Май тамандуулук көпчүлүк балдарда кездешет, бирок аларга маани бербейбиз. Кичинесинде билинбегени менен чоӊойгон сайын буттары ооруп, басуусу кыйшайып калат. Бут кийимди кыйшыйтып кийгендердин катарын балким, сиз да толуктайсыз, бул билинбеген май тамандуулуктан келип чыккан нерсе. Мунун себептери боюнча «Ортомастер» компаниясынын ортопед, травматологу Дастан Сабырбеков маалымат берди.

Тамандын жалпак болушу

-Май тамандуулук – бир же эки буттун теӊ таманынын жалпак болушу. Тамандын ички коӊулу жоголуп, басканда таман толук бойдон жерге тийиши. Көпчүлүк май тамандуулуктун статикалык түрү менен жабыркашат. Жалпак тамандуулуктун бул түрүнүн белгилери анча байкалбайт. Көп басканда адегенде тизе ооруп, таман ысып, сайгылашат. Бир аз эс алгандан кийин оорусу басаӊдап калат. Адамдын басыгы бузулат. Май тамандуулук көбүнчө бала кезде башталып, таманга келген күч булчуӊдарынын байламталардын жана сөөктөрдүн чыдамына ылайык келбегенден болот.

“Май тамандуулук ымыркайларда билинбейт”

- Май тамандуулук тукум куучулук касиетке ээ. Энеден же атадан балага өтөт, болбосо небере, чеберелерде кайталана берет. Эгерде туугандардын эч кимисинде кездешпесе анда кишинин организминде витаминдердин жетишсиздигинен болот. Көбүнчө кальций жетишпегенде сөөктөр кыйшайып, май тамандуулукка алып келет. Ал эми кийин пайда болуучу май тамандуулук наристенин үч жашынан өткөндөн кийин диагноз коюлат. Ага чейин ар бир наристенин таманында физиологиялык жактан май болот.

“Оор жүк көтөрүп иштегендерде да бул дарт пайда болот”

-      Май тамандуулук эки багыт менен кездешет. Бири тамандын узатасынан, ал эми экинчиси таман коӊулунан. Адамдын толуп кетүүсүнөн булчуӊ эт тарамыштар чоюлуп, таман коӊулу жоголуп, жалпак болуп тамандын майда сөөктөрү бүт бойдон жерге тийип калат.  Оор жүк көтөрүп иштегендер, туруп иштеген адамдар да май тамандуулук менен жабыркашат. Итий менен ооруган балдардын сөөгү жумшак, ийилчээк, чоюлчаак болуп калгандыктан бул дарттан кийин да май тамандуулук пайда болот. Май тамандуулук сыныктан кийин да пайда болуусу мүмүкүн. Кызыл ашыктын томуктары, согончок же манжалар сынып туура эмес бүтүп калгандан улам болуусу мүмкүн.

Х образдуу жана О образдуу буттар

-      Итий менен жабыркаган балдардын сөөгү жумшак болгондуктан кээ биринин буттарынын сөөгү Х образдуу формага келсе, кээ биринин буттары О образдуу формасында кыйшайып калат. Учурда бизде Х образдуу буттар көп кездешүүдө. Мунун себеби организминде витаминдердин жетишпегенинен жана туура эмес бут кийим кийгизгенден келип чыгат. Ал эми О образдуу форма организмде Д витаминин жеитишсиздиги жана баланы бастырганга өтө эрте аракет кылып “ходунокко” салып койгону себеп болот.

Май тамандуулук кызыл ашыктагы томуктарынын сыртка же ичкериге кыйшайып калуусуна алып келет жана анын кесепети тулку боюна, омурткаларына терс таасирин тийгизүүсү мүмкүн. Көп адамдарды байкасаӊыз бут кийимин же ичкериге же сыртка кыйшайтып басышат. Мына ошолордо майтамандуулуктан улам томуктардын кыйшаюусу пайда болгон.

“Тойтук буттардын түздөлүүсү оор”

-      Тойтук, тубаса тойтук болуп калган балдарда төрөлгөндө эле кызыл ашыгындагы тарамыш тартылып калат. Жаӊы төрөлгөн ымыркайдын 1-2 айлык кезинен тарамыш чоюлгудай кылып бутту түздөп, гипстүү лангет салуу жолдору менен түздөөгө аракет кылып көрөбүз. Болбосо операция жолу менен гана түздөөгө туура келет. Ал менен токтоп калбастан ортопедиялык бут кийимдер, электрофорез, парафиндик апплекация, ЛФК массаждар аркылуу дарыланып туруусу керек.  Баланы канчалык эрте дарылап баштаса жыйынтык ошончолук натыйжалуу болот.

Дарылоо:

-      Балдар жаӊы баса баштаганга атайын алдын алуучу ортопедиялык бут кийимдерди алып кийгизүү ыӊгайлуу болот. Май тамандуулукка атайын батектер,бут кийимдер жасалат. Базардан ортопедиялык бут кийим деп сатуучу көрсөтсө эле ала берген туура эмес. Себеби баланын бутун канчалык деӊгээлде май басканын билип ошого жараша супинатор коюлуусу керек.

Май тамандуулукту дарылоодо дене тарбияга өзгөчө көӊүл бурулат, денени чыӊдоо, керектүү витаминдерди берүү, атайын дарылоо, массаж жасоо, жылуу мезгилде жерде, кумда жылаӊаяк басуу пайдалуу. Бүгүнкү күндө жаш балдар арасында май тамандуулук күч алууда. Андыктан ар бир ата-эне баласынын алгачкы бут кийимин тандоодо өзгөчө көӊүл буруусу керек.

Уулбү Каныбекова

-Биздин чоӊ атабыз Бөрүбай Юсупжанов 1917-жылы Ош облусунун Кара-Суу районуна караштуу Кызыл-Байрак айылында кедей дыйкандын үй-бүлөсүндө жарык дүйнөгө келген. Мектепке дейре ата-энесинин колунда болуп,  мектепти 3-класска чейин окуган. 15 жашында колхоздо иштеп, ал колхоздун ардактуу иш билерман ардагери аталган.

Билимге умтулган  үмүтү аны Фрунзе шаарына билим алууга алып келди. 1939-жылы Фрунзе шаарында окуп жүргөн убагында Финляндия менен СССРдин ортосунда болгон согушка чакырылып, ал жакта 2 жыл душмандарга каршы согушуп, жеӊил жаракат алган.  1940-жылы аман-эсен үйүнө жеӊиш менен кайтып келген. Андан аз убакыт өтүп, 1941-жылы фашисттик Германия баскынчыларына каршы согушка аттанган. Ал согушта “разведчик” милдетин аткарып, душманга каршы көптөгөн олуттуу соккуларды берүүгө жетишкен. 1942-жылы Сталинградда негизги душмандарга каршы  согушта генерал Еременконун командасынын катарында катуу согушкан.

“Күжүрмөн эмгектенди”

-Эрдиги үчүн көптөгөн орден, медаль менен сыйланган. 1946-жылы Ата Мекенине кайтып келген. Кандуу согуш жылдарынан соӊ ал колхоздо ферма башчысы, 1950-жылдары компартиянын ардактуу мүчөсү жана  сельсоветке  председатель  кызматын ишенимдүү аркалап келген. Мекенибиздин жыргал жашоосу  үчүн, келечектеги жаштар үчүн кылган талыкпас күжүрмөн эмгегинен соӊ ардактуу эс алууга чыккан. Чоӊ энем Анархан менен алар оор согуш жылдары жана андан соӊку жылдарда бири-бирин колдоп-кубаттап  узак бактылуу өмүр сүрүштү. Алар биргеликте 7 баланын ата-энеси, 42 неберинин жана 52 чеберенин чоӊ ата жана чоӊ энеси болууга жетишишти. 

“Мен ага дүйнөдөгү эӊ жакшы адам экенин айтар элем...”

-Чоӊ атамдын эске тутуму абдан жакшы болгондуктан, бизге согуштун кандай болгону тууралуу  көп кызыктуу окуяларды айтып берчү. Ошол убакта жаш болгондуктан, көп окуяларын унутуп калганбыз. Бирок, чоӊ атабыздын эрдигин жана мекен үчүн, биз үчүн кылган эмгегин эч качан унутпайбыз. Ар дайым чон атам менен сыймыктанам. Эгер азыр жолугуу мүмкүнчүлүгү болсо, мен ага дүйнөдөгү эӊ жакшы адам экендигин жана биз бааарыбыз аны абдан жакшы көрөрүбүздү айтар элем. Чоӊ атам бизге эле эмес, бүтүндөй кыргыз эли үчүн үлгү боло турган адам. Анын чынчылдыгын, мекен үчүн ар нерсеге даяр патриоттук сапатын, билимге талыкпаган умтулуусун жана үй-бүлөгө берилүүсүн эӊ жакшы сапаттар деп өзүмө үлгү катары алам.

-Мен Улуу Ата Мекендик согуштун ардагери Кыдырали Назаровдун небересимин. Чоӊ атам  1911-жылы Ош облусунун  Кара-Кулжа районуна караштуу Октябрь айылында төрөлгөн. Жаштайынан теӊтуш балдарынын алдында өзүнүн зээндүүлүгү, чыйрактыгы жана жашоого болгон умтулуусу менен айырмаланчу экен. Мектепти ийгиликтүү аяктаган соӊ өз алдынча окууларды мыкты жетишкендикте бүтүрүп, көптөгөн тыӊгылыктуу жумуштарды аркалаган. 18 жаш кезинде комсомол комиссиясында секретарь, ак батырак болуп иштеген. Андан сырткары Совет районунда башкы зооветадис, 1936-42-жылга чейин Куршаб райисполкомдун инспектору болуп эмгектениптир. Мына ушундай түркүн тармактагы кызматтарды аркалагандан кийин Улуу Ата Мекендик согуш башталып эр азамат, кыргыз жараны патриот инсан катары "чептен эрдин күчү бек" деген ураан менен согушка аттанат. Көп убакыт душмандан жалтанбай кашык каны калгыча кармашып  1944-жылы Сталинградда оӊ колунан катуу жаракат алып,  госпиталда  согушка жараксыз деп табылып өз жерине кайтып келген.

“Өзүбүздү эле эмес, өзгөлөрдү да айкөлдүккө тарбиялады”

-Арадан көп убакыт өтсө да чоӊ атам өзүнүн кадыр- баркын жоготпогон, колу ачык инсан болгон. Өзү тасма уруусунун тукуму болгондуктан, тасмамын деген адамдын баарына эле акча, буюм тамак аш берип, айтор айкөл киши болгон десем жаӊылышпайт чыгаармын.  Үй-бүлөсүн адал оокат, барчылык менен чоӊойткон чоӊ атам бардык инсандарга түшүнүү менен карап кол созгон. Мисалга алсак, жумурай журтка белгилүү атагы аттын кашкасындай таанымал обончу, аткаруучу, композитор  Рыспай Абдыкадыров атабыз кезинде өз максаттарын жүзөгө ашыруу үчүн  окууга кирүүнү көздөп  чоӊ  атамдын колунда семичке чаап, андан башка да көр-тиргилигине жардам берип жүргөн. Айтор айта берсем сөз көп сыяктуу өӊдөнөт. Мурунку Совет азыркы Кара Кулжа районунун көп аксакал адамдары Кыдыралинин небереси болобуз десек, “Баягы кишиби?” - деп дароо таанышчу. Анткени чоӊ атабыз баарынын ата-жотосун билген санжырачы эле. Өзүбүздү эле эмес, өзгөлөрдү да тектүүлүккө, айкөл, калыс болууга адал  ичип, акыйкат сүйлөөгө үйрөткөн. Ошентип көп кызматтарда иштеп соӊунда Советтик партиялык кызматта жумуш жасап жүрүп пенсияга чыккан. Бала- чакасынын, неберелеринин бактылуу көз ирмемдерин башынан өткөрүп бактылуу бейпил карылыктын доорунда 99 жашында ааламдан өткөн. Азыркы күнгө чейин чоӊ атамды эскерип, маек курууга чакырган инсандар өтө көп. Окуучу кезимде  чоӊ атам үчүн китеп чыгарып, басып өткөн өмүрүн баяндап, калемиме таандык ырларды жазган элем.  Азыр колумдан келишинче маалымат бергенге аракет кылдым.  Менин бир гана тилегим! Өз атамдын аты Чолпонбай. Экинчи атам көптү көргөн Кыдыралинин үзүлгөнүн улаган, баскан жеримден чаӊ чыга тургандай кыргыздын нукура кызы болсом дейм.

-МенинчоӊатамУлууАтаМекендиксогуштунардагериАбдрахманЧаланов 1916-жылы 8-марттаОшоблусунунНоокатрайонунакараштууЖатанайылындатуулган.

1943-жылы аскердик кызматка жөнөп, тилекке каршы, 1945-жылы Улуу Ата Мекендик согуш башталып калгандыгына байланыштуу согуш талаасына аттанып кете берген. Ал эми өз үйүнө согуш бүткөндөн 3 жылдан кийин шаардык тазалоо иштерине катышып, тагыраагы 1948-жылы кайтып келген. Чоӊ атамдын өзүнүн айтуусу боюнча алгач Ленинградда, кийин Берлинди алуу учурунда Берлинде болгон  экен. Муну аскердик билетинен да тастыктоого болот.

Чоӊ атам 1999-жылы 83 жаш курагында, башына тийген октун жаратынан пайда болгон ооруунун айынан көз жумган.

Азыркы учурда мен 22 жаштамын, ал эми чоӊ атам менден 1 жаш улуу болгон учурунда, тагыраагы 23 жашында аскердик кызматка жөнөп, 25 жашында согуш талаасына кирген экен. Ошол согуш талаасында жүргөн күндөрүн айтып бергенин элес-булас эстей алам жана уул-кыздарынын айтуусу боюнча 2 окуясы чыныгы эрдик экенине күмөнүм жок.

Биринчиси, чоӊ атамдын айтуусу боюнча Ленинградды бошотуу учурунда согуш талаасында бир досу бутунан жарадар болот. Жарадар досуна жардам берүү максатында жонуна көтөрүп бара жатса башына, душмандын аткан огу тийип, чоӊ атам андан ары эмне болгонун билбей калган. Эсине келип көзүн ачса жарадар досу чанага салып сүйрөп жакынкы жарадарларды дарылоо бөлүмүнө жөнөгөн экен. Чоӊ атам ошол октун айынан өмүрүнүн акыркы 2 жылында көзү такыр көрбөй калган. Кантсе да кыйын күндө жолдошуна жардам берүү максатында кылган аракетинин акыбети кайтып мынтип жарадар досу кайра өзүн куткарып калган.

Экинчиси, Абдрахман чоӊ атам бир канча жолдоштору менен фашисттердин колуна түшүп калышкан. Ал жакта 2 айдай кармалышып, белден күч, көздөн нур кетип бир топ эле алсырап, күчтөн тайышкан. Кудай жалгап, амал таап фашисттердин колунан качып чыгышат. Бирок, ошол качкандардын арасынан Сапарбай деген коӊшу айылдаш досу айырмаланып, бир топ эле алсырап ал-күчүн жоготуптур. Чоӊ атам Сапарбай досун табыпчылык жолу менен дары чөптөрдөн дары жасап ичирип, жонуна көтөрүп жүрүп өздөрүнүн катарына кошкон экен. Согуштан кийин ал экөө аябай ынак достордон болушуп, көзү өткөнчө бири-бирине сый мамиле көрсөтүп жүрүшкөнүн, жолуга калса сөздөрү түгөнбөй согуш талаасында жүргөн күндөрүн эскеришер эле.

“Биздин аталарыбыз азыркы жашоону кыялданып ажал менен бет келишкен”

-Мен да чоӊ атам сыяктуу мамлекетибиз кыйын күнгө кабылып турган убакта аларга керегим тие турган деӊгээлде жардам берип, Ата мекен алдындагы парзымдан кутулсам дегенде эки көзүм төрт. Биздин аталарыбыз азыркы ушул жашоону кыялданып ажал менен бет келишип, кан күйгөн согушта жеӊишти камсыз кылбады беле. Эми азыркы муундун милдети жок мамлекетти түптөө эмес, бар болгон кыргыз мамлекетин өнүктүрүп- өстүрүү деп билемин. Мен чоӊ атамдан мына ушул мамлекетке, жерге кызмат кылууну, келечектеги урпагынын бейпилдиги үчүн өз жанын тобокелге салып күрөшүүнү жана кыйын учурда да дос, жоро жолдошторго кызмат кылууну үйрөндүм.