүйөркул Кудайбердиев, дыйкан:
«Дарбыз эгилген жер күчүн жоготот»
- Дарбыз эгилген жерге кийинки жылы да дарбыз эгүүгө болбойт. Себеби жердин күчү кетип, экинчи жолкусунда түшүмү жакшы болбой калат. Ошол себептен жаӊы жерди айдап, жумшартып малдын кыгын сээп даярдайбыз. Аралыгы 3.5-4 метр кылып жөөк тартылат. Анан ал жерге уруктарды 50-60 сантиметр аралыкта эгип, үстүнө кык таштап, андан соӊ клеенка менен жабабыз. Мен уруктун голландия түрүн эгем. Бул эӊ жакшы сорту. Май айында жерге ысык тап келе баштаганда, жерди нымдап эгебиз. Жаан жаабай жер кургак болсо суу сээп нымдаштыруу керек. Жер нымдуу болуп турбаса урук бат кургап калат. Ным менен жердеги ысык тап биригип урук бат жарылып чыгат. Өтө көп нымдап же суукта эгип койсо да болбойт.
«Бул душманы көп жемиштерге кирет»
- Дарбыз баш алып чыккан соӊ ар бирин клеенкадан тешип чыгарып, кык менен топуракты аралаштырып ар бирин түптөп чыгабыз. Бул мөмөнүн душманы көп. Көчөтү жер жарып чыккандан баштап эле курт жей баштайт. Ага атайын дарылар чачылып, дыккаттык менен каралат. Качан гана сабагы бир метрден ашканда душмандарына чыдамдуу болуп, кайраттанып калат.
Сугаруу:
- Сууну көп да, аз да бербеш керек. Уругу жерге берилгенден мөмө байлаганга чейин 3-4 ирет суу коюлат. Ал эми мөмө байлап, бышканча үч күндө бир сугаруу зарыл. Суу керек болгондо жалбырактары шалпыйып өзү билинет. Ошол кезде кеч кирип калганда сугаруу туура. Себеби дарбыз муздак сууну жактырат. Күн ысыкта табы жылып калган сууга суугарган анча жакшы болбойт. Түн ичиндеги муздак суу жакшы жетилтет.
«Күн катуу жылып кетсе нормада бышпай калат»
- Жазында күндүн табы 20 градуска жеткенде эгиле баштайт. 30-32 градус ысыкта бышат. Эгер күн катуу ысып 35 градустан жогоруласа дарбыз нормасынан эрте жетилип кетет, даамы да жакшы болбойт. 32 градуска чейинки нормалдуу жылуулук болуп турса 85 күндүн ичинде толук кандуу жетилип бышып, даамына да жакшы кирет.
«Түшүм жакшы болсо баарын тойгузат»
- Бир түп дарбыз бир даана гана мөмө байлайт. Эки даана мөмө байлап, бышырган дарбыз өтө сейрек кездешет. Эӊ чоӊ дарбызыбыз 18 килого чейин болот. Ал эми көбүн эсе 6-8 килограммдык салмактагы дарбыздар бышат. 14-15 жылдан бери 50 сотыхтан 1 гектарга чейинки жаӊы жерлерди ижарага алып эгип келебиз. Эрте эгилип, эрте жыйналган түшүм болгондуктан, биз да көнүп калдык. Аракет кылып, ушул дыйканчылыктын арты менен үй-жай кылдык. Түйшүгү оор болгону менен балдар, үй-бүлө үчүн да эӊ жакшы жемиш экен. Түшүм болбосо такыр болбой калат, ал эми болгон учурда баарын тойгузат.
Дарбыз жөнүндө пайдалуу бурч
Дары менен бышкан дарбыздын жемиши билинер-билинбес сыя жана жылтырап турат. Ал эми экологиялык жактан таза бышкан дарбыздын эти бүртүкчөлөнүп турат. Ошондой эле сыртындагы ак түс саргыч келет. Дарбызды кичине кесип алып, айнек идиштеги сууга салып көрүӊүз, эгер дарбыз таза болсо, суу жөн эле булганат, зыяндуу болсо кызыл же кызгылтым түскө боелот.
Базардан сатып алган дарбызды үйгө алып барып сыртын таза жууп, 1-2 саат сууга салып коюу керек. Себеби, ысык жерде турганда дарбыздын курамындагы жер семирткичтердин уулуу заттары көбөйүп кетет, ал эми сууга салганда суу менен кошо чыгат.
Дарылык касиети:
Дарбыздын 90 пайызы суудан турат. Анда жеӊил сиӊе турган фруктоза, глюкоза жана сахароза 13 пайызга чейин жетет. Андыктан кант диабетинен жабыркагандар да жей берсе болот. Бирок аз өлчөмдө гана жегенге уруксат. Мындан сырткары В1, В2, С, РР витаминдерине, темир, магний, кальций, натрий, фосфор жана кислоталарга да бай. 100 грамм дарбыздын азыгында болгону 38 кило калорий бар.
Дарбыздын ширеси бөйрөктөгү таштарды эритип, өттөгү уулуу заттарды, денедеги шлактарды айдап чыгат. Бул үчүн 4-5 күн ачкарын 2 килограммдан жеш керек. Заӊ чыгарууну жакшыртат. Денеси шишип, цистит, унутчаактык ооруларына, жүрөк-кан тамырларга , бөйрөгү начар иштеп жаткандарга дагы дарбыздын бөлүп чыгаруу органдарын иштетүүдө чоӊ пайдасы бар. Жоон ичегинин сезгенүүсүндө жардамы чоӊ. Ошондой эле аны арыктоодогу мыкты азык дешет.
Уулбү Каныбекова
Кайрат Абжалов, Ош шаардык балдардын жугуштуу оорулар стационарынын башкы дарыгери: «Ооруканага бир жумада 1100 бала ооруп кайрылды»
Вторник, 13 Август 2019 04:08 Автор Бекмурат
Жай мезгилин балдардын жугуштуу оорулар «сезону» десек адашпайбыз. Түрдүү мөмө-жемиштерди жуубай жеп, өздүк гигиенаны сактабагандыктан инфекция түшүп, натыйжада ооруканага кайрылган балдардын саны өсөт. Ош шаардык балдардын жугуштуу оорулар стационары быйыл капиталдык оӊдоп-түзөөдөн өтүп жатканына карабай жылдагыдай кызмат көрсөтүп келет. Аталган оорукананын башкы дарыгери билдиргендей, былтыркыга салыштырмалуу быйыл ооруканага кайрылган балдардын саны арбын. Оорукананын абалын жана балдардын дарылануу шартын көзүбүз менен көрүү үчүн биздин чыгармачылык топ стационарда болуп кайтты. Кезек күтүп чырылдаган ата-энелер, ооруга чыдабай ыйлаган бала үнүнө өз көзүбүз менен күбө болдук…
«Коомдук бассейнде ооруп калуу коркунучу көбүрөөк»
- Кайрат Макамбаевич, жайында сиздерге көбүрөөк иш түшөрүн азыр сыртта кезек күтүп отурган ата-энелерден улам байкадым. Алгач эле сурагым келип турат, дал ушул жай мезгилинде күч алган оорулардын негизги себеби эмнеде?
- Оорунун негизги себеби, айрыкча балдар оорулары өздүк гигиенаны сактабагандыктан келип чыгат. Бул нерсеге ата-энелер көп маани беришпейт. Мөмө-жемиштерди жуубай эле колуна кармата коюшат. Бала аны ар кандай жолдор менен жеп, микробдор түшөт. Натыйжада оору пайда болот. Андан сырткары жай мезгилинде абанын ысыгы дагы көп таасирин тийгизүүдө. Тамак -аш тез бузулат, даярдаган кашалары жакшы сакталбагандыктан ич өткөк пайда болгон учурлар да катталат. Көпчүлүк чоӊ балдар бассейнге барганда оору жуктурушууда. Тазалык сакталбайт, талаптарга жооп бербейт. Коомдук бассейнде оору жуктуруу коркунучу көп. Кир сууну жутуп алышат же кокусунан оозуна кирип кетет. Былтыркыга салыштырмалуу быйыл ооруканага кайрылган балдардын саны өтө көп. Бир күндө 120, 130га жакын бала кайрылууда. Анын ичинен стационардык дарылоого муктаж балдарды жаткырып, калганына медициналык биринчи жардамды көрсөтүп, үйүнө же эмканаларга жиберебиз. Бир жумалык статистиканы карай турган болсок, өткөн жумада эле 1100 бала кайрылды. Мунун баары ич өткөк, дене табы көтөрүлүп, кусуп, калтырак басуу сыяктуу инфекциялык оорулардын белгилери менен кайрылган балдар. Бизге кайрылган ар бир балага кабыл алуу бөлүмүндө биринчи медициналык жардам көрсөтүү бөлмөбүз бар. Баланын дене табын, кан басымын өлчөп, жүрөк согушун, өпкөсүн текшерип, биринчи жардам милдеттүү түрдө көрсөтүлөт. Ич өткөктүн белгилери байкалса, регидрон, атайын берилүүчү кайнатмаларын ичиришет. Андан кийин анализдерин тактап, керектүү жардам көрсөтүлүп, бөлүштүрүлөт. Эгер жаткырууга муктаж болсо орун берип, оору белгиси оор болбосо үй шартында дарылоого ата-энелерине кеӊеш берип, дайындап жөнөтөбүз. Учурда кайрылган балдардын саны көп болгону үчүн адаттагы жумушубуздан да көбүрөөк иштер аткарылууда. Дары-дармек ооруканада жетиштүү. Амбулатордук дарылоодо да дары-дармек өзүбүздөн болууда.
- Учурда ооруканада канча бала дарыланууда?
- Биздин оорукана 180 балага ылайыкталган. Учурда эки корпусубуз капиталдык оӊдоп-түзөөдөн өтүп жатканына байланыштуу 120 бала дарыланып жатат. Анын ичинен бешөө жандандыруу бөлүмүндө. Көпчүлүгү 3 айлыктан баштап 4 жашка чейинки балдар.
- Бүгүнкү күндө кайсы оорулар күч алууда?
- Негизинен жугуштуу оорулардан ич өткөк күч алууда. Кусуп, ичи өтүп, дене табы көтөрүлүп, оор абалда келип түшкөн балдар да бар. Учурда жандандыруу бөлүмүбүздө оор абалда келип түшкөн беш бала жатат. Бул чоӊ көрсөткүч. Дарыгердин көрсөтмөсү жок үй шартында дарыланып, андан жеке менчик ооруканада дарыланып, ал жерден жакшы боло албай 10, 15 күн дегенде оор абалда бизге түшкөн учурлар да катталууда. Ошондуктан балада оорунун алгачкы белгилери билинер замат дарыгерге кайрылуу керектигин көп эскертебиз.
- Жугуштуу ооруларынын алгачкы белгилери кандай? Ата-эне кайсы учурда кооптоно башташы керек?
- Жугуштуу ооруларынын белгилери бири-бирине окшоп кетет. Мисалы, ичи өткөн менен башка энтеровирустуу инфекцияларда деле биринчи кезекте дене табы көтөрүлөт, көӊүлү айланып кусат, шалдырайт, тамакка болгон табити начарлайт, ичи өтүп, кан басымы төмөндөйт. Бул белгилери байкалар замат ата-эне сөзсүз дарыгерге кайрылуусу шарт. Себеби, баланы өз алдынча дарылоо оорусун өөрчүтүп жибериши мүмкүн. Эмканаларга алып барып медициналык биринчи жардамды алып коюу ашыкчалык кылбайт.
- Ооруган баланы карап, багууда ата-энелер эмнеге көӊүл буруусу керек?
- Чынында оорунун чыгуу себептеринин бири ата-эненин карап, багуусунан да болуп калат. Эгер ата-эне балага убагында тамагын берип, керектүү өздүк тазалыкты сактап, баланы кароосуз калтырбай, керексиз буюмдарды ойноттурбай караса, баланын ооруп калуу коркунучу төмөн. Оорунун себептеринин бири да ата-эне балага тийиштүү көӊүл бурбай жатканы болуп жатат. Орусияга кетип, туугандары карашууда. Мындай учурда балага сөзсүз тийиштүү көӊүл бурулбай калат да, жугуштуу ооруларга кабылат. Турмуштук шартка шылтоолобой ар бир баланы ата-эне өзү багып чоӊойтсо, келечекте мыкты муун өсүп чыкмак.
«Баланын организми саат сайын өзгөрүп турат»
- Сөзүӊүздүн башында абанын ысыктыгы баланын ден соолугуна терс таасирин тийгизерин айтып өттүӊүз эле. Ысыктан баланы кантип сактоо керек? Ата-энелерге кеӊеш катары айтып өтсөӊүз…
- Туура, учурда абанын ысыктыгынан да ооруга кабылган балдардын саны өсүүдө. Баланын ойногон жерине көӊүл буруу зарыл. Көлөкө жерде, күндүн табы катуу тийбеген шамалдуу жерде ойноосуна шарт түзүү керек. Практикада да, теорияда да тастыкталган, күндүн температурасы нормадан бир градус жогорулаган сайын организм ошончолук суюктукту жоготот. Буу аркылуу, дем алуу аркылуу. Мындай учурда ооруп жаткан бала тезирээк оор абалга түшүп калышы мүмкүн. Оорунун абалы 4, 5 сааттын ичинде өзгөрүүгө туш болот. Ошондуктан оорунун белгилери пайда болгондо эле суюктукту убагында ичирүү керек. Регидрон, кайнатылган суу, компот же шербетти көп ичирүү зарыл. Андан кийин гана эмканага же стационарга алып баруу талап кылынат. Оорунун жеӊил формалары болсо, баланы үй шартында кароо мүмкүн экенин ата-энеге түшүндүрүп жөнөтөбүз.
- Оорунун жеӊил же оор формаларын ата-эне өзү кантип байкайт?
- Жогоруда айтып өткөнүмдөй эле жугуштуу оорулардын белгилери бирдей болгону менен анын жеӊил же оор формасын ата-эне өзү да карап билүүгө болот. Анткени, эгер балада оорунун жеӊил түрү болсо, суюктукту жакшы ичет, алсырабай чыйрак болуп, дене табы көтөрүлбөйт. Мындай учурда балага кайнатылган суюктукту көп берип, компот, шербет же болбосо күрүчтү сууга кайнатып суусун берип, биоазыктар менен үйдө кароого болот. Ал эми баланын табити жок болуп, дене табы көтөрүлүп, күнүнө 7 же 8 жолудан ичи келип же болбосо куса турган болсо, сөзсүз түрдө ооруканага кайрылуу керек. Бул оорунун оор формасына кирет. Баланын оорусу кабылдап кеткен учурда эч кимди укпастан ооруканага кайрылуу кажет. Себеби, баланын организми саат сайын өзгөрүп турат. Ошол үчүн тез кабылдоого дуушар болот.
- Маегиӊиз үчүн чоӊ рахмат. Ишиӊиздерге ийгилик!
Бактыгүл Калдарбай кызы
Фото: Сыдык Токонов
Шаарыбызда жеке ишкерлер көбөйүп, жумушсуздарды жумуш менен, шаар тургундарынын керектөөсүн камсыздап, калаанын өнүгүшүнө салым кошуп жатышканы жакшы көрүнүш. Бул ирет кожойкелерге мыкты жардамчы болгон «Адал азык» фирмасынын өндүрүшү менен тааныштырабыз.
Негиздөөчүсү Венера Төрөгелдиева:
«Элге кызмат кылуу өтө чоӊ жоопкерчилик экен»
- Бул иштин идеясы кызыман чыкты. «Апа, үйдө бекер отуруп зериксеӊиз керек. Кожойкелердин ишин кылбайсызбы?» деп сунуш кылды. Мага аял катары тамак-аштын түрүн, даамдуу кылып жасоо көӊүлүмө жакын болчу. Бул сунуш жагып, дароо эле макул болдум. Кызым экөөбүз документтик иштерин бүтүрүп, кызматкерлер иштегенге ыӊгайлаштырып, санитардык-гигиеналык талаптарга жооп бере ала турган ашкана даярдадык. Кызым дарыгер болгондуктан санитардык- гигиеналык жакка аябай көӊүл бурдук. Муздаткыч, тоӊдургучтар жана башка ашканага керек болгон эмерек, буюмдарды да жакшы деген фирмалардан сатып алдык. Негизи элге кызмат кылуу бул жөнөкөй нерсе эмес экен. Yйдө тамак кылганда жолдошуӊ, бала чакага жагуусун ойлоносуӊ го, а бул иште миӊдеген адамдардын табитин ойлонуп, «жагат бекен, даамдуу болот бекен?» деген толгонуулар менен иштейт экенсиӊ.
«Эӊ жакшы делген сан этти колдонобуз»
- Шашылыш тамак даярдаш керек болгондо дүкөндөрдөн даяр пельмен же котлет алып кетип бышырсаӊ сапаты начар болуп, дүкөндөн алынып келингени билинип калат го. Биз ошону эске алып, алгач эле рынокту изилдеп көрдүк. Мындай азыктардын баары сапаты начар эттерден жасалып, аны жашыруу үчүн татымалдар көп кошулат экен. Мен үйүмдө тамак даярдаганда да татымал чыгаруучу, жыт берүүчү каражаттарды такыр колдонгон эмесмин. Ошондой эле жасалмасы жок, так эрежелер фирмадагы ашканада да колдонууну пландадык. Тамакка негизги даамды берүүчү бул эттин жакшысы болот. Касаптар менен сүйлөшсөк баш эт кандай болот, моюн эт кандай, кабырга, сан эттердин кандай болорун айтып беришти. Эӊ жакшысы, майы аз, даамдуусу сан эт болот экен. Башкаларга салыштырмалуу баасы кымбаттыгына карабай сан этке токтолдук. Ишеничтүү эки касапчы менен келишимдин негизинде иштеп жатабыз. Биздин даярдап чыгарган азыктар үйдө кожойке өзү жасагандай болуусун максат кылдык. Кожойкенин жолдошу же коноктору тамактанып жатып чүчбара, фаршталган болгар же мантынын дүкөндөн сатылып алынганын айырмалай алышпайт.
«Башкаларга ишенбей камырды өзүм жууруп берем»
- Пельмен, манты түйгөндө камыр жакшы жайылып, эзилбей быша тургандай болсун деп ундун да эӊ жакшысын алабыз. Бул ишти баштаардан алдын Бишкектен эки технолог чакырганбыз. Алар камырдын, фарштын туура жасалуусу, алардын курамына кошулчу нерселерди граммдап туура кошууну бүт үйрөтүп кеткен. Ошентсе да башкаларга ишенбей камырды өзүм жууруп берем.
«14 түрдүү азык жасайбыз»
- Тамакка иштетилүүчү азыктардын 14кө жакын түрү бар. Мисалы, пельмендин 4 түрү, мантынын 3, котлет, тефтели, фрикадельки, фаршталган болгар, фаршталган капуста сыяктуу тамактардын түрлөрү бар. Булардын ичинен эӊ көп талап кылынганы пельмен экен. Бөбөктөр үчүн түстүү чүчбараларды жасаганбыз. Аларды көрүп кээ бир адамдар боек кошуп коюптур деши мүмкүн. Ошону түшүндүрө кетейин. Алардын камырына кызылчанын, жашыл чөптөрдүн, сабиздин ширеси кошулуп жасалат. Ар бир азыктын баштан аяк жасалуусун дыкаттык менен көзөмөлдөп турам.
Бул азыктарыбыз шаардагы чоӊ дүкөндөрдө сатылып жатат. Учурда «Фрунзе», «Глобус» гипермаркеттери менен келишим түзүүдөбүз. Жакынкы күндөрдө ал жерлерде да сатыла баштайт.
«Чоӊ рынокко чыккан соӊ сапаттан тайбайбыз»
- Биздин негизги максат пайда көрүү эмес. Элге сапаттуу, таза азык жеткирүү. Өзүбүздүн шаардан жогорку деӊгээлдеги өндүрүштөрдүн чыгуусун көбөйтүү. Анан ага кеткен эмгектин үзүрүн көрүү болуп эсептелет. Пенсияда үйдө отурган айымдар үчүн мындай пайдалуу иштер жакшы эрмек болот экен. Максатыбызга жараша азыктарыбыздын сапаты канча убакыт өтсө да жакшыра берет. Башкаларга окшоп кардар топтоп алгандан кийин артка кетпейт деп ишеничтүү айтам.
Өндүрүштөрдү баштыкка 0.5 жана 1 килограммдан бөлүп салабыз. Баасын айта турган болсок:
Манты эт менен 0.5кг - 175 сом. 1кг - 350 сом
Манты картошка менен 0.5кг - 150 сом. 1кг - 300 сом
Пельмен 0.5кг - 140 сом. 1кг - 280 сом
Жаш балдарга арналган түстүү пельмен 0.5кг - 140 сом. 1кг - 280 сом
Картошкадан жасалган вареники 0.5кг - 90 сом. 1кг - 180 сом
Чүчбара 0.5кг - 140 сом. 1кг - 280 сом
Котлет 0.5кг - 195 сом. 1кг – 390 сом
Фрикадельки 0.5кг - 195 сом. 1кг - 300 сом
Тефтели 0.5кг - 195 сом. 1кг - 390 сом
Фаршталган болгар 0.5кг - 175 сом. 1кг - 350 сом
Сактоо мөөнөтү 3 айга чейин жетет
- Даярдалган азыкты минус 18, 20 градуста тоӊдурабыз. Сакталуу мөөнөтү 3 айга чейин жетет. Өзүбүздүн үйдөгү күнүмдүк тамагыбызды да ушул азыктардан бышырып жейбиз. Даярдалган тамактардын көлөмү да чоӊ. Алып жеп көргөндөр кайра кубанып сатып алып кетип жатышат. «Пельмендерди жегенде оозубузга толуп калып жатат. Башкаларга караганда чоӊ жасайт экенсиӊер» деген жакшы пикирлерин айтып кетишсе дагы да жакшы жасагыӊ келип калат экен. Бир даана пельмен 12-13 граммдан чыгат. Бир килограммда 100-105 даана пельмен болот. Бул 10го жакын конокту тамактандырууга жетет. Эгер дүкөнгө чыгууга мүмкүнчүлүк болбой жатса бизде шаар ичине 100 сом менен үйгө жеткирип берүү кызматы да иштейт.
Уулбү
Каныбекова
КӨЗҮ ӨТҮП КЕТКЕН АСЫЛДЫН ОШТОГУ ҮЧ КАБАТ БОЗ ҮЙҮНӨ ЭЭЛИК КЫЛГАН «АВТОР» ЧЫКТЫ
Вторник, 13 Август 2019 04:02 Автор Бекмурат
Сыпайыга сын жок
2019-жылдын 25-июлунда “Азия” телеканалында сүрөтчү Таалайбек Забидиновдун чыгармачылыгына арналган журналист Зинаида Алмазбекова даярдаган программа көрсөтүлдү.
Көрсөтүүнүн жүрүшүндө Т.Забидинов мындай деди: “Ош шаарындагы Сулайман тоосунун түбүндөгү 3 кабат боз үйдү куруу идеясын көтөрүп, куруп, Таласта өткөн “Манас” эпосунун 1000 жылдык мааракесине барып тиккенбиз…”
Бул кабарды укканда, төбө чачым тик турду. Тообо! 24 жылдан бери бул “автор сөрөй” Т. Забидинов кайда жүргөн, дарегин билдирбей. Эмесе 3 кабат боз үйдүн таржымалына саресеп салалык.
“Манас атанын “Ак өргөө” академиясы” архитектуралык курулушунун идеялык автору, демилгечиси, жетекчиси филология илимдеринин доктору, профессор, маркум Лутфулла Жусупакматов болгон. 3 жыл изденип, эскизин чийип, схемасын түзүп, материалдык курулушун иликтеп, 200гө жакын сүрөтчү, архитектор, скульптор, уз, кол өнөрчү, жыгач уста ж.б. чеберлердин күчү менен 2 ай 10 күндө даярдап, 1995-жылы 7 күндө шаардын борбордук стадионунда куруп бүткөн. Ала кушту да атынан аташ керек.
3 кабат болгону “Манастын” үчилтигине арналган. Бийиктиги 14 метр, диаметри 20 метр. Үйдүн ички жасалгасы бүткүл дүйнөгө белгилүү Саймалы-Таш сүрөт-жазмаларынан алынган элдин эзелки түшүнүгүн, ата-тегин, дүйнө таануусун, жашоо-турмушун чагылдырган символдор менен кооздолгон.
3 кабатка салынчу Лейлек, Баткен, Алай райондорунун уз, чеберлери тарабынан 3 ордо килем согулган. Биринчи кабаттагы жерге салынчу килемдин салмагы 1,5 тонна, экинчи кабаттагы килемдин салмагы 858 килограмм болуп, алардын бетине ата-бабалардын Алай, Баткен тоолорундагы таш беттерине чегилип тартылган сүрөттөрү түшүрүлгөн. Үчүнчү кабаттагы ордо килемдин салмагы 429 килограмм болуп, анын бетине Махмуд ибн аль Кашкаринин түрк элдери жашаган аймактарды билдирген төгөрөк картасы түшүрүлгөн.
“Ак өргөөдөгү” дагы бир орчундуу керемет – чий аземи жана анын бетине түшүрүлгөн “Манас” эпосунун панорамасы. Тактап айтканда, 1-кабаттагы чий бетине “Манастагы” согуш панорамасы, 2-кабаттагы чий бетине мамлекеттик ишмердүүлүктүн үлгүлөрү, 3-кабаттагы чий бетине Манас баатыр менен Каныкей эненин балалык кезинен тартып, өмүрүнүн акырына чейинки учурлары чагылдырылган.
“Ак өргөөнүн” сөөгү (керегеси, уугу, түндүгү, устундары, түркүктөрү) Алайкуунун четининен, карагайынан, Алайдын арчасынан, Кара-Кулжанын кара талынан тандалып жасалган. Калган маалыматтар Л.Жусупакматовдун “Манас атанын “Ак өргөө” академиясы” аттуу китебинде (Ош, 2006-ж.) кыргыз, орус, англис тилдеринде сүрөттөрү менен берилген.
1995-жылы август айында Таласта “Манас” эпосунун 1000 жылдык мааракесине 1000 боз үй тигилип, алардын ичинен “Ак өргөө” гран-прини утуп алган. Тилекке каршы, пикир келишпестиктер болуп (кыргызчылык), сыйлык берилген эмес.
Учурунда бул архитектуралык курулуш Токтогул атындагы мамлекеттик сыйлыкка сунушталып, белгисиз себептер менен башка “ээсин” таап кеткен.
Кыргыз Өкмөтү бул боз үйдүн баалуулугун эске алып, 70 миӊ сыйлык ыйгарган. Ал акча мээнет кылган жамаатка берилбей, чиновниктердин чөнтөгүнө түшүп, дайынсыз жоголгон.
Таластагы мааракеден кийин “Ак өргөө” Ош шаарынын чок ортосуна тигилип (Кыргыз улуттук драма театрынын сол капталында), 1 жыл бою бир жетекчи көӊүл бурбай, кийиздери жыртылып, эмеректери бузулган. Лутфулла аке өз жанынан жамап, түзөп-оӊдоп карады. Акыры акча каражатынын тартыштыгынан улам Ош облустук токой-чарба башкармасына, андан кийин Оштогу улуттук музейге өткөрүп берген. Ушундай феноменалдуу, кайталангыс курулушту жараткан Лутфулла Жусупакматовду сыйлыкка көрсөтмөк турсун, куру сөз менен алкап коюуга “эл жакшыларынын” чамалары келбеди.
Кыргыз Республикасынын эл акыны Сооронбой Жусуев “Канатыӊды катуу серме, Лутфулла!” деген ырында мындай дейт:
…Үч кабаттуу укмуш боз үй жасадыӊ,
Кайнаттыӊ сен ар кыл өнөр казанын.
Арыбастан келатасыӊ сен тартып,
Акылыӊдын жыргалын да, азабын.
2006-жылы “Кыргыз пирамидасы” деген 7 кабат боз үйдүн (бийиктиги 100 метр, диаметри 30 метр) эскизин даярдап, жергиликтүү бийликке (мэрияга), ошол кездеги Маданият министри С.Раевге кайрылуу кат жөнөткөн. Канга сиӊген баягы эле акча каражатынын жоктугун шылтоо кылып, эч жактан колдоо болгон эмес. Азыркы “Сулайман тоо” мечитинин ордуна тоого зыяратка келгендер суктанчу, дүйнөдө жок курулуш курууну көксөп, өтөөсүнө чыга албады…
Кайрадан “Азия” телеканалындагы сүрөтчү Таалайбек Забидиновдун сөзүнө кайрылалык: “Манастын Санирабигага (Каныкейге) үйлөнгөндөгү тою ушул тоонун түбүндө, 3 кабат боз үйдө өткөн. Ошондуктан боз үй ошол жерде тигилип турат”.
Эмесе, “автор сөрөй” Т.Забидиновдун кулагына күмүш сырга болсун:
Биринчиден, кайсы манасчынын вариантында экөөнүн тою Сулайман тоонун түбүндө болгону айтылат? Бул кыргыз элин удургутуу болуп эсептелет.
Экинчиден, “Ак өргөөнүн” эмеректери сынып, кийиздери тытылып, бузулуп, тонолуп жоголгон. Аны эскизге ылайыктап, темирден кураштырып, “Алымбек датканын үй музейи” деп ишкер Патила Жусуева шаардын, облустун жетекчилеринин колдоосу менен куруп алган.
Лутфулла Жусупакматов архитектор, куруучу эмес. Ал – түрколог, кыргыз пиктография илиминин негиз салуучусу.
Алай өрөөнүндөгү таштагы сүрөттөрдү изилдеп жүрүп, б.з.ч. 1000 жыл мурун таш бетине чегерилген дүйнө картасын таап, кагазга түшүрөт.
1986-жылы СССР Илимдер Академиясынын Новосибирск шаарындагы бөлүмүндө иштеген, дүйнөдөгү № 1 картограф саналган академик К.А.Салищевге ушул картаны көрсөтөт. Космостон тартылып алынган сүрөт менен таштагы сүрөттүн дал чыкканына, айрыкча, катардагы иликтөөчү ушундай баалуу табылганы таштан тапканына таӊ калган.
2006-жылы доктордук диссертациясын бүтүрүп, коргоо алдында илимдеги ичи тардык, көрө албастыктын “тузагына” илинип (атын атабай эле коёлу, ал окумуштуу азыр тирүү), инсульт оорусуна кабылган. 2008-жылы көгөрүп жүрүп, диссертациясын ийгиликтүү коргогон.
2010-жылы Ош окуясында Ош облустук балдар ооруканасында эмгектенген уулу, хирург Касымбек Жусупакматов (37 жашында) мыкаачылардын колунан каза болгон. Баласынын күйүтүнөн 2-жолу инсульт болуп, сүйлөбөй калган.
Лутфулла аке 2008-жылы таштагы сүрөт-жазмалардын 1000ден ашык полотносун даярдап, китеп, монография жазып, КРдин Илимдер Академиясында көргөзмө уюштуруп (ошол мезгилдеги академиянын президентинин сунушу боюнча), илим, техника жаатындагы мамлекеттик сыйлыкка көрсөтүлүп, бирок тааныш-билиштин өкүмү күчтүүлүк кылып, башка окумуштууга ыйгарылып, кур жалак калган. Сыйлыктан биротоло үмүтүн үзгөн.
…Саймалы-Ташта Кыргызстандын түштүк аймагында табылган петроглифтердин (таш бетиндеги сүрөт-жазмалардын) толук кандуу каталогун түзүп, 60 томдук китеп сериясын даярдаган. Мында кажыбас аракет Лутфулла Жусупакматовго гана таандык. Жогорку фундаменталдуу эмгекти бир киши эмес, бүтүндөй бир институт жамааты да даярдап бүтүшү күмөндүү. Бул бир гана кыргыз таануу, түркология эле эмес, жалпы алтаистика илимине кошулган салым.
(Чоюн Өмүралиев. Төрт төп эрдик / Кут билим, 2014.17.10.)
Жарыкчылыкка пендесин жаратып, Жараткан кайра өзү алат экен. 2018-жылдын 26-августунда 12 жылга созулган оорудан кийин, бүтүндөй илимдерди жуурулуштура билген окумуштуу-энциклопедист Лутфулла Жусупакматов 72 жаш курагында ааламдан өттү.
Баяныбызды Сооронбай Жусуевдин жогорудагы ырынан үзүндү келтирүү менен жыйынтыктайбыз:
Кээ бир майсап сатты сенин атыӊды,
Көзкөрүнөө жеди сенин акыӊды.
Калк дегенде кара жанын карч урган,
Табуу кыйын сендей нагыз асылды.
Асылбек Айтманбетов, ОшМУнун доценти
Дайджест---------------------------------
ЖЕР ТИТИРӨӨ КАЙСЫЛ АЙМАКТАРДА, КАНЧА БАЛЛГА ЖЕТТИ
Среда, 18 Ноябрь 2015
Спорт
Баястан Максатбек уулу, жеӊил атлетика боюнча спорт чебери: «Максатым - мекенимди дүйнөгө таанытуу»
Маданият
Ныязалы атындагы музыкалык окуу жайына 4 кабаттуу жаӊы имарат курулат
Интервьюлар---------------------------
Бюджет, экономика жана өнөр-жай маселелери боюнча туруктуу депутаттык комиссиясынын мүчөсү Илгиз Капаров: «Кыргызстанды башка өлкө менен теӊей албайм»
Понедельник, 27 Август 2018
Сурамжылоо-----------------------
Ош шаарынын тазалыгына кандай баа бересиз?
Добуштардын саны:: 38
Билим берүү-----------------------
Доор жана басма сөз
Понедельник, 16 Ноябрь 2015
-
ЧЫҢГЫЗ АЙТМАТОВДУН ААЛАМЫ
Понедельник, 12 Декабрь 2016 -
ФУТБОЛ академиясы ачылды
Понедельник, 16 Октябрь 2017 -
Сарык оорусу
Понедельник, 11 Сентябрь 2017
-
Саламатсызбы! Мен 19 жаштамын 17 жашымда суучечек оорусу менен Ооругам. А бирок азыр дагы ушул ...
-
Айсалкын эже менин кызым ооруп калды суу чечек оорусу менен сут ичсе болобу жашы 2 де ???
-
Сокур ичегигини.опера циия сыз айыктырса болобу?
-
Эрте келген турналар повестине дилбаян жазуу керек
Ош шамы коомдук-саясий гезити
Толугу менен...