Covid-19 илдети дүйнөнү бир силкинтти, абал дагы эле нугуна түшө элек. Албетте тарыхта калчу бул учурду эскерип жазып туруу ашыкчалык кылбайт. Бул күрөштө эмгеги зор, күн-түн дебей жумуш үстүндө жүргөн каармандарды гезитке жарыялап туруу биздин милдет деп билебиз. Бул саныбыздын коногу врач, инфекционист Кайрат Абжалов болду.

- Кайрат Макамбаевич, мамлекетке күтүүсүз келген пандемия бир топ залал келтирди. Бул учурда аны менен күрөшүүдө эмгегиӊиздер чоӊ. Сиздин көз алдыӊызда калган окуялар менен бөлүшө кетсеӊиз?

«Карантинди катуу кармоо биздин жеӊишибиз болду»

- Уханда башталган эпидемиологиялык абал боюнча бардык эле өлкөлөр кабардар болгон, алардын катарында биздин мамлекет да өз алдынча даярдыгын көрүп жаткан. Министрликтин буйругу менен Ош шаарындагы балдардын жугуштуу оорулар ооруканасы жана Ош облустар аралык клиникасынын жугуштуу оорулар бөлүмү да даярдык көрүп жатканбыз. Өзүӊүздөргө маалым болгондой, ооруну биз Кытайдан күтүп жатсак, ал башка жактан келип калды. Ал убакта кичи Умра бул оорунун катталуусу жагынан 1-2-категориядагы өлкөлөрдүн катарына кире элек болчу. Ошол себептен алар менен кошо вирус кошо келет деген ой эч кимдин оюна келген эмес. Аларды обсервацияга алуу буйругу бериле элек болчу. Вирус катталгандан кийин облустук жана шаардык штабдын жетекчилери менен биргеликте кичи ажылыктан келгендердин баарын тизмектеп, үйлөрүнөн алып келип обсервацияга жаткырдык.

“Бул учур көп бурулуштарга себепчи болду”

- Yйлөрүнө келип эле, алардан вирус аныкталып, обсервацияга жатып калууларын туура эмес кабыл алып жатышты. Жумуштун оорлошуна ошондой мамилелер да таасирин тийгизди. Биз канчалык даярдандык деген менен мындай кырдаал биринчи жолу башыбызга келип, бир топ кыйынчылыкты өткөрдүк. Бул учур көп бурулуштарга себепчи болду. Мисалы, өтө кыска убакыттын ичинде миӊден ашык обсервацияга орундуктарды даярдадык. Башка өлөкөдөн келген мекендештерди кабыл алып, аларды карантинге жаткырдык.

-  Обсервацияга алганда эмнеге көпчүлүк дүрбөлөӊгө түшүп жатат?

- Канчалык түшүндүрүү иштерин жүргүзбөйлү обсервация десе эле баары башкача кабыл алып, өзүн башкарууну жоготуп коюп жатат. Бул нерсенин коркунучу жок, болгону өзүн, жакындарын оорудан коргоп, убактылуу бир жерде жатып дарылануу эле. Же согуш, же өлүмгө бара жаткан жери жок. Обсервация үчүн даярдалган жерлер адаттан тыш жуулуп, тазаланып, дезинфекцияланып турат. Биз ал жерден кайра вирус жуктуруп алабыз дешет. Биздин өлкөдө өзүнүн укугун талап кылгандай, башканын эмгегине да жоопкерчилик менен мамиле кылганды үйрөнүшүбүз керек экен. Жакшы кылайын деп аракет кылсаӊ да нааразы эле  боло беришет. «Бул жок нерсе, мамлекет башчыларынын жасалма иштери» деген ишенбөөчүлүк ойлору бул илдет башталганда болгон, дагы эле болуп жатат. Качан башына түшкөндө «олуттуу карагыла, чын эле бар экен» деген билдирүүлөрдү баарыбыз угуп жатабыз. Элдин мындай ишенбөөчүлүк, жоопкерсиздик мамилелери дарыгерлерге, штабга, жергиликтүү башкармалыктарга оорчулугун тийгизүүдө. Ошол эки ай ичинде бийлик да, дарыгерлер да, вирус жуктуруп алган адамдар да кыйналдык. Жеӊишибиз чет өлкөдөн келгендерди түз обсервацияга алып, вирусу бар, симптомдору жок болсо да карантинде дарылап, вирустун биринчи толкунун 15-апрелге чейин ооздуктай алганыбызда болду. Карантинге алуу иштери жакшы жүрбөгөндө башка өлкөлөр сыяктуу бизде да абал оор болмок.

Вирус катталып, карантин учуру кызуу жүрүп жаткан ошол мезгилде Ош шаардык балдардын жугуштуу оорулар ооруканасынын дарыгерлери да бул илдетти жугузуп алып, бир топ ызы-чуу иштер жүрдү. Андан көп узабай Кайрат Мамакбаевич ошол оорукананын жетекчилик кызматынан бошотулду. Кайрат Абжаловдун ишин баалагандар анын кызматтан кетүүсүн “кандайдыр бир түшүнбөстүктөн улам иштен алынды, ашууда ат алмашырбайт эле” деп баалашты. Бул боюнча дарыгердин өзүнөн жооп алдык.

- Ооба, андай кырдаалда кызматтан кетүү бул туура эмес. Бирок ден соолугумдун начарлап кетиши, жакындарымдын сарсанаа боло бергени өз каалоом менен жумуштан кетүүгө аргасыз кылды. Жетекчилик кызмат бул өтө чоӊ жоопкерчиликти талап кылат эмеспи. Аны жонтериӊ  менен сезип, убактыӊды, энергияӊдын баарын ошол жумушка арнап иштешиӊ керек болот. А менин ден соолугум ага туруштук бере албай калды. Жалпы 23 кызматкерибиз вирус жуктуруп алды, андан улам да бир аз ызы-чуу жаралды. Кайдан жугузгандары дайынсыз болуп, Бишкектен адистер келип текшерип, атайын комиссия түзүлүп, текшерүү иштери да бир топ маселе жаратты. Негизи мындай учурда вирустан сактанууга болот деп 100% ишеничтүү айтуу кыйын, себеби бул көзгө көрүнбөгөн нерсе кайдан болбосун жугуп калуусу мүмкүн. Ага эч ким кепил болуп бере албайт. Андан бери деле жуктуруп алган медицина кызматкерлери болуп жатат, мына азыркы учурда 600дөн ашты дегендей. Кызматтан кетүү бул трагедия эмес. Мен таптакыр эле кетип калган жерим жок, жетекчилик жоопкерчиликти бергеним менен дарыгерлик ишимди улап ошол эле оорукананын кабыл алуу бөлүмүндө бөлүм башчы болуп иштеп жатам. Дагы эле вирус жуктуруп алгандарды дарылап иш алып барып жатабыз.

- Балдардын жугуштуу оорулар ооруканасында бейтаптын саны үзүлбөрүн билебиз. Обсервацияга алынарда ооруканадагы бейтаптарды эмне кылдыӊыздар? Андан кийинки оорулуулар кайда барып дарыланып жатышты?

- Туура, ал кезде ооруканабызда бир топ бейтап дарыланып жаткан. Аларды өз аймагындагы, айылындагы, райондогу поликлиникаларга дайындап, ооруканадан чыгарууга туура келди. Карантин мезгилинде ооруган балдарды онлайн кеӊеш берип ата-энесинин жардамында дарылап жаттык. Жаман учур катталбады, баары сакайып, эч кандай маселе жаралган жок.

- Элдин бул илдетке ишенбөөсүнүн себеби эмне болду деп ойлойсуз?

- Кытайда катталып миӊдеген адамдар ооруп, бир канчасы каза болуп жатканын көрүп жаттык. Уккандан көрө аны өз башыбызда кабыл алуу таптакыр башка. Иш жүзүндө дарыгерлердин башына бул биринчи жолу келди, аны аткарып, жеӊип чыгуу кыйынга туду. Бирок элдин психикасы вирустун келишине, анын жугуп калуусуна даяр болуусу керек эле. Айрыкча чет өлкөдөн келген жарандар келгенден кийин өзүндө вирус ала келбегендигин 14 күндүк обсервацияда далилдеп коюусу кыйынга турду. Дарыгерлер, штаб жана башка кызматкерлер башын сайып уктабай иштеп жатышты. Айрыкча шаар мэри түн бир оокумга чейин биз менен жүрүп, маселени кабыргасынан коюп, суроо-талап болсо заматта чечип жатты. Анын жардамы менен эки жерге госпитал ачтык. Эл, элдин ден соолугу үчүн тийиштүү жетекчилер, кызматкерлер башын сайып иштеп жатышты. Эл эмне үчүн ишенбей жатканына түшүнбөйм, болгон нерсенин баарын адам жасалма аткара албайт да.

Уулбү Каныбекова

Сөз башында айта кетейин, мен Москвада КПСС БКнын алдындагы коомдук илимдер академиясынын экинчи курсунда окуп жүргөм. 1979-жылдын март айынын башындагы күндөрдүн биринде, кечирээк Оштон телефон чалып, ошол кездеги облсовпрофтун жооптуу катчысы, белгилүү мамлекеттик жана коомдук ишмер Султанов Дадан агабыз саламдашкандан кийин эле “Ильяс Жусубалиевич, абаӊ менен сүйлөшүп койчу” деп Кара-Суу районунун Карл Маркс атындагы колхоздо узак жылдар башкарма болуп иштеп, Социалисттик Эмгектин Баатыры, СССР Жогорку Советинин депутаты болгон Топчубай Юнусов аксакалга телефон узатып, экөөбүз сүйлөшүп калдык. Ал киши менен саламдашкандан кийин “3-4 күндөн кийин Дадан Москвага барат, бир жакка кетип калба айланайын, менин сага айтаар сөзүм – Дадан экөөӊөр Исхак Раззаковичтин үйүнө барып, ден соолугун сурап, менден салам айтып, көӊүлүн көтөрүп койгулачы”, – деп өтүндү. Ушундан улам, ар тараптан иликтеп, ошол жолугушуу жөнүндө эскерип, калайык-калкыбызга жеткирейин дедим.

Биринчи кезекте, өзгөчө белгилеп айта турган сөз – улуу адамды урмат-сый менен анын кадыр-баркын түшүнүп, эл үчүн жасаган ак эмгегин баалай билүүнү да, жараткан Кудай улуу адамдын оюна келтирет экен. Анткени, жогоруда айтылган Топчубай абабыз да маӊдай тер, таман акы менен тирилик өткөрүп эл үчүн, мекен үчүн ак дилден иштеп, Социалисттик Эмгектин Баатыры деген ардактуу наам алууга жетишкен.

Ошентип, сүйлөшүлгөндөй онунчу март күнү Москвадан Дадан Султанович менен жолуктум. Топчубай абабыз Исхак Раззаковичтин неберелерине деп берип жиберген атайын коробкадагы аманатын алып, өзүбүз да куттуу кишинин үйүнө куру кол барбайлы деп дүкөндөн таттууларды алдык. Ошону менен ал кишинин Амбулаторская көчөсүндөгү үйүнө барсак, жөнөкөй эле сегиз кабат кирпич үйдүн экинчи кабатында жашайт экен. Биз эшиктин коӊгуроосун басканда Исхак Раззакович каалганы өзү ачып, бизди көрүп сүйүнүп кетти. “Келгиле, меймандар” деп, жакшынакай маанайда тосуп алып, үч бөлмөлүү үйүнүн залындагы столго отургузду. Айта кетүү керек, үйдүн жашоо шарты ушунчалык жөнөкөй жана жупунулугу көз алдыбызга тартылды.

Саламдашып, ал-жай сурашкандан кийин Исхак Раззакович Дадан Султановичтен өзү менен республикада бирге иштешкен коллегаларын, облус, район, шаарлардын, өнөр-жай ишканаларынын колхоз, совхоздордун, окуу жайлардын жетекчилери, илимпоз окумуштуулары, чыгармачыл адамдар, искусство кызматкерлерине чейин бирин да калтырбай сураштырып, жакшы кабарга сүйүнүп, бирин-экин ааламдан өткөн адамдарга капаланып, кайран кишилер деп биз менен маектешип отуруп эле “Дадан Султанович, сиз менен келген бул жигитти тааныштырбадыӊыз го”деп мени айтканда, ал кишиден кечирим сурап, мени тааныштырды.  “Ильяс Жусубалиевич,өзү Алай элинин уулу. Мен Алай районунда исполкомдун төрагасы, бул киши партиянын райкомунун экинчи катчысы болуп, ага-инидей ынтымакта иштедик. Учурда Ильяс Жусубалиевич сиздердин Москвада. КПСС БКнын алдындагы коомдук илимдер академиясында эки жылдык окууда, быйыл бүтүрөт”деди. Ошондо Исхак Раззакович мага кайрылып, юмор аралаштыра: “Мына академик жигит, эмнеге биздикине мурдатан келбей жүрдүӊүз? Дадан Султановичти күтүп жүрдүӊүзбү?» десе боло.

Ошондо өзүмдү ыӊгайсыз сезип: “Сиздей улуу адамдын алдына келүүдөн тартындым. Ал үчүн сизден кечирим сурайм. Бул айыбымды мындан кийин оӊдоюн»,- дегенден башка сөз айтууга батынбай: “Исхак Раззакович, бүгүнкүдөй жолугуу сиз менен мурда да болгон эле”дедим. Анда ал киши: “Качан, кай жерде”, – деп тактоо иретинде сурап калды. “1970-жылдын жай айларынын биринде, ошол кездеги республиканын Жогорку Советинин жооптуу катчысы Сатар Чокоевдин коштоосунда уулуӊуз Эркин менен Фрунзеден Ош жергесине сапар тартып баратканыӊызда Таш-Көмүрдөн Абсамат Масалиев баш болуп, союзга белгилүү, атактуу шахтерлор, Социалисттик Эмгектин Баатыры Кудайберген Чыныбаев, СССР Жогорку Советине үч жолу депутат болгон Мойдун Темирбаев менен бирге сизди Кара-Көлдөн тосуп алып, Абсамат Масалиевдин үйүндө эс алып, маектешкенден кийин Жалал-Абад курортуна узатып барган элек. Ал жакта Султан Ибраимович сиздерди тосуп алган эле”дедим. Андан кийин Исхак Раззакович: “Көрбөйсүзбү, сиз менен мурдатан тааныш турбайбызбы, академик жигит”, – деп, бир аз ойлонуп калгандай элес калтырды бизге.

Ачыгын айтсам, ошол бир аз тыныгуу мени тереӊ ойлонтуп, Исхак агабыздай даанышман саясатчы, көсөм жетекчи менен Дадан Султанович экөөбүз теӊ Москванын театрларынын биринде кандайдыр бир жандуу философия жаратып, спектакль көрүп отургандай сезилди мага. Чынында турмуш дегениӊ кандай татаал, кээде ырайымсыз сырлары бардай сезилет. Айтайын дегеним Исхак Раззаковичтин бир жактан даӊазалуу, экинчиден трагедиялуу өмүр таржымалына көз чаптырып, ал кишинин жанында сөздөрүн угуп отуруп, санаам санга бөлүнгөндөй, агабыздын ар бир кыймылына, токтолгон паузаларына чейин көӊүл буруп, астейдил байкаштырып отурдум. Ушундан улам агабыздын сөздөрүн угуп отуруп, Кыргызстан Компартиясынын 1961-жылдагы кезексиз май пленумунун чечими менен Исхак Раззакович кызматтан алынгандан кийинки, ал кишиге жасалган жагымсыз эки маселе мага катуу таасир берип, көӊүлүмдү иренжиткенин айтпай коюу мүмкүн эмес. Андыктан, аларды коомчулукка билдире кетейин. 1.Исхак Раззаковичтин жашаган үйүн тез бошотуу жөнүндө маселе. 2.Исхак Раззаковичтин үйүндө алтын бар деген божомолду көзөмөлгө алуу жөнүндө атайын органдын кызматкерлерине берилген тапшырмалар.

     Албетте, ушундай сөздү агабыздын оозунан угуп, Дадан Султанович экөөбүзгө тынч отуруу оор болду. Жарык дүйнөгө мансап үчүн келип, дүйнөгө түркүк боло тургансып, ыймансыз айрым адамдар тарабынан кыргыздын бешенесине бир келген пайгамбар сымал улуу инсан Исхак Раззаковичке ушундай жагымсыз мамиле жасалган болсо, анда ары жагын чечмелеп отурбай эле ушул теӊирден тескери кеткен иштерди уюштуруп жасашкан эл бузарларга Кудайдын да эсеп китеби бар эмеспи деп өзүмдү тынчытып, алардын эсебин жараткан өзү чыгарбаса, андай ыймансыздарга ишенүү шайтанга алдангандай окуя болору эсиме келе калды.

Андан кийинки сөзүндө Исхак агабыз Москвада иштеп жүрүп, пенсияга чыгарындагы өз башынан кечирген кыйынчылыктарын айтып, ошол мезгилде Кыргызстанга же Өзбекстанга жашасамбы деген ой менен булардын жетекчилерине кат менен кайрылып, жооп ала албаганын айтып, каӊырыгы түтөдү. Агабыздын тагдырына ушундай катаал турмуш кездешкенин угуп отуруп, буларга Дадан Султанович экөөбүз сөз кошууга чамабыз келбеди. Артыкча сөздүн пайдасы да жок эле.

Бир аз тыныгуудан кийин Исхак Раззакович кайрадан өзү сөз баштап, бизден Кыргызстандагы бардык жаӊылыктарды сураштырып отуруп, өзүнүн ден соолугуна токтолуп, бронхиалдык астма, гипертония илдеттери, буларга кошумча жүрөгү да ооруп, догдурлар самолетто учууга уруксат бербегенин билдирди. “Кудай буюрса, быйылкы жайдын жакшы күндөрүндө поездге отуруп, элге барып келсемби деген оюм бар” деп аба жетишпегендей демигип, капалангандай, бир аз ойлоно түштү кайран көсөм. Ушул сөздөрдү угуп отуруу биз үчүн да жеӊил болбоду.

Айтайын дегеним, бөтөн элде, бөтөн жерде жүрүп киндик каны тамган жерин, элин сагынып, өзүнүн өзбекстандык досторунун бири Атакузи Азизовго Исхак агабыз: “Мен капастагы кушмун. Сен өӊдүү Өзбекстанга да, Кыргызстанга да баргым келет. Бирок, бул мүмкүн эмес. Уруксатсыз Өзбекстанга да, Кыргызстанга да бара албайм, уруксат керек. Мен оорудан же кырсыктан эмес, кара кайгы санаадан, таш күйгүзгөн күйүттөн каза табамын” деп өксүп ыйлаганы көз алдыма тартылып, мен да ыйлап жибере жаздап, өзүмдү араӊ токтоттум.

Дадан Султанович сөз баштап, Исхак агабызга ден соолук каалап “кадрларыӊыз, эли-журтуӊуз сизди сагынып, көптөн бери келбей калды, тез-тез келип турса жакшы болот эле деп Топчубай Юнусович баш болгон аксакалдарыбыз салам айтышты. Yй-бүлөӊүз менен сиз аман болуӊуз. Бүгүн сиз менен учурашып, маектешкенибизге Ильяс Жусубалиевич экөөбүздүн көӊүлүбүз көтөрүлүп, сиздин жаныӊызда отурганыбыз бактылуу күндөрдүн бири катарында тарыхта калат деп ойлойбуз. Мындан кийинки жолугушуу өзүбүздүн күнөстүү Кыргызстанда болсун” деген ак тилегин айтты, кийинки сөзүн мага узатты. Анда мен:

“Урматтуу Исхак Раззакович! Сиздин өмүр таржымалыӊыз, басып өткөн байсалдуу эмгек жолуӊуз кыргыз эли үчүн ырдалып бүтпөгөн дастан, өзүнчө узун сабак легенда. Бүгүнкү сиз менен жолугуп, маектешкен кубанычтуу күндү тарыхый окуя катары, Топчубай абабызга, бардык замандаштарыӊызга, калайык-калкыбызга жеткиребиз. Бүтпөй калган иштериӊизди улантып, өзүӊүз курган жолдор менен элибиз ишенимдүү алга кадам таштап, келечек муундарын өстүрүп, сиздин даанышмандык улуу касиетиӊиз менен сыймыктанабыз” деген каалоо-тилегимди айтып, сөзүмдү жыйынтыктадым.

Ошентип, бир аз тыныгуудан кийин Исхак Раззакович кайрадан сөз баштап, «Дадан Султанович, академик жигит экөөӊөрдүн биздин үйгө келип, менден кабар алганыӊарга рахмат. Канчалаган жаӊылыктарды угуп, көӊүлүм сергип, элге барып-келгендей, бир топ жеӊилдеп калгандай болдум. Бирок, силер азыр кетебиз деп ойлобогула. Бир аздан кийин уулум Эркинбай келет. Өз колу менен аш жасайт, экөөӊөр бир алымдан аш ооз тийип кетесиӊер» деп бизге эскертти.

Аӊгыча Исхак агабыз айткандай, ал кишинин уулу Эркин ишинен келип калды. Биз менен учурашып, саламдашкандан кийин Оштон Топчубай абабыз жөнөткөн коробканы Эркинге көрсөттүм. Ал: “Рахмат Ильяс байке, сиздер атам менен сүйлөшүп, дем ала бериӊиздер, мен москвалыктарча кастрюлга аш жасайм” деп, коробканы чечип караса, анын түп жагына 10 килодой Өзгөн күрүчү, үстүндө тазаланып даярдалган төрт чийки кекилик, эки чучук бар экен. Исхак агабыздын үйүнө келгенибизге төрт сааттай убакыт өткөн эле.

Ошентип, кайрадан сөзүбүздү улантып, Дадан Султанович Исхак агабызга кайрылып, “чынында Берия шпион болгон беле?” деп саясат багытында суроо узатты. Анда Исхак агабыз “Дадан Султанович, шпион кайдан болсун, И.В.Сталин өткөндөн кийин авантюрист Н.С.Хрущев реалдуу бийликти Л.П.Берия алып кетпесин деп алдын-ала уюштуруп жасап койду. Негизи ал ири мамлекеттик, саясий ишмер катары көптөгөн проблемаларды чечээр эле. Совминдин төрагасы болуп иштеп турганымда, Борбордук Комитет менен акылдашып, Ош–Фрунзе жолун куруу үчүн анын долбоорун иштеп чыгып, эл чарба планына киргизүү жөнүндө СССР Министрлер Советинин төрагасынын биринчи орун басары В.М.Молотовго кат даярдап, өзүм барып ал кишиге кирип, республиканын акыбалын түшүндүрүп, эгер Ош – Фрунзе жолун курбасак, түштүк менен түндүк региондору транспорт артериясыз эл чарбасын калыбына келтирүүгө мүмкүн эместигин эске алып, ушул маселени Госплан аркылуу чечүүгө жардамдашуу жөнүндөгү жазган катымды анын колуна бердим.

Ошондо ал киши: “Товарищ Раззаков, сейчас у нас ни до дороги, такой возможности в стране нет. Давайте повременим этот вопрос?”  деп катымды өзүмө кайтарды. Менин мындайча кадамга барганым – В.М.Молотовдун негизги кызматы СССРдин тышкы иштер министри болгону менен, бир эле мезгилде Совминдин төрагасы И.В.Сталиндин биринчи орун басары катары кээде экономикалык маселелерди чечет эле. Бирок, бул жолу аны жасабады. Эгер И.В.Сталиндин өзүнө кайрыла турган болсом, чечим берсе, бизге жеӊил болмок. Кокус ал киши чечпей койсо, анда бул маселени эч ким карамак эмес.

Ошондуктан, ушундай жагдайды түшүнүп туруп, В.М.Молотовго жазылган катты СССРдин ички иштер министри, бир эле мезгилде Сталиндин биринчи орун басары Л.П.Бериянын атына оӊдоп бастырып, анын кабыл алуусунда болдум. Ал катты Л.П.Берия окуп көрүп: “Товарищ Раззаков, вы перепутали наши обязанности, вам надо было идти с этим письмом к Вячеславу Михайловичу” деп калды. Анда мен: “Правильно говорите, Лаврентий Павлович, я уже у него был, от него получил категорический отказ. Откровенно говоря, мне отступать не- куда, вы поймите меня правильно, без строительства этой дороги в нашем небольшом горном крае, людям жизни не будет. Поэтому единственная и последняя надежда на вас, Лаврентий Павлович. Пологаю, что вы меня поддержите в решении нашего вопроса” дедим.

Ошондо Л.А.Берия Сталинчесинен трубкасын чеккенче, кабинетинде акырын басып жүрүп: “Да, товарищ Раззаков, в какой-то мере и вас можно понять”деп столуна отуруп, менин катыма кызыл сыялуу ручка менен ошол кездеги СССРдин Госпланынын төрагасына: “Товарищ Вознесенский, в порядке исключения прощу изучить данный вопрос и внести на рассмотрение Президиума Совмина СССР” деп кол коюп, жардамчысына тапшырды. Натыйжада, бул маселе оӊ жагына жыла баштады. Ал мезгилде И.В.Сталин, В.М.Молотов, Л.П.Берия кийлигишкен маселе эч убакта аткарылбай калчу эмес. Көӊүлгө ала турган бир жагдай, ВКП(б)нын Саясий бюросунун мүчөлөрү ичинен кызыл сыя менен И.В.Сталин өзү, анан Берия гана кол коюшат эле. Берия менен коштошуп, анын кабинетинен чыгып, эртеси Фрунзеге жол тарттым.

Арадан үч ай убакыт өткөндөн кийин Москвадан Союздук өкмөттүн, госпландын бир топ жооптуу кызматкерлери Фрунзеге келип, биз койгон маселе боюнча менин кабыл алуумда болушуп, ошол расмий комиссиянын мүчөлөрүнө биздин да керектүү кызматкерлер кошулуп, бардык жагынан Фрунзе – Ош жолунун курулушу жөнүндөгү проблемалары тереӊ өздөштүрүлүп, ал техникалык-экономикалык жактан негизделип, биротоло документтери түзүлүп, бул маселе Союздук өкмөттүн Президиумуна коюла турганын бизге билдиришип, Москвага жөнөп кетишти.

Бир топ убакыт өтүп, күндөрдүн биринде мени Москвага, Союздук өкмөттүн президиумуна чакырып калышты. Ошондо Президиумдун кароосунда эки маселе:

1.Жалпы Союздук эл чарбасын калыбына келтирүү жөнүндөгү проблемалар.

2.Биздин республикада Ош – Фрунзе жолунун курулушун мамлекеттик планга киргизүү жөнүндөгү маселе карала турган болуптур. Союздук өкмөттүн Президиумуна кынтыксыз аткарыла турган маселелер гана коюлуп, анда артыкча бир да проблема көтөрүлбөй, кабыл алынган чечимдер мөөнөтүнөн бери такталып, аны аткаруучу жетекчилер да так көрсөтүлүп жазылчу. Ош – Фрунзе жолу жөнүндөгү маселе каралганда Совминдин Президиумунун заседаниесин Сталин өзү башкарып, жалпы Союздук биринчи маселе бар болгону бир жарым саатта бүткөн.

Күн тартибиндеги экинчи маселе боюнча Л.П.Берия экөөбүз жооптуу болуп, жыйын өтчү залга чакырышты. Залдагы узун столдо өкмөттүн Президиумунун мүчөлөрү отуруп, талкууланган маселеге тиешеси бар гана жетекчилер залга кирген экен. Ошентип, чогулушта И.В.Сталин трубкасын чеккенче узун стол жакка акырын басып келип: “Товарищ Берия, как ты считаешь строительство дороги, указанное в справке, в экономическом планы оправдывает ли себя? Вы с товарищем Раззаковым убеждены в этом?”  деп сураганда, Берия шарт ордунан туруп: “Так точно, товарищ Сталин” деп жооп берди. Анда И.В.Сталин: “Считайте вопрос согласованным” деп заседаниени жапкан” деп тарыхый ошол окуяны баяндап берген.

Исхак Раззаковичтин улуу сөздөрүн угуп отурганча Эркиндин жасаган палоосу да бышып, столго коюлду. Ошондо Эркин Топчубай абабыз Оштон жөнөткөн Өзгөн күрүчүнүн үстүнө бир кекилик жана чучук бастырып, аны жакшынакай даярдаган экен. Исхак Раззакович бизге: “Көрбөйсүӊөрбү, Дадан Султанович, академик жигит, дагы качан силер менен отуруп даам татышат элек, аны болжоп болбойт. Мына бүгүнкү Эркинбайдын палоосун биздин үйдөн ооз тийип, кийинки даам татканыбыз, буюрса жайында Эркинбай экөөбүз элге барганыбызда болсун”, – деди.

Ошентип агабыз элди, жерди көрсөк деген ак тилегин угуп отуруп, эмнегедир кеӊ дүйнө тардай сезилип, саясаттын алды кенен, арты тар деген ушул болсо керек деген ойдо калдым. Жети саатка жакын убакыт ичинде кыргыз элинин сүйүктүү уулу, даанышман саясатчы жана улуу жол башчысы Исхак Раззаковичтин улуу сөздөрүн угуп, бир жагынан сүйүнүп, экинчи жагынан ал кишинин башынан кечирген кыйынчылыктарына ичибизден сызып айта албай отуруп, колунан даам татышып, ак батасын алып, Дадан Султанович экөөбүз кечки саат ондон өтө баштаганда агабыздын үйүнөн чыгып кеттик.

Бирок, эӊ өкүнүчтүүсү – ошол биз коштошуп кеткенден тогуз күндөн кийин, 19-март күнү Исхак Раззакович ааламдан өттү деген суук кабарды мага урматтуу насаатчыларымдын бири, ошол мезгилдеги Кыргыз ССРинин, Союздук өкмөттүн алдындагы өкүлү Курманбек Казыбаевич Аташев телефон чалып: “Ильяс, сен өзүӊ менен окуган жердештердин баарына айтып, 20-мартта саат он экиде биздин поспредствого келгиле. Саат бирде коюла турган болду” деген сөзүн укканда, мени менен бир бөлмөдө жашаган белгилүү жазуучу Абдыкерим Мырзаев досум: “Ай, Ильяс, сен бир жума мурун учурашканы үйүнө барып келбедиӊ беле”деп экөөбүз капаланып ыйлап, Кыргызстандан барып окуган курсташтарыбыздын баарына кабар бердик.

Ошентип, мурун Исхак агабыз менен бирге иштешкен Б.Мамбетов, Н.Чубаров аксакалдар баш болуп, дагы башка Москвада жашап, окуган кыргызмын дегендин бардыгы 22-март күнү Москванын эӊ атактуу инсандары коюлчу Ново-Кунцево бейитине Кыргызстандан келишкен өкмөт кызматкерлери: К.Дыйканбаев, Кулназар Ташиев, Муртазим Ниязматов, Лейлектен келишкен туугандары менен бирге өзбекстандык достору Исхак агабызды түбөлүк сапарга узатып, куран окулуп, Кудайдан жакшылык болорун тиледик. Ушундан улам Исхак Раззаковичтин мурдагы чоӊ мекенибиздин борбору Москвада жашап жүрүп, элин, жерин сагынып, далай жолу кусаланып көзүнө жаш алып: “Өлгөнүмдө өзүмдүн ата-журтумдун топурагы буйруса экен. Эгер Москвада көмүлсөм кандай гана кейиштүү” деп өзүнүн кызы Элмирага айткан сөздөрү эсиме түшөт. Атаганат, улуу көсөмдүн тилеги ишке ашпай, тилек боюнча ал кишинин жүрөгүндө кете берди.

Ошентип, Исхак Раззаковичтин ааламдан өтүшү кыргыз элинин таянган тоосу урагандай калайык-калкыбыз үчүн орду толгус, кайра келгис оор жоготуу болуп, бир эле Кыргызстан эмес, Өзбекстандын жалпы коомчулугун да тереӊ кайгырткан. Доорубуздун залкар жазуучусу Чыӊгыз Айтматов дүйнөлүк классик Абай жөнүндө: “Деӊизде тоо жок дешет, бирок анын түпкүрүндө да бийиктик бар”  деп жазгандай, Исхак агабыз элибизди көптөгөн жакшы башталыштарга баштап, өз бийиктигин тастыктап, артында кылымдарга тете из калтырып кетти.

Ошол Абай романынын автору айтылуу Мухтар Ауэзов Исхак Раззаковичти ушунчалык жогору баалаганын билдирип, Ташкендеги чоӊ жыйындан кийин “Манас” эпосуна арналган илимий конференцияга катышып, СССР Илимдер Академиясынын кыргыз филиалынын залында кыргыз жазуучуларынын жана окумуштууларынын алдында сүйлөп, бардык жетекчилерди салтанат убагында да, сый тамак алдында да кимиси кандай экенин жазуучу катары сынап отуруптур. “Менин купулума Исхак Раззаковдой эч ким толгон эмес. Анын кулк-мүнөзү, билими, маданияты, ар нерсеге көзү жетиктиги, иш билгилиги башкалардан өзгөчө экен. Кыргыз баурларым, силер бактылуу экенсиӊер, көсөмүӊөр бар. Анын кадыр-баркына жете билсеӊер эле болду” деп Исхак агабыз менен сыймыктанган экен.

Мына ушул улуу сөздөн улам кыргыз эл акыны, Кыргыз Республикасынын Баатыры Сооронбай Жусуев агабыз “Раззаковдун тагдыры” аттуу өзүнүн ыр-романындагы төмөндөгү ыр саптарына окурмандардын көӊүлүн бурайын:

Жараткан мындай жанды кээде берет,

Мындай жан дүнүйөгө кээде келет.

Жеткиле кадырына, барктагыла,

Калкалап канат жайып сактагыла.

Асыл жан арзып алчу элге керек.

Кыраанды өз кезинде баалагыла,

Жакшылык, жарык маанай каалагыла.

Эл иши залкарларсыз бүтө бербейт.

Акылман жылда көктөн түшө бербейт,

Байкабай, өкүнүчтө калбагыла, – деген ырлары менен өз мезгилинде улуу көсөмүнүн баркына жетпей, карасанатайлык кылуунун шорун азыр тартып жатканыбызды тарыхтын катуу жазасы жана оор сабагы катары автор эсибизге салат.

Ошентсе да көсөм агабыздын ак тилеги кийин ишке ашты, 2000-жылдын 2-июнунда сөөгү Москвадан алынып келинип, эгемендүү кыргыз мамлекетинин борбору Бишкек шаарындагы Ала-Арча бейитине коюлуп, агабыздын табытына эгемен Кыргызстандын желегин жаап, сөөгү өзүнүн замандаштарынын жанына коюлганы кыргыз тарыхынын жаӊы барагына жазылды.

Тагдыр экен, жогоруда мен сөз козгоп, аттарын атаган Топчубай Юнусов, Дадан Султанов агаларыбыздын экөө теӊ акка моюн сунушту.

Ильяс Жусубалиев, коомдук ишмер, “Кыргыз Республикасынын мамлекеттик кызматынын эмгек сиӊирген кызматкери”, Апрель элдик революциясынын баатыры, Кыргыз Республикасынын Улуттук жазуучулар союзунун мүчөсү, Ишеналы Арабаев атындагы КМУнун ардактуу профессору