Ош облусундагы жана Ош шаарындагы милдеттүү медициналык камсыздандыруу фондунун башчысы, көп жылдан бери башкармалыкты өзүнүн уюштургуч, менеджерлик мыкты сапаттары менен башкарып келе жаткан Омокеев Максымбек Конколойевичтин бейнесине саякат жасайбыз.

“Жашоонун жакшы доорунда калыптандык”

-1972-жылы 4-июлда Ала-Бука районунун Ала-Бука айылында туулгам. Ата-энем экөө теӊ финансист болуп, өмүр бою мамлекеттик кызматта иштешти. Yй-бүлөдө 7 бир тууганбыз, 6 уул, 1 кыз. Мен ата-энемдин алтынчы перзентимин. Биздин балалыгыбыз союз мезгилинде өттү. Ал кезде заман таптакыр башкача эле. Мектепти 10 жыл окучубуз. Ошол кездеги Ала-Бука, азыркы Төрөгелди Балтагулов атындагы орто мектебин аяктагам. Спорт өтө өнүгүп жаткан кез эле. 7-классымдан баштап район, облустар аралык стол тенниси, баскетбол боюнча спартакиадаларга катышып, ушул Ошко чейин келип кетчүбүз.  Айыл чарба иштерине пахта тергени, тамеки жыйнаганы, жүгөрү чапканы, чөп чапканы барчубуз. Окууну да өз нугу, программасы менен окуганга жетишчүбүз.  Интернет, калькулятор жок болгон. Бизди окуткан мугалимдер тапкатыр башкача болчу. Керек болсо ата-энеден өтүп сабайт эле. Чуркап барып ата-энебизге айтпайт элек, айтсак да ата-энебиз мугалимге келип асылбайт эле. А азырчы?.. Окуучулар мугалимдерге каяша айтышат.

“Ата кесибин уланттым”

- Биз финансисттин балдары болгонубуз менен үйдө 7 бир туугандын ичинен ата кесипке ээ болгон экөөбүз эле болдук. Калганы мугалимдик, банкирлик кесиптерди аркалашты. Ал кезде жашоо башкача болгон үчүн ошого жараша тарбия да бөлөкчө эле. Атам менен апамдын жакшы айткан кептери да, урушканы да, келтеги да болгон. Апам оорудан улам каза болду,  атам төрүбүздүн көркү болуп, бала кезден айтып келген “эл менен болгула, элдин батасын алгыла” деген сөзүн айтып дөөлөттүү карылыктын доорун сүрүп отурат.  Өзүмдүн жаштыгым менен баламдын жаштыгы экөө таптакыр эки башка. Азыр бала тарбиялоо өтө кыйын.  Жогоруда айтып өткөндөй, окуучулук күндөрүбүз өкмөткө кызмат кылуу менен өткөн. Бала өзүн эптеп калгандан баштап аны жумшап эмгекке үйрөтүшкөн. Азыр балдар өкмөттүн иши эмес, өзүнүн үйүндөгү жумушту бекер аткарбайт да. Аны аткартыш үчүн энеси менен кызы же атасы менен уулу урушуп, таарынышканга чейин барышат. Бул көйгөй азыркы ар бир үй-бүлөдө бар. Баары электрондошуп, техниканын заманы болуп, наристелер телефон, компьютер чукулап, жалкоолукка калыптанып жатышат.

“Учурдун татаал окуу жайында билим алгам”

- Кесип тандоо бул кызыктай эле болгон.  Мен 1989-жылы 10-классты аяктаган кезде зоотехник деген сыйлуу кесип болгон. Ленинграддын Нижный Новгород деген шаарындагы Айыл чарба институтунун зооинженер факультетине өткөм.  Окуу жаӊы эле башталганда Ферганада өзбектер менен күрттөрдүн урушу чыгып, бизди «черныйлар» деп окуудан чыгарып салышкан. Насип да, ошол жылы эле Фрунзедеги техникумга экинчи кабыл алуу жүрүп жаткан экен, ошого илешип финансы, экономикалык техникумга өтүп кеттим. Ал техникумда окуш өтө татаал болчу. Бир айда 5 сабактан 2 деген баа алсаӊ окуудан айдап салышчу. Мектептегидей тапшырманы бирме-бир сурап алышат эле. Бир группада 34 бала болсок окууну 26 гана бала аяктадык. Биздин техникумга караганда университеттин экономика факультетинде окуган жеӊил болчу. Биздин техникумду бүткөн студенттер университеттин 3-курсуна отуруп окуусун улантышчу. Кесиптик мыкты тарбияны ошол техникумдан алганбыз.

“Салык кызматынан тушоом кесилген”

- Жогорку окууну аяктаган соӊ туулуп-өскөн айылыма бардым. Салык инспекциясы жаӊы негизделген эле. Мына ошол жумуш менин тушоомду кескен. 1995-жылдан 2000-жылга чейин Ала-Бука районунун, Жалал-Абад облусунун финансы тармагында иштедим. 1993-жылы улуттук университеттин экономика факультетин сырттан окуп бүтүрдүм. Насип экен, 2000-жылы турмуш шартка байланыштуу үй-бүлөм менен Ош шаарына келип жашап калдык. Милдеттүү медициналык камсыздандыруу фондунда башкы адис, бөлүм башчы, жетекчинин орун басары, анан жетекчи болуп иштеп келе жатам. Азыркы жумушум медицина менен байланышкан.

“Ишим боюнча бардык баскычтан өттүм”

- Кесибим экономист, жумушум медицина менен байланышта. Экөөнү айкалыштырыш үчүн татаалдык деле болбоду. Себеби, милдеттүү медициналык камсыздандырууда медицинанын финансы жагын, IT технология, уюштуруу тармактарын карайбыз. 19 жылдан бери жетектөөчү адис, башкы адис, бөлүм башчы сыяктуу бардык баскычтарды басып өткөндүктөн тажрыйба жетиштүү болуп, мага бул тармак кыйынчылык жараткан жок. Санариптештирүү жылына карата май айларынан бери Ысык-Көлдүн 3, Ош облусунун 2 районунда жана Ош шаарындагы ооруканаларга электрондук рецепттин ыкмаларын киргизип жатабыз. Жыл акырына чейин бул ыкманы облустун бардык аймагындагы ооруканаларга киргизебиз. Бул ыкманын пайдасы дарыгер бейтапты кабыл алганда рецепт жазуу мөөнөтү 5 мүнөттөн 20 мүнөткө чейинки убакытты алат. Бул ыкмада ошонун баары компьютерлешип, убакыт өнүмдүү болот. Бул ыкма менен иштөөгө үй-бүлөлүк дарыгерлерди окутуп жатабыз. “Электрондук оору тарыхын” да базага киргизип жатабыз. Бейтап кайрылса, анын аты- жөнүн текшерсе эле буга чейинки оорусу тууралуу автоматтык түрдө компьютерге чыгып калат.

“Ынтымактуу, жаш командама ыраазычылык билдирем”

- Биздин жумуш ар тараптуу, татаал. Көп адамдар менен иштешебиз. Милдетибиз – өкмөттүн атынан медициналык жардамды көрсөтүп жаткан мекемелерге кызматын төлөп беребиз жана медициналык кызматтын сапатын карайбыз, жардам алып жаткан бейтаптын укугун коргойбуз. Биздин башкармалык Ош шаарындагы жана Ош облусунун бардык аймагындагы медициналык мекемелер менен келишимдин негизинде иштешет. Жумуштун оорчулугуна жараша кызматкерлерге катуу талап койгонго, тартипти катуу караганга, ага катар иш чараларды уюштуруп туруу менин милдетим.  Июль айынын биринчи жумалыгы медицина кызматкерлеринин жумалыгы эмеспи. Ошол учурда бизге караштуу медицина мекемелеринин ортосунда спорттук мелдештерди уюштурабыз. Шаардагы коомдук иш чараларга, ишембиликтерге мажбурлоо иретинде эмес, өз каалоолорубуз менен коллектив активдүү катышабыз. Ушундай ынтымактуу, биримдиктүү жаш командама ыраазычылык билдирем.

“Балдарым кесибин өзү тандашсын”

- Тун уулум үйлөнгөн, экинчи перзентим жалгыз кызым быйыл 11-класска көчөт, ал эми кенжебиз быйыл 1-класска барат. Балдар келечегин туура тандоосу, туура кесипке ээ болуусу үчүн ар бир ата-эне кийлигишет экен. Ошол сыӊарындай уулум мектепти аяктаганда жубайым, уулум болуп кеӊешип иш кылганбыз. Эми кезек кызымда, аны дарыгер кылайын деген ниетим бар эле, бирок апасы экөөбүз “кесибиӊди өзүӊ танда” дедик. Дагы бир жыл убакыт бар, жакшылап ойлонуп, өзү жакшы бир чечимге келет деп ишенем. Келинчегимдин кесиби мугалим, бирок өз кесиби менен эмес, башка тармак менен алектенет.

“Бир ай эс алып, бир жылдык энергия топтоо зарыл”

- Yйдө да, жумушта да бир эле адаммын. Жумуштан баргандан кийин короодо иштеп, чакан жердеги жер-жемиштерди сугарып, бактарды кыркып турганды жактырам. Кесипкөй багбандарга жетпесем да короодогу иштерди чын дилим менен жакшы деӊгээлде аткара алам. Ар жылы балдар менен чогуу эс алалы деп келинчегим экөөбүз эмгек өргүүгө бир айда чыкканга аракет кылабыз. Баарыбыз чогуу жайлоого барганды жакшы көрөбүз. Бир айлык эс алуубуз бир жылдык энергияны топтошу керек. Мына ошондой шартта эс алганы ар бир адам аракет кылуусу зарыл, себеби, 11 ай аткарчу жумушуӊда жакшы жыйынтык болот.

Уулбү Каныбекова

Өзгөн районунан чыккан Оштун, кыргыздын сыймыктуу уулу, акын, кереметтүү сөз өнөрүн боюна сиӊирген манасчы Рысбай Исаковду Ош шаарында иш сапары менен жүргөн жеринен кезиктирдик. Кыргыз элинин тарыхын, наркын, салтын камтыган улуу “Манас” эпосу, манасчылык өнөр жөнүндө кеп куруп берди.

“Манас дүйнөсүнө 12 жашымда сапар алдым”

-Мен туулуп-өскөн айыл - Өзгөн районуна караштуу Жээренчи деген айыл. Союз учурунда Ленин жолу деп аталып турган. Болгону төрт көчө эле. Бала кезде кызыл жагоо тагынган пионерлер, гүлдөгөн коммунизмди курабыз деген эл, бур-р деп топурак жыттанган жолдор, бир аз жамгыр себелесе топурактан чыккан башкача жыт, бакалардын чардаганы, чегирткелердин чырылдаганы айылды көркүнө чыгарып турчу. Ошол кереметтүү айылдан Манас дүйнөсүнө 12-13 жашымда сапар алдым. Бул нерсеге чоӊ энем айтып берген элдик оозеки чыгармалар жана мектептеги кыргыз тили мугалими Ураимова Кайыр эжекебиз себепчи болду.  Жеке мен ушул өнөрүм менен эле жан багып келатам. Кудайга шүгүр. Негизги кесибим сөз өнөрү. Андан башка устачылык, кара жумуш дегенге жокмун. Yй-бүлөдө 10 бир туугандын үчүнчүсүмүн. Уулдардын улуусумун. Өзүмдүн 1 уул, 3 кызым бар. Учурда борборду туруктап турган кезибиз.

“Манас” эпосуна башкача мамиле керек”

-Ыйык нерсе туюк болот. Аны баалагандар, барктагандар, көтөргөндөр дагы аз болот. Учурда Манас дүйнөсү, Манас ааламы дыӊ боюнча турат. Биз пайдалана элек нерселер бар. Көркөм сөз байлыгы катары канчалаган дүйнө жатат. Ага карабай бүгүнкү күндө коомчулук тарабынан анча көӊүл бурулбай келет. Эл башка тармактарга көбүрөөк кызыгып калбадыбы.  Бирок, ушул күнгө жетишибизге эӊ биринчиден Манас атабыз себеп болгон деп билем. Манастын болгонуна ишенбегендер бар. Жан дүйнөгө баскынчылык кылбаш керек. Ишенгендер ишенсин, ишенбегендерди кыйнамай жок. Болгон дегенге көп негиз бар, бирок болбогон дегендер акыркы тарыхтан таба албай жатабыз дешет. А ага манасчылар күбө, далил болуп турбайбы. Жөндөн жөн эле кантип манас айтып калат? Болбогон деш үчүн манасчыларды жокко чыгарууга туура келет. Маселе, качан болгон дегенге келгенде болгон дегендер дагы тактай албай эсибиз ооп жатат. Себеби, жакынкы тарыхтардан таба албайбыз. Ар кайсыл доорлорго алып барып көрдүк. Жамасак деле окшошпой жатат. Ошондуктан Манастын өзүнө кайрылыш керек деп ойлойм. Муну көп эле жерде айтып келатам. Кайталагандан келме бузулбайт:

Андан бери карата,

Тоо түгөнүп сай болду,

Сай козголуп коо болду,

Аты калып өзү жок,

Ар канча деӊиз жоголду.

Бу калдайып жаткан кара жер

Кайсы жери соо болду, - дейт.

Эгер бул саптарда эмне айтылып жатканын талдасак, улуу сөз жаралгандан берки окуяга сен эмес, кара жер күбө өтө албай калды. Ал тээ байыркы учурларда болгон. Андан бери көл чөл болду, чөл көл болду деген кабарды каӊшаарлайт. Ошондон издеп, байыркылыгын сүрүштүргөндө Манас доору жер каймактагандан берки маалыматтарды топтогон өзүнчө керемет нерсеге айланып чыгат. Динозаврлар жүрөт ал жерде. “Кокок деген жемиш бар, телегейиӊ тегиз бар” деп субтропикалык ананас, банан сыяктуу азыркы өсүмдүктөр айтылат. Демек, ошондон берки окуяларды ичине батырып, жыйнап келаткан дүйнө - Манас. Анын качан болгондугун биз билбей калдык. Балким, топон сууга чейинки болгон окуядыр, мүмкүн мурунку цивилизацияда болгондур. Себеби, болуп көрбөгөндөй техникалык жетишкендиктер айтылат.

“Кыштын күнү болгондо

кызытып соккон деми бар,

Жайдын күнү болгондо

жанга салкын жели бар”,- деген кондиционер жөнүндө түшүнүк бар. А биз ага бүгүн жетип атпайбызбы. Манас атабыздын кылычын, ак келтесин же дүрбүсүн ала турган болсок, алар нанотехнология.

“Уруштуу күндө узарган,

Учу узарып кызарган, же,

Кара канга тоймоюн

Кайтып кынга батпаган”,- дейт.

Берки тоонун ары жагын, аркы тоонун бери жагын дүрбү менен карачу дейт. Дубалдын ары жагын карай турган кандай дүрбү болушу мүмкүн. Мына ушундай мисалдарды алып карасак, Манаска башкача мамиле кылып, дагы тереӊден изилдеш керек экендигин, Манасты түшүнүш үчүн ошончолук акыл керек экендигин билсек болот. Демек, Манасты жокко чыгарыш үчүн дагы чоӊ акыл керек.

Аян болбой, баян болбойт

-Адам кантип уктап калганын, кантип түш көрүп кеткенин билбей калгандай эле учурлар болот да. Эс тарткандан Манас деп чоӊойдум. Биринчи жолу качан укканым эсимде жок чынында. Манас айтуума сөзсүз түш себепкер болот. Бирок, жападан жалгыз себепкер түш эмес. Чөйрө, устат болуш керек. Устат-шакирт болуу манасчылык өнөрдө эӊ орчундуу орунду ээлейт. Устат жандамайынча толук төшөлүп, жолго түшүп кетүү тек эле мүмкүн эмес. Менин алгачкы устаттарым чоӊ энем, мектеп мугалимдери, анан китеп болду. Себеби, тегерек четимде чыныгы чоӊ манасчылар жок болгон, өзүм да тартынчаак элем. Көп нерсени китептен окуп өздөштүрдүм. Сагымбай, Саякбай манасчыларды жандап жүрбөсөм да, китебин окуп, тасмасын көрүп таасирлендим. Борборго келгенде алгач филолог Акматов Болот  агай жигеримди байкап кеӊештерин берип жүрдү. Андан кийин манасчыларга аралашып калдым. Чыныгы манасчылыктын жолун, өнөрдүн салмагын сездим, кенен маалымат алдым. Ал кезде Уркаш абабыз  тирүү эле. Назаркул Сейдиракманов, Кааба Атабеков, Шаабай Азизовду көрүп калдым. Назаркул абабыз бүгүнкү күндө балдарга тарбиясын берип келет. Сагымбай манасчы жаш экенине карабай Шапак Рысмендеев андан өздөштүргөндөй эле ар бир манасчынын өзгөчөлүгү, бири-биринен үйрөнө турган нерселери болот. Мен да өзгөчөлүктөрдү өздөштүрүүгө далбас уруп жүргөн кезим. Көпчүлүк манасчы десе өмүрүндө бир жолу түш көрүп койсо болду, калганын көзүн жумат, оозун ачат, сөз өзүнөн өзү чыга берет деп ойлойт. Андай болсо, манасчылык оӊой оокат болуп калмак. Манасчы болуш үчүн да илим, билим, ымдоо-жамдоодон баштап, сөз өнөрү, тарых, санжыра, география, медицинаны жана башкаларды өздөштүрө билиш керек. Билбей туруп кантип айтасыӊ. Бала кезде улуу өнөрдүн жүгүн билген эмесмин. Ошол үчүн көп оорудум. Эсимди жоготуп койгон учурда жинди болуп кетем го деп ойлочумун. Жүрүп-жүрүп эле каякка кетип калганымды билбей калган учурлар болду. Кудайга шүгүр, анын баарынан арылдык. Өнөрдүн азап-тозогуна түтө билсеӊ, сыймыгы көп. 

“Теледе манас айтып жатып уктап кетип, өзүмдү араӊ булкуп ойготком”

-Ар бир манасчынын өзүнүн жолу болот. Кээ бир саптар түшүӊдө айтылып, кийин аны өӊүӊдө кайталайсыӊ. Кээде айтып жатканда башка окуялар аралашып кеткен учурлар болот. Мен билгенден көпчүлүк манасчылар түшүндө манас айтышат экен. Өлүп көрбөсөм кайдан билем дегендей манасчылыктын касиетин, табиятын башка адамга түшүндүрүп бериш өтө кыйын. Манас айтып жатып уктап кеткен учурлар болот. ЭлТРде түз эфирде жума сайын окуяны улантып манас айтчу элем. Бир жолу Манас менен Кыз Сайкалдын беттешкен жерин айтып атканмын. Уйку тартып, көзүм илинип кетти. Уктап кеткенимди байкап калдым. Манас айтып атам, эмне деп атканым эсимде жок. Уктап кеткенимди да билип турам.

Бүтүн кыргыз көрүп жатканда уят болдуӊ, эмнени дөөрүп салдыӊ экен деп акыл-эсимде өзүмдү өзүм жемелеп, булкулдатып жатып араӊ ойготтум. Ойгонсом тилим бирдемелерди айтып жатат. Эмнени айтып атканымды билбейм. Окуяны таап алсам, андан ары улантып кетким келет. Кийин бирдеме болду го деп өтө уялдым. Аны жаздырып алганбыз да, карасам жакшы эле экен. Бул 2-3 жолу кайталангандан кийин транс абалы болсо керек деп ойлоп калдым. Уктап кетип айтса кандай болот дейсиӊ бирок, көпчүлүктүн алдында уктагандан кийин өзүӊө өзүӊ жооп бере албай калууӊ да мүмкүн го. Көп учурда өзүмдү карманам. Биротоло сүӊгүп кетсем кандай болот экен деп ойлонуп жүрөм. 

Окуя артка түрүлүп...

 -Кээде айтып жатып окуя өзгөрүп кетет, кээде бир сөздөн бир окуя пайда болот.

Таласта 3 ай манас айтып калдык. Алмамбеттин өмүр баянын айтып келатам. Төрөлдү, торолду анан чоӊоюп, Коӊурбайдан атасынын жайытын талашып, экөө уруша кеткен жеринде Коӊурбайдын “сени энеӊ ташка тууп алган” деген сөзүнөн окуя артка түрүлдү. Алмамбеттин төрөлүшү кайра көз алдыма тартылды: жашынып барып, токойду аралап качканы, азап-тозогунун баары көз алдымдан өтүп атат. Өзүм ал учурда Алмамбет менен Коӊурбайдын урушун айтып жатам. Бирок, бир акылым тиги жактагы окуяны кайра башынан чубап көрүп атат да. Мени тиктеп отурган көрүүчүлөрдүн эмне кылып жатканын да көрүп отурам. Окуяны айтып, акылымдын бир бурчунда башка окуяны ойлонуп жатам, дагы бир бурчунда эмкисинде ушинтип айтыш керек экен деп атпаймынбы.

“Манас угуу маданиятын өздөштүрүүбүз керек”

-Мурункудан калган сөз деп бекер айтылбайт. Мурункулардын көӊүлгө орноп калган мыкты саптарын милдеттүү түрдө айта жүрүүбүз керек. Мурункунун сөзүн айта жүргөндүн ары жагында дарамети, шыгы болсо, андан ары улантып айтып кетет. Элдин Манасты кабылдоосу 10-15 жыл мурдагыга караганда азыр жакшыраак. Бирок, Манасты угуу маданиятын өздөштүрүшүбүз керек. Бизде ошол жагы бир аз өксүйт. Ал эмес, угуп отуруп  түшүнбөй, аӊдабай калган угуучуларыбыз өтө көп. Ааламдашуу убагында ар ким өзүнүн маданиятын жайылтып, массалык маданият деген күч алып жатканда сейрек кездешүүчү баалуулукту сактап калыш өтө эле кыйын нерсе экен. Өзүнүн нугу, тартиби менен сактап калуу деги эле мүмкүн эмес. Учурда “Саякбай манасчы” эл аралык фонду Саякбай атабыздын 125 жылдыгын белгилөөнүн аракетиндебиз. Андан сырткары манасчылык өнөрдү жер-жерлерге жайылтуу, сиӊирүү иш аракеттерин жүргүзүүдөбүз. Ар бир үйдө учкай да болсо маалымат болуп турсун деген максатта Манас дептерлерин чыгардык, Саякбай тасмасы тартылды. Китептер чыгып, анимациялык фильмдер да тартылып жатат. Бардык нерседе ыйык, асыл нерселердин тукуму аз болот. Жаштардын Манасты кабылдоосун жеткиликтүү тарбия бере албаганыбыздан деп моюндоого аргасызбыз. Бул өксүктү толтуруу үчүн жогоруда айтылгандай анимациялык багытта көбүрөк иштешибиз керек. Кыргызды кыргыз кылып турган, бүгүнкү күнгө жетишибизге себепкер болгон Манас атабыз. Аны унутуп калууга, эстебей коюуга эч кимибиздин акыбыз жок. Ошол үчүн баарыбыз колдон келген аракетибизди жасашыбыз керек. Жалпы журтка эсенчилик, бакубатчылык, бардарчылык каалайм.

Бүкалча

 Маматали кызы

Ош шаарынын түштүк-батыш тарабында калаадан 25 чакырым алыстыкта жайгашкан Алмалык айылы көмүр кени жана зире менен белгилүү. Зирени айыл тургундары дыйканчылык катары кабылдашарын айтышат. Бул айылда зире терүү эзелтен келаткан көрүнүш. Ден соолукка да, капчыкка да жакшы пайда алып келген зирени жыл сайын май, июнь айларынын аралыгында терип алууга болот. Тестиер  кезинен зире жыттанып чоӊойгон Алмалык айылынын тургундары менен зиренин пайдалары тууралуу маек курдук.

Зире - бийиктиги 30-100 сантиметр келген эки жылдык жана көп жылдык чатыр гүлдүүлөр тукумундагы чөптүү өсүмдүк. Сабагы жылма түз, бутакталган. Жалбырактары кезектүү, желекчелери ак ачык кызыл. Уругу кыска эллипс сымал, бир уруктуу мөмөгө бөлүнөт. Май-июль айларында гүлдөп, тоолуу райондордо өсөт. Зире уругунда 37% эфир майы, 15% өсүмдүк майы, 10-20% белок заттары бар.

Алмалык айылынын 88 жаштагы тургуну Абдалим Бөрүбаев:

“Зиренин баасы да кымбат, дарылыгы да күчтүү”

-Зире кыргыздардын пайдалуу байлыгы, ырыскысы. Ар кандай тамакты даамына чыгарган кара зире да, жыттуу зире да биздин Алмалыкта өсөт. Экөө теӊ өтө кымбат дагы, дарылыгы да күчтүү.  Жыттуу зире өтө даамдуу. Кыргыздар зиренин баркына көп жете бербейбиз. Зиренин баркын өзбек эли билет. Кандай тамак кылбасын зиресиз жешпейт. Өзбектерге коӊшу болгон үчүн кыргыздар дагы жеп үйрөндү. Өтө мээнетти талап кылат. Алтындан кийинки эле кымбат бааланган зире. Жыттуу зиренин килограммы 700-1000 сомго чейин, кара зире 250 сомго чейин бааланат. Бир да өсүмдүктүн баасы миӊ сомго жетпейт. Кой, эчки да аябай жейт. Ошол үчүн кара зире күчтүү, дыӊ, тескей жерлерге, ал эми жыттуу зире таштуу, мал барбаган жерлерге чыгат. Май айынын аягында кара зире, андан 10-15 күндөн кийин жыттуу зире бышат. Кара зирени терип атканда жыттуу зире гүлдөгөн болот. Көбүнчө кара зирени терип жүрүп, жыттуу зире каерде өскөнүн көрүп коюшат. Уругунан өскөнү үчүн адырларда төгүлгөн жерине чыга берет. Берекеси ушунда. Отуз-Адырда кара зире, Баткен, Лейлек жактарда жыттуу зире көп болот. Жаш кезден бери терип жүрүп, көп эле жерди билдим. Зирени терип күнгө жайып кургатат. Кургагандан кийин шалчанын үстүнө жайып алып таяк менен уруп, данын түшүрүп алат. Жакшы кургаган зире оӊой түшөт. Анан калбырдан 2-3 сыйра өткөрүп, чөбүнөн арылтып,  сапырып тазалайт.

“Зире терип үй салганбыз”

-Папандын Как деген жерине жыттуу зире чыгат. Ал убакта жалгыз кылдыректүү мотоцикл айдачу элем. Мотоцикл эшек барбаган жерге бара берет. Күнүгө эрте менен байбичем менен баламды Кактын зиреси көп жерине алып барып коюп, өзүм мектепте директор элем ишке кетем. Мектептин ишин кылып Ошко же Ноокатка барып келгиче бир топ терип коюшат. Ошентип мамлекеттин ишин бүтүрүп барып, мотоциклге мингизип алып кайтат элем. Аравандын үстүндө Таш-Булак деген жерден дагы зире терип келчүбүз. Бир күндө 24 килограмм кара зире терип келгенибиз эсимде. Балдарыма да зире бар жерлерди мен көргөзүп, мен үйрөткөнмүн. Зире терип чоӊойгонмун да. Дыйканчылыгыбыз зире болду. Зире терип, зире сатып мал кылдык, үй салдык, кыз узаттык, келин алдык. Жалаӊ жакшы нерселерге пайдаландык. Азыр 88 жаштамын. Жаш кезде бала-чака менен зире терип, акчасына үй салганбыз. Ал үйдө кырк жыл жашадык. Зирени теребиз, сатабыз пайдасын көрөбүз. Зире биздин адырдын даны, кирешеси.

Айыл тургуну Сонунбү Кошуева:

“Зиренин дарылык касиетин көбү биле бербейт”

-Зире жыпар жыттуу татымалдарга кирет. Дарылык касиетин көбү биле бербейт. Жыттуу зире жүрөккө, кара зире көзгө, мээге дарылыгы бар. Кара зире бышаары менен күбүлүп түшүп калат. Жыттуу зирени терип алганга чейин тура берет. Жыттуусун терүү бир аз кыйыныраак. Кара зире көп болгону менен баасы арзан, жыттуу зире аз, бирок кымбат болот. Кара зирени 100 килограммга чейин, ал эми жыттуу зирени 20 килодон 50 килого чейин теришет. Кадамжай жактан келип дүӊүнөн баалап сатып алышат. Өзбекстанга өткөрөт болуш керек. Ташкентте бир күндө бир тонна зире иштетишет экен. Ал жакта Койлук деген базарда иштеген кыргыз эжелер “өзбектер этти туздашпайт, зиреге чылап коюшат” деп айтып калат. Кара зирени кайнатып ичсе көк чайдай болот. Бөйрөктү тазалайт, кан басымды түшүрөт. Жанчылган зирени салатка, капустага, чийки этке кошсо жакшы. Күн ысыкта ийлеген камырды бышыраарда себелеп койсо, нан көпкө чейин көктөбөй сакталат. Терип саткандан сырткары күнүмдүк тириликте кеӊири колдонобуз.

Кара зиренин пайдасы

• Кара зиренин жанчылган уругун балга аралаштырып колдонуу аркылуу өттөгү жана бөйрөктөгү ташты эритүүгө болот, ишке болгон жөндөмдүүлүктү жогорулатат.

•  Карындагы жана ашказандагы мите курттарды өлтүрөт.

•  Суук тийгенде жана ревматизм оорусуна чалдыкканда, кара зиренин маӊызынан башка компресс жасаса болот.

•  Какырык чыгып жаткан мезгилде кара зирени лимондун ширесине аралаштырып ичкен пайдалуу (ага бир аз бал, же даамына жараша шекер кошуп алса да болот).

• Кара зиренин түтүнү чиркейлерди ж. б. курт-кумурскаларды кубалайт.

•      Жаӊыдан пайда болуп келаткан меӊге басса, аны орду-түбү менен жок кылат. Ошондой эле канды да тазалайт.

• Ала оорусуна чалдыккандар дагы кара зиренин пастасына уксус кошуп, ооруган жерине басса пайдасы чоӊ.

•  Теринин абалы начарлаганда, кара зирени майга кошуп үзгүлтүксүз колдонуу зарыл. 

• Кара зирени колдонуу жиликтин чучугу иштелип чыгышын жана иммундук системанын жашоо үчүн маанилүү болгон клеткаларынын иштелип чыгуусун жөнгө салат. Муну Түштүк Калифорниядагы Рак-иммундук- биологиялык лабораториянын изилдөөчүлөрү расмий түрдө далилдешкен.

• Рак шишигин дарылоочу жана алдын алуучу идеалдуу өсүмдүк болуп эсептелет. Бул жөнүндө катталган фактылар да бар.

• Кара зирени колдонуу кандагы канттын деӊгээлин эӊ сонун төмөндөтөт.

• Рак оорусуна кабылгандар бир ай бою күн сайын таӊ ата электе ачкарын кара зиренин орточо башынын ширесин ичүү ыкмасы менен ооруну дарылоого болот.

• Тамагынан рак болгондор күн сайын кара зиренин майын балга аралаштырып ичип турушу керек.

• Ич өткөк, диарея болгон кезде, заара чыгарууга байланышкан ооруларга дабаа болчу каражат катары колдонулат.

• Кара зиренин майы - жылан чакканда, ууланууга каршы эӊ сонун каражат.

• Лимфа түйүндөрүнө жакшы таасир этип, анын азайышына өбөлгө түзөт.

• Чачтын өсүшүн калыбына келтирип, агарып кетишине каршы да колдонулат.

• Кара зиренин данын эненин сүтүнө салып бир саат тыныктырып туруп, андан соӊ гепатиттен жабыркаган адамга жыттатса, эӊ сонун дарылык таасирин тийгизет. Себеби, мындай учурда боордун жана өттүн түтүктөрүнүн жолдору ачылат.

• Көздүн көрүүсүн жакшыртуу үчүн, кара зирени майдалап, ирис майына аралаштырып жыттоо зарыл.

• Тери ооруларын, ириӊдүү котурду, ала ооруларын дарылоодо, уксус менен кошо таӊса натыйжасын берет.

• Катуу шишикке каршы колдонууга, анусту зире майы менен майлап, мите курттардан арылууга да болот.

• Түнкүсүн уксуска чыланып, андан соӊ жанчылган кара зирени өнөкөт баш ооруну айыктырууда жана нерв оорусунан улам шал болгондо жыттоо пайдалуу.

• Бал менен аралаштырылган кара зире бөйрөктүн таш жана заара чыкчу жолундагы таштарды жок кылууга жардам берет.

• Суук тийгизип алганда мурунга тамчылатуучу каражат катары колдонуу үчүн, кара зирени төмөнкүчө даярдап алууга болот: адегенде аны тегерете отко кактап бышырып алат да, кайра аны майдалайт, анан ага бир аз май кошуп, мурундун ар бир таноосуна 3-4 жолудан тамчылатат.

• Бул өсүмдүктүн көӊүлдү тынчтандыруучу касиети бар, нерв системасына жакшы таасирин тийгизет.

• Кан айланууну жакшыртып, беттин түсүн оӊойт (бул максатта аны эрте менен ичип туруу зарыл).

• Кара зире майы тамыр ооруларын, анын ичинен унутчаактыкты жана баш мээнин тамырын дарылоодо күчтүү таасир берет.

•  Бөйрөктөгү жана табарсыктагы ташты майдалап, сыртка бөлүп чыгарат.

•  Бала эмизген аялдын сүтүн толуктайт.

•  Майды денеге сүртсө, сөөлдү кетирет.

• Сасык тумоону, жөтөлдү, демиккенди, сарыкты, тукумсуздукту дарылайт.

Кара зирени колдонуу организмди чыӊдоо үчүн өтө пайдалуу. Ошондуктан, анын майын же уругун күн сайын 1 чай кашыктан ичип туруу сунушталат. Кара зиренин майын апельсиндин ширеси, же йогурт менен аралаштырып алса, даамы жакшырат. Аны сырттан компресс кылуу же сүртүү үчүн да колдонуу маанилүү экенин унутпоо керек. Кара зирени колдонор алдында жакшылап чайкап, 1 чай кашыгын жарым стакан суу жана 1 аш кашык бал менен аралаштырып, таӊкы тамактанууга 15 мүнөт калганда жана кечки тамактанууга 15 мүнөт калганда ичүү кажет. Балдарга жогоруда айтылгандардын жарымын гана берүү керек. Айрым учурда аны ичкен адамдын өнөкөт оорулары козголушу мүмкүн. Бул кадыресе көрүнүш, чочулабаш керек. Кара зире иммунитетти көтөрүүчү өсүмдүк болгондуктан, бул учурда организм толугу менен дарыланып бүтө элек ооруларга каршы иш жүргүзө баштайт. Организмди чыӊдоо үчүн, тамактангандан кийин 1 чай кашык кара зире колдонууга болот. Бир суткада андан ашык өлчөмдө колдонгонго болбойт. Кара зиренин майы да, уругу да пайдалуу. Бирок, майынын таасири күчтүүрөөк. Ошондуктан колдонордо дарыгерден кеӊеш алуу кажет.

Бүкалча Маматали кызы

Турмуш жолуна аттангандан тартып кыйынчылык күндөрдү башынан өткөрүп келе жаткан Урмат Токур кызы 3 кыз, 1 уулдун энеси.  Урмат айымдын 3 кызынын теӊ ден соолугунун мүмкүнчүлүгү чектелүү. 

 «Күйөөмдөн айрылып, көп кыйынчылык көрдүм»

-Мен 1975-жылы Ноокат районунун Кызыл-Аскер айылында туулганмын, бала чагым айылда эле өткөн. Жашоонун кыйынчылыгын сезбей жакшы жашоодо чоӊойгонмун. Орто мектепти бүткөн соӊ Кутманалы деген бала менен сүйлөшүп жүрүп, 1995-жылы Ноокат районуна турмушка чыктым. Экөөбүз турмуш кургандан кийин 1996-жылы Зыйнаткан аттуу кыздуу болдук. Тун кызым жакшынакай эле төрөлгөн болчу, бирок чоӊойгон сайын акылы көп нерселерге  жетпей баратканын байкап, дарыгерге көрсөткөм. Тубаса психологиялык жактан жабыркаганын айтышкан. 1997-жылы Жыпаргүл аттуу кыздуу болдук. Ал кызым акылдуу- эстүү кыз болчу, бирок кийин ал да психологиялык жактан ооруп калды. Тилекке каршы, жолдошум 1999-жылы жүрөк оорусунан улам каза болуп кетти. Күйөөмдөн айрылган соӊ көп кыйынчылык көрдүм. Айлам кетип  кыздарымды алып, ата-энемдин үйүнө кетип калдым. Бир туугандарым, ата-энем көмөктөшүп турушту.

«Кыздарым психологиялык жактан жабыркап келүүдө»

 - Кыздарым чоӊоюп 1-класска барып окуп жүрүштү. Бирок чоӊ кызым Зыйнаткан өзү теӊдүү балдарга салыштырмалуу акылы көп нерселерге жете бербейт болчу. Ошентип жылдар өтүп Зыйнаткан 9-класста окуп жүргөндө мектептен мугалимдер мени чакырып «кызыӊызды окутпай эле коюӊузчу, мектепке комиссия келгенде эч нерсени билбей бизди уят кылып жатат» дегенинен мектептен чыгарып алдым. Кызымды дарыгердин текшерүүсүнөн өткөзүп, 2- топтогу майып деп өкмөттөн жөлөк пул алып жатабыз. Кызымдын келечегине зыяны тийбесин деп атайын группага чыгарган эмес элем, айла жоктон чыгардым. Андан кийинки кызым Жыпаргүл 6-класска чейин мектепте жакшы окуп, активтүү окуучулардан болчу. 7-класска көчүп жаткан жылы кокусунан эле психологиялык  дартка кабылып, үйдөн качып, өзүнүн ким экенин да билбей калды. Кайсыл жакта жүргөнүн да билбейт, эч кимибизди да тааныбай калды. Эмне кылышымды билбей ооруканага алып барып дарыгерлерге  көрсөттүм. Эч кайсыл дарыгер  туура диагноз коё алган жок. Жазып берген  дары-дармектердин эч кандай таасири да тийбеди. Айлам кетип молдолорго да алып барып, дем салдырып  окутуп жүрдүм, бирок жыйынтык болбогондуктан, 1- топтогу майып деп группага чыгарып Кызыл-Кыядагы психикалык ооруканага алып барып тапшырдым. Андай кылбасам күндө кача берип айламы кетирди. Кызыман барып кабар алып турам. 

«Yчүнчү кызым да эпилепсия оорусуна чалдыкты»

-2005-жылы  Ош облусунун Араван районунун Жаӊы-Арык айылына турмушка чыктым. Кыздарымды апама таштаган болчумун. Экинчи жолдошумдун 3 кыз, 1 уулу бар. Баары турмуштан өз ордуларын тапкан. Күйөөм  менден  бир канча  улуу пенсия жашында болчу. Ал жолдошумдан 2007-жылы Аяна аттуу кыз, 2009-жылы Нехматилло деген уул төрөдүм. Жолдошум менен 5 жыл жашагандан кийин каза болуп калды. Жашоо шартым жакшы болчу, кызым Аяна орто мектепке барып окуп жүргөндө 2016-жылы дене табы көтөрүлүп, өзүн билбей катуу ооруп калды. Ошол кезде Ош облустук балдар клиникалык ооруканасына алып барып көрсөткөм. Ал жердеги дарыгерлер  диагнозун аныктай алышпады. Дары-дармек жазып беришти, ал дарылардын күчү менен кызым убактылуу эле сакайып жүрдү. Кийин  кайра эле ооруп калганда дарыгерлер диагнозун эпилепсия деп чыгарып беришти. Убакыт өткөн сайын кызым сүйлөй албай, өзү туруп басалбай да калды. Кызым айыгып кетүүсү үчүн үйдөгү мал жандыктарды саттым, бирок жылыш болгон жок. Азыр талма  оорусу бир күндө 5-6 жолу кармап жатат. 1- топтогу майыптыгы үчүн  өкмөт тараптан берилген социалдык акча каражаты  дары-дармегине да жетпейт. Ошондуктан жардамга аябай муктажмын. Кызымды  Бишкектеги ооруканаларга алып барып дарыгерлерге көргөздүм. Алардын айтымында, бул дарт кызыма генетикалык жактан өтүптүр. Айыгып кетишине эч ким кепилдик бере албагандыктан, айлам кетип быйылкы жылы Өзбекстан Республикасынын ооруканаларына алып барып көрсөттүм. Ал жактагы дарыгерлердин айтымында, кызымдын башындагы майда кан тамырлары үзүлүп кетиптир. Ошондуктан  тез-тез эпилепсия оорусу кармап жатканын айтышты. Андан сырткары кан басымы да жогору экен. Кызым айыгуусу үчүн чоӊ суммадагы акча жана убакыт керек экендигин айтышты.

«Бир сындырым нанга муктаж болгон күндөр»

-Экинчи жолдошумун балдары колунда бар, жакшы жашоодо жашашат. Жардам сурасам, жардам беришкен жок. Жолдошумдан калган үйдө олтурам. Ал үй эскилиги жетип, авариялык абалга келип калган. Учурда кызымды карап эле үйдөмүн. Эч жерде иштебейм, жалгыз уулум Нехматиллону караганга да убактым болбогондуктан атайын интернатка окууга бергенмин. Анткени, үйдө акча каражаттын жетишсиздигинен бир сындырым нанга да муктаж болгон күндөр көп болду. Кызымдын ооруганын көрүп күндө кыжаалат болуп жүрүп гепатит менен ооруп калдым. Ар алты айда ооруканага жатып дарыланышым керек, бирок ага менде шарт жок. Кызымы  ар үч айда ооруканага жаткызып дарылатышым керек. Шартым такыр туура келбейт. Жетишпеген жашоодон чындыгында тажадым. Айлам кетип кыргыз элимен жардам сурап жатам. Элимден кандай жардам болсо да (тамак- аш, акчалай ж.б) жардам берүүлөрүн суранам.

Мени менен 0703 473850 номуру аркылуу байланышсаӊыздар болот.

Батма Суранова