Ош шаардык мэриясы Кеӊ-Сай конушундагы типтүү жеке турак үйлөрдүн курулушун каржылоо үчүн уникалдуу долбоорун баштайт. Долбоор эл аралык донорлордун каржылык колдоосу менен ишке ашырылат. Жеке үйлөрдү куруу Ош шаардык мэриясынын муниципалдык ипотекалык ишканасы аркылуу жүзөгө ашырылат. Ишкана жетекчиси Кутманалы Абдырахман уулу менен маектешип, аталган долбоор тууралуу кеӊири маалымат алдык.

«Текстилдинкурулушутурак-жайдыөнүктүрүүгөөбөлгөтүздү»

- Өзүӊүздөр билесиздер, Кеӊ-Сай массивинин жанында 7000 жумуш орундуу текстиль өнөр-жайы курулуп жатат. Бул курулуш ошол аймактагы турак-жай курулушун дагы стимулдаштырды десек болот. Себеби, чоӊ текстиль өнөр-жайы курулушу менен ал аймакка коммуникация, канализация, суу, электр энергия менен камсыз кылуу маселелери чечилип жатат. Бул албетте, турак-жай курулушун өнүктүрүүгө бир топ салымын кошту. Калаа башчы Таалайбек Насырбековичтин демилгеси менен ошол аймакка турак-жай курууну өнүктүрүү планы коюлган эле. Кеӊ-Сай массиви жалпы үч кварталдан турат. Мына ошол үч кварталдан жалпысынан 3265 жаран жер сатып алган. Бирок, алардын баарына токтом чыкканы менен мамлекеттик актысын албаган жарандар көп экен.

«Жарандар үчүн ыӊгайлуу эки багыт каралууда»

- «Ак-Башат» долбоорлоо институту тарабынан жалпы аянты 80, 120 жана 150 чарчы метрлик жеке турак-жайлар сунуш кылынды. Аталган институт бүт долбоорлоо иш кагаздарын өздөрүнүн жоопкерчилигине алган. Бүгүнкү күндө алар убадаларын аткарып, долбоордун эскиздерин беришкен. Аны ишке ашыруу максатында шаардык муниципалдык ишканаларга механизмди иштеп чыгуу тапшырмасы коюлган. Эӊ биринчи кезекте каржылоо маселесин чечүү турат. Учурда каржылоо маселесин чечүүнүн эки багытын сунуштап жатабыз.

Биринчиси коммерциялык банктардын программалары. Алар 15% менен 15 жылга чейин беришет экен. Бул албетте, биздин жарандар үчүн кымбат. Болжолдуу эсептөөлөрүбүзгө ылайык, эгерде жарандарыбыз бул долбоорго макул болушса, айына 22 миӊ сомдун тегерегинде төлөө менен үйлүү болуу мүмкүнчүлүгү бар. Бул долбоордогу жалгыз көйгөй жарандардын банктын талаптарына финансылык абалынын туура келбеши. Себеби,  айына 22 миӊ сом менен 15 жылга төлөө оор. Ошондуктан жарандарга жеӊилдик кылуу максатында каржылоонун экинчи багытын иштеп чыкканбыз.  Мында Европалык реконструкциялоо жана өнүктүрүү банкынын каржылоосу. Ош шаардык мэриясы, муниципалдык ипотекалык ишканасы ушул демилгени көптөн бери сунуштап келе жатабыз. Биздин сунуш 20 миллион еврого берилген. Өкмөттүн атайын сырткы инвестициялар жөнүндө комитети бар, ошол комитеттин кароосунда турат. Эгер комитет жактырып берсе Кеӊ-Сай массивине жумшасакпы деген план бар. Мында бир топ жеӊилдиктер бар. Биринчиден, аталган банк бизге максималдуу 3% пайыз менен берет. Ал эми 2,9 пайызы административдик чыгымдар үчүн деп Өкмөттүн токтомунда бекитилген. Ага ылайык, жалпы алты пайыз менен Кеӊ-Сай массивинде турак-жай курулушун уюштуруу механизмин ишке ашырсак болот. 

Мында 22 миӊ сомдук бир айлык төлөм 14 миӊ сомго чейин кыскарышы мүмкүн. 15 жылга айына 14 миӊ сомдон төлөө менен 80 метр квадраттан кем эмес турак – жайлуу болуу мүмкүнчүлүгү бар. Курулуш компаниясы жана «Ак-Башат» долбоорлоо институту менен сүйлөшкөнүбүздө эгер финансылык каржылоо маселеси чечилсе 9 айдын ичинде үйлөрдү куруп бүтүү мүмкүнчүлүгү бар экендигин айтышкан. Бул өтө оптималдуу.

«Жер ээлеринин макулдугусуз эч нерсе кыла албайбыз»

- Учурда жогоруда аталган эки жолун теӊ карап жатабыз. Бирок, экөөндө теӊ тоскоолдуктар бар. Биринчисинде коммерциялык банктар менен иштешүүдө жарандардын финансылык жактан төлөө жөндөмдүүлүгүнүн жоктугу болууда. Биринчи кварталдагы 560 жарандын баарына жолугуп, алардын макулдугун алуу маселеси турат. Анткени, жер жарандын жеке менчиги. Алардын макулдугусуз биз эч нерсе кыла албайбыз. Мүмкүнчүлүктөн пайдаланып Кеӊ-Сай массивинен жер алган бардык жарандарга кайрылып кетет элек. Алар биздин ишканага келишсе, өздөрүнүн аталган долбоорго кызыктар экенин айтышса, макулдашуулар ишке ашса, алардын төлөө мүмкүнчүлүктөрүнүн бар же жок экенин караштырмакпыз. Ал эми экинчи багыттагы көйгөй – бул узак убакытты алгандыгында. Эки жылдан ашыгыраак убакыт талап кылынат экен.  Себеби, банк карайт, андан кийин Европадагы офисине жөнөтүлөт. Ал жактан жооп келгенден кийин биздин Жогорку Кеӊештен ратификациядан өтүшү керек. Биздин бул кызматка кызыгып жатканыбыздын себеби, ал жерде кеминде 35 пайызга чейин гранттык элементи болот. Мындан улам жарандарыбызга ошонун негизинде төлөмдү кыскартуу мүмкүнчүлүгү турат. Шаардыктарга бир топ жеӊилдиктер пайда болмок.  Бирок, убакытты күтүп отурбай долбоорду тезирээк ашыруу зарылчылыгы турат.  Ошондуктан финансылык каржылоонун эки багытын теӊ ишке ашыра берели деген план турат.

Эгерде финансылык каржылоонун механизмдери чечилсе биз долбоорду баштайбыз. Ош шаарынын Кеӊ-Сайда жеке турак –жайлардан турган жаӊы, заманбап массив пайда болот.

«Пилоттук негизде эки үй курулат»

- Алгач Кеӊ-Сайдагы үч кварталдын эӊ кичүүсүнөн баштоону пландап жатабыз. Себеби, үч кварталга бирдей долбоорду ишке ашырууга азырынча бизде финансылык мүмкүнчүлүк жок.  226-кварталдан 560 адам жер сатып алган. Бирок, бүгүнкү күндө биздин ишканага 63 гана жаран аталган долбоорго кызыкдар экендигин билдирип кайрылды. Калган жарандардан кайрылуу күтүп жатабыз. Негизги талап, жарандардын кызыктар болуусу. Жарандар жогоруда аталган көйгөйлөрдү чечүүдө жардамчы болуп беришин суранат элек. Учурда  жалпы долбоорду, жалпы эсепти, айына канча сом төлөөнү жарандар билишет. Бирок, кандай үй түшөрүн элестете албай жатышат. Мындан улам шаардык мэрия пилоттук бир же эки үй курууну тапшырган. Азыр аны каржылоону карап жатабыз. Себеби, ипотекалык каржылоо талаптарында жарандарыбыз үйлүү, анан жерлүү болбошу керек болчу. Мындан улам жобого туура келбеген юридикалык тоскоолдуктар бар. Ошондуктан тиешелүү механизмдерди карап жатабыз. Эгерде аталган маселени чечүүнүн жолун тапсак, анда биз эки үйдү бирин 80 чарчы метр, экинчисин 120 чарчы метрлик үйдү пилоттук негизде куруп, аларды ипотекалык шартта төлөө менен өзүбүздүн программага ылайыкташтырып алалы деп сүйлөшүүдөбүз. Yмүтүбүз, пилоттук негизде салынган үйлөрдү көрүп, жарандарыбызга жакса, аталган долбоорго кызыккандар көбөйөт эле.

«Массивден жер алган жарандар гана кайрыла алышат»

- Архитектурага, мамкаттоого тапшырмалар берилген. Эки ишкана теӊ бизге тизмелерди, жарандар жөнүндө маалыматтарды берип жатышат. Бирок, жарандардын өздөрү кызыктар болбогондон кийин долбоорду ишке ашыруу кыйынга турууда. Ошондуктан жарандардын кайрылуусун күтүп жатабыз. Айта кетүүчү нерсе, массивден жер алган жарандар гана кайрыла алышат. Эгерде долбоорду жактырышпаса жерин башка кызыктар жаранга сатып, бошотуп беришсе болот. Бирок, ал жерлер сатылып жатканда 10 жылга мораторий жарыяланган экен. Буга ылайык, 2010-жылдары сатып алган жерлерди гана кайра сата алышат. Же  Өкмөт аталган мораторийдин мөөнөтүн токтотуп бериши керек. Болбосо жер сатып алган жарандарга гана турак-жай салып беребиз.

 «2022-жылдын аягына чейин 230 батир бүткөрүлөт»

- Өзүбүздүн ипотекалык шартта төлөө программабыздын негизинде салынып жаткан турак-жай боюнча айта кетсем, биринчи турак-жайдын курулушу учурда кызуу жүрүп жатат. Буга 166 миллион 850 миӊ сом менен  келишим түзүлүп, бүгүнкү күндө ал курулуштун каркасы толук бүтүп, кыш кыноо иштери жүрүп жатат. Программа боюнча аталган курулуш иши 2021 –жылдын январь айында бүткөрүлүшү керек эле. Бирок, пандемияга байланыштуу аталган мөөнөт 45 күнгө узартылды. Болжол боюнча 2021-жылдын 3-мартында курулушу иши бүткөрүлүп, колдонууга берилиши керек. Мында 80 батир болот, биринчи кабаты техникалык обьект катары колдонулат, авто парковка эске алынган.

Экинчи долбоорубузда жакынкы күндөрү 10-15 күндүн кичинде капсула салууга даярданып жатабыз. Мында 90 батирлүү үй салынып, Достук 83 дарегинде жайгашкан. Ал жерде жер тилкесинин кенендигине байланыштуу, жер төлөөдө авто парковка каралган жок. Сыртында короосунда толук каралат. Мунун курулушу 2022-жылдын март айларында бүткөрүлөт деген план коюлган.  Yчүнчү курулушубуздун да тендердик иштери бүткөн. Аны «Жакып –Ата» курулуш компаниясы утуп алган. Көкүм Бий 100 дарегинде курулат. Учурда анын долбоорлоо ишин баштоо аракеттерин көрүп жатабыз. Буюрса, октябрь айында капсуласы салынат. Бул үйдүн курулушу болжолубуз боюнча 2022-жылдын жай айларында бүтөт. 60 батирлүү көп кабаттуу үй болмокчу. Жалпысынан 230 батир 2022-жылдын аягына чейин бүткөрүлөт.

Баалары  кандай болот?  

 - Баасы 1 чарчы метри 300-350 АКШ доллардын тегерегинде болмокчу. Мында сырткы коммуникациясын эске албаганда. Эгерде аталган кызматты кошуп эсептесек 400 доллардан ашпай бүтөт деген болжолдоолор бар. Биз үйдү толук кандуу бүтүрүп, ачкычын колуна карматабыз. Мындай шартта, биздин эсептөөлөр боюнча базар баасынан бир топ төмөн болот.

Бүгүнкү күндө турак-жай департаменти жоюлуп, анын ипотекалык программадагы функциялары муниципалдык ипотекалык ишканасына өткөн. Учурда 1337 адамдын ипотекалык шартта турак жай алууга кызыктар документин кабыл алдык. Алардын ичинен, эки категориядагы жарандар: пенсионерлер жана жумушсуз абалдагылар бар экен. Буларды алып таштаганыбызга 800гө жакын жаран гана ипотекалык шартта турак-жай алууга документ тапшырган. Аталган жарандардын көпчүлүгү 2005-жылдары тапшыргандар экен. Кимде ким шаардык мэрияга ипотекалык шартта турак-жай алууга кайрылган болсо, тез арада бизге келип документтерин тактоо иштерин жүргүзүшү керек. Себеби, бизде ипотекалык шартта турак жай алуу талаптары, документациясы өзгөргөн. Ошолорду азыркы талаптарга шайкеш кылып даярдоо керектелет. Арызды тапшырган мөөнөтү ошол бойдон калтырылып, ичине тиркелген документтери гана өзгөрөт. Биз да алардын кайрылуусун күтүп отурбай, өзүбүз 360 жаранга кат жөнөткөнбүз. Тилекке каршы, анын ичинен 20сы гана жооп берди. Калган 340 адамдан жооп келген жок. Мындай учурда ал жарандары тизмеден чыгрууга мажбур болобуз.

Ипотекалык шартта турак-жайды алууга кызыктар жарандарга үч талап коюлган. Биринчиси Ош шаарынын тургуну болуусу керек, экинчиси жарандын атында кыймылсыз мүлк болбошу керек жана үчүнчүсү ипотекалык шартта алынган турак жайга кооюлган сумманы төлөөдө бир айлык кирешеси жетүүсү шарт. Ал эми арыз тапшырууда төмөнкү документтер талап кылынат:

1. Мэрдин атына арыз

2. Жашаган жеринен тактама

3. Yй-бүлө курамы боюнча тактама

4. Жашаган жеринен жашоо шартын аныктоочу АКТ

5. Иштеген жеринен тактама

6. Өтүнүч кат

7. Иштеген жеринен протоколдун чечими

8. Эмгек китепчесинин көчүрмөсү

9. Балдардын туулгандыгы тууралуу күбөлүктүн көчүрмөсү

10. Никелешүү тууралуу күбөлүктүн көчүрмөсү

11. Жашы жеткен үй-бүлө мүчөлөрүнүн баарына КРнын аймагы боюнча турак-жай катталбагандыгы тууралуу мамлекеттик каттоо кызматынан тактама

12. Кызмат ордун жана акыркы 12 айдагы эмгек акысынын өлчөмүн көрсөтүү менен иштеген жеринен маалымкат

Бардык суроолор боюнча төмөнкү телефонго кайрылыӊыз:

(0556) 08-39-80

(3222) 7-01-27 же болбосо Ош шаары Ленин көчөсү 318 дарегине кайрылсаӊыз болот.

Бактыгүл Калдарбай кызы

Yстүбүздөгү жыл бир топ жоготуулар менен коштолду. Пандемия адамзаттын жашоосунда чоӊ бурулуштарды жасады. Эркиндикти, жашоону баалап, жакындардын убагында кадыр-баркын билүүгө үйрөттү. Ак халатчан дарыгерлердин да күчүн сынады. “Экинчи толкун болот” деген жоромолдор дагы деле жарандарды кооптондурбай койбойт. “Эгер жарандар өздөрүнүн коопсуздугун ойлоп, тартипти сактоону улантса, анчалык коркуунун кажети жок. Дарыгерлер да вирус менен күрөшүүдө чоӊ тажрыйба алышты”, - дейт   Ош облустар аралык клиникалык ооруканасынын инфекциялык оорулар бөлүмүнүн башчысы Исламбек Тойтонов.

“Чоӊ масштабдагы пандемияга биринчи жолу туш болдум”

Дарыгер өз сөзүндө эпидемиологиялык абал чоӊ масштабда болуп өтөт деп күткөн эмес. Кыска аралыкта эл массалык түрдө ооруп, ооруканаларда орундук жетпей, кошумча орундуктарды ачууга туура келгенин айтып өттү.

-Өлкөдө эпидемиологиялык абал өзүӊүздөр күбө болгондой оор өттү. Иш тажрыйбамда көп эле жолу эпидемияны башымдан өткөргөм. Бирок, чоӊ масштабдагы дүйнөнү каптаган пандемияга биринчи жолу туш болдум. Жогоруда айтып өткөндөй, биз күткөндөн да оор өттү. Башында жарандардан анализ алынып, жыйынтыгы чыкканда гана ооруканага жаткырылып дарыланган. Эл ооруну түшүнбөй, тартипке баш ийбей жүрүп июнь, июль айларында күчөп кетти. Ушул убакта бир аз кыйналдык. Дарыгерлер да февраль, март айларында даярдыктан өтүшкөн. Биз мынчалык масштабда болуп кетет деп ойлогон эмеспиз. Кыйынчылык жарандарды обсервацияга алууда болду. Ооруканалар толуп, шаардык мэрия, координатор тарабынан кошумча орундуктар, стационарлар ачылган. Дарыгерлер жетишпей, ыктыярчылар тартылды. Вирус жугузуп алгандар жаӊы башталганда “жатпайбыз” деп качып жатышкан. Кийин оору күч алганда адамдарда коркунуч жаралды. Ошондо өздөрүн сактоого, эрежелерге баш ийүүгө үйрөнүштү. Ооруну жугузуп албоого аракет кылып, беткаптарын тагып калышты. Кудайга шүгүр, азыр абал туруктуу, республика боюнча ооругандар азайды. Анткен менен баары бир сак болуубуз зарыл. Саламаттыкты сактоо министрлиги тарабынан коюлган талаптарга баш ийип, эрежелерди сактоо биринчи милдет.

“Суук түшкөндө сасык тумоо көбөйөт”

Буга чейин окумуштуулар, серепчилер карантиндик чаралар жеӊилдеп, туристтик мезгил жанданганда экинчи толкун болорун айтып келишкен, азыр да бул тема орчундуу бойдон. Тойтонов оору басаӊдаганы менен баары бир  кооптуу экенин, сезондук оорулардан айырмалоо кыйынга турарын белгиледи.  

-Абал турукташканына байланыштуу элдин көчөгө чыгуусуна, коомдук транспорттун жүрүүсүнө, тамактануучу жана башка жайлардын иштөөсүнө уруксат берилди. Адамдар ортосунда байланыш көп болуп жатат. Адамдар ооруну унутуп, беткабын чечип күнүмдүк турмушка кызуу кирип кетишти. Бул дагы учурда кооптуу. Сезондук грипп күчөй турган күз мезгили да келди. Суук түшкөндө сасык тумоого чалдыккандар көбөйүшү мүмкүн. Ошондо ооруларды айырмалоо кыйынга турат. Баарында температура көтөрүлүп, белгилер окшош болот. Учурда алдын алуу үчүн даярдыктар жүрүп жатат. Вирус тууралуу эл кеӊири түшүнүккө ээ болушту. Экинчи толкунду “катуу, күчтүү болот” деген кептер бар. Эгер жарандар өздөрүнүн коопсуздугун ойлоп, тартипти сактоону улантса, анчалык коркуунун кажети жок. Дарыгерлер да вирус менен күрөшүүдө чоӊ тажрыйба алышты.   

Сезондук сасык тумоо коронавирустун калдыктарыбы?

Балдар арасында “Кавасаки” оорусу тарап жатканын, кошуна Казакстанда катталганын айтып чочулагандар да акыркы күндөрү көп болууда. Дарыгердин пикиринде ал жөн гана сезондук сасык тумоо болуусу мүмкүн. Ошентсе да, “Сактанганды сактайт” дегендей алдын алуу керектигин кошумчалады.

- “Балдарда коронавирустун жаӊы түрү өлкө ичинде катталды” деген сөздөр да чыгууда. Аны ар кандай жоромолдоп, “коронавирустун уландысы, андан калган калдыктар” деп айтышууда. Менин билишимче андай эмес. Ал кадимки эле күз, кыш мезгилинде боло турчу сасык тумоо деп ойлойм. Туура, коронавирус менен ооругандарда калдыктары үч айдан алты айга чейин организмде жашай берет. Расмий маалыматтарда өлкөдө кавасаки менен ооругандар каттала элек.

Бул тууралуу саламаттыкты сактоо министринин орун басары Нурболот Усенбаев да брифингде өлкөдө балдардын арасында коронавирустун өрчүшүп кетүүсү катары Кавасаки синдромуна чалдыккандар жок экенин билдирген.

“Кавасаки жаӊы оору эмес, синдром. 1967-жылдан баштап белгилүү болгон. Көбүнчө Чыгыш Азия өлкөлөрүндө катталган синдром. Ковидке байланыштуу болгон учурларда 21 жашка чейинкилерде бездери чочуп же ички чел кабыктардын арасында, ички органдарда, жүрөк кан тамыр системаларынын сезгенишинин белгилери болот. Дүйнөлүк саламаттыкты сактоо уюму берген статистикада 345 балада кавасаки синдромдору табылган. Коӊшу Казакстанда да 14 баладан белгилери байкалган. Мунун эч кандай жуга турган жолдору жок. Өзүнчө оору катары каралбайт. Өтө тарап кете турган илдет катары кабыл алууга негиз жок”.

Жумагүл Кочкорбай кызы

Бала – аяр мамилени, өзгөчө көӊүл бурууну талап кылган жан. Анын адам болуп калыптануусу үчүн ата-эне опол-тоодой эмгек кылат. Баласынын алгачкы кадамын көрүү, алгачкы сөзүн угуу ата-энеге чоӊ кубаныч тартуулайт. Бирок, кээде балдардын сүйлөө жөндөмүндө, калыптануусунда мүчүлүштүктөр болуп, тили кеч чыгуусу же так эмес сүйлөөсү аларды ойлондурбай койбойт. Айрымдары дагы кичине чоӊойсо жакшы болот деп күтүп жүрүп кеч болуп калганда кайрылышат же баланын жашы 7-8ге барганга чейин жүрө беришет. Илимде логопедия деп айтылып, балдардын сүйлөө кемчиликтерин изилдеп оӊдойт, алдын алуу жолдорун иштеп чыгат, дефектологиянын тармагы. Кекечтенүү, чулдуроо балдардын психикалык абалына таасир этип, так сүйлөөгө, жазууга, окууга жолтоо болот. Аны изилдөө, оӊдоодо психология, физиология жана медицина илимдеринин ийгиликтерине таянган педагогикалык ыкмалар колдонулат. Ошондуктан дарылоону логопед (сүйлөөнү оӊдоочу педагог) менен врач биргелешип жүргүзөт. Балдардын сүйлөө кемтиктерин мектепке барганга чейин оӊдоо зарыл. Балдар бакчасынын даярдоо группаларында балдардын сүйлөөсүнүн туура өрчүшүнө көп көӊүл бурулат. Сүйлөө кемтиги бар балдар үчүн атайын балдар бакчасы жана мектептер, логопедиялык пункттар, стационарлар уюшулган. Стационарда сүйлөө кемтигин оӊдогондон кийин да сүйлөө көнүгүүлөрүн жасап жүрүү зарыл. Дарылоо канча эрте башталса, ал ошончо натыйжалуу болот.

 “Кызым 2-класс, дагы деле так сүйлөбөйт”

Өзүнүн атын атоону каалабаган айым кызы 2-класска окуп калса да, саналуу гана сөздөрдү сүйлөй ала турганын айтып, редакциябызга кайрылган. Ал кызынын тили так чыгып, сүйлөй албай жатканын генден өткөн деген ойдо. Анткени жолдошу кичинекей кезинде чочуп калгандыктан, так сүйлөй албай калган. Ошондуктан, кызынын 2-3 жашында сүйлөбөгөнүнө анчейин маани берген эмес. Азыр 8 жашка келсе да, өз оюн так жеткирип түшүндүрө албай жатканын көрүп, санаркап баштаган.

-Кызым быйыл 2-класс болду. Бардык нерсеге акылы жетет, түшүнөт. Бирок, негедир так сүйлөй албайт. Саналуу гана сөздөрдү айтат, болбосо буюм-тайымды же башканы айтар учурунда колу менен көрсөтүп коет. Кичине мезгилинде чоӊойсо сүйлөп калат, бала да, эркелеп жатат деген ойдо күткөмүн. Дагы деле тили так болбой жатканын көрүп, кыжаалат боло баштадым. Ар ким ар түрдүү жоромолдорду айтат. Кимге кайрылуум керек?

“Балага түйүлдүк кезинен баштап туура кам көрүү зарыл” деген дарыгер-педиатр Эльнура Жумашева буларга токтолду.

Эльнура Жумашева:

“Балдар катуу психикалык травма алган учурда да сүйлөбөй калышат”

-Баланын дени сак болуп төрөлүшүнө негизинен эндогендик жана экзогендик факторлор чоӊ роль ойнойт. Эндогендик фактор дегенде энеден балага өтүүчү оорулар, зыяндуу нерселер. Көбүнчө бөлөлөрдүн баш кошуусунда генетикалык фактор таасир тийгизет. Экзогендик фактордо балага сырттан зыян болуучу нерселер. Мисалы, тамеки тартуу, ичимдик ичүү сыяктуу жана экологиялык зыяндуу заттар, туура эмес тамактануу. Булар билинбей жүрүп түйүлдүктөгү баланын ден соолугуна зыянын тийгизиши мүмкүн. Же бала төрөлөрдө буту менен келип же кесераво жолу менен төрөлүп, кыйналып калган оор учурда травма алып калышы да ыктымал. Бул баланын кийинки өсүүсүндө өтө чоӊ мааниге ээ. Эгер төрөлгөндө чоӊ травма алып калса, ДЦП болуп калышы мүмкүн. Андыктан дайыма көзөмөлдө болуп туруусу кажет.

Дени сак бала үч айында моюнун кармап, 6 айлыгында моюнун көтөрүп, көмкөрөсүнөн жаткырып койсоӊ, оодарылып кыймылдарды аткара баштайт. 7-8 айлыгында жөрмөлөгөнгө аракет кылат. 9-10 айында жөрмөлөп, “ооба”, “жок” деп айта албаса да, ишарат менен же дагы башка кыймыл-аракети менен белги бергенди өздөштүрөт. Башын ийкеп, атасын, апасын таанып, чоочундарды айырмалайт. Бул норма болуп эсептелет. Ал эми жогоруда айтып өткөндөй ДЦП болуп кала турган болсо, анда мындай өсүүдөн эч кабары болбойт. Мына ушундан билсе болот.

Негизи баланын күндө бир нерсе үйрөнүп, өсүүсүнө, акыл-эсинин калыптанышына эне гана жардам бере алат. Баланын кеч же так сүйлөй албай калуусунда психикалык жактан да көйгөй болушу ыктымал. Мисалы, чочуп, коркуп калышынан ушундай жагдай болот. Бала 3 жашка чейин нормадагы 200дөн ашык сөздөрдү сүйлөп жүрүп эле, бир күнү катуу психикалык травма алып сүйлөбөй калышат. Yй-бүлөлүк зордук-зомбулуктун айынан мындай абалга көп кабылышат. Акыл-эси баары жайында болуп, бардык нерсени жасай алат да бирок, сүйлөй албагандар да кездешет. Айрым учурда баланын мүнөзүнөн да көз каранды болот. Баланы 5 жашка чейин жөн коюш керек. Эгер 5 жашка чейин да сүйлөй албаган болсо, логопеддин жардамы керек. Кээде алдап, оюнга алаксытып, сүйлөшкөндө бардык нерсени айта алган болсо анда баланы психиатрга көрсөтүү зарыл. Гений же өзгөчө адамдар өзүнүн оюн билдирүүдөгү өжөрлүгү кичинекей кезинде эле байкап билсе болот. Алар сүйлөгүсү келбейт. Тубаса генетикалык оору энесинде же атасында болсо балага өтүшү толук мүмкүн. Энеси же атасы травма алып, сүйлөөсүндө көйгөй болсо, баласы да ошондой болот деген нерсе туура эмес. Ошондуктан, баланы тарбиялоодо күч колдонуп эмес, ага кам көрүп тарбиялоо маанилүү. Эгер ата-эненин күчү жетпесе, психиатрга кайрылып жардам сураганы оӊ.

Баланын сүйлөө жөндөмүнүн өсүүсүнүн кечеӊдеши бүгүнкү күндүн актуалдуу көйгөйлөрүнүн бири экенин белгилеген логопед Динара Джумабаева  кээ бир учурда буга ата-энелер өздөрү да себепчи болорун айтып өттү.

Динара Джумабаева, логопед:

“Норма боюнча бала  3 жашында кадимкидей сүйлөшү керек”

-Баланын сүйлөө жөндөмүн калыптандырууда ата-эненин ролу абдан жогору. Балдардын тилинин кеч чыгышы, кеч сүйлөөсү бул учурдагы актуалдуу көйгөйлөрдүн бири. Ал тургай дени сак балдарда да кездешет. Ата-энелер кээде буга өздөрү себепчи болуп калганын байкабай калышат. Азыркы учурда ата-энелер балдары менен сүйлөшүшпөйт. Баланын колуна телефонду карматып коюп, өздөрү да башка нерселерге алаксып, бала менен байланышты үзүп коюшат. Баланы угушпайт. Үйдө күнү бою сыналгы жанык бойдон тура берет. Курсагын тойгозуп, кийимин кийгизип коюп эле башка нерсеге көӊүл бурушпайт.

Экинчи маселе, жомок айтып, китеп окуп беришпейт. Айрым ата-энелер айтышы мүмкүн, “бизге деле эч ким окуп берген эмес, жакшынакай эле сүйлөп жатабыз го” деп. Бирок, мурун сыналгы, телефон деген нерселер азыраак болуп, бала эрте үйдүн турмуш-тиричилигине көӊүл бурган. Ата-эне менен баланын ортосунда диалог көп болгон. Ошон үчүн бала эрте сүйлөгөн. Азыркы мезгилде ата-эне өзү бири-бири менен аз сүйлөшүп, көпчүлүк убактысын жумушта өткөрүп калышты. Мындай көйгөйлөр көп.

“Телефон, планшеттерди балага беш жаштан кийин берүү туура”

-Норма боюнча бала 3 жашында сүйлөшү керек. Бир жашында эле эӊ жөнөкөй 8-10 сөз билиши шарт. Ошондо гана бала мектепке барганга чейин өзүнүн оюн айтып сүйлөп калат. Yч жашта да бир жашында айта турган сөздөрүн айта албаса, баланы көбүрөөк машыктырып тезирээк үйрөткөнгө аракет кылуу зарыл. Анткени мектепке барганга чейин үлгүрбөсө, бала окууда да тартынып, сүйлөбөйт. Ушундай учурда логопедке кайрылышат. Анда балага интенсивдүү сабактарды өткөрүп, сөзүн өстүрөт.

Андан сырткары, тыбыштарды туура айта албаган балдар болот. Тишинде, таӊдайында, тилинде көйгөй болушу ыктымал. Балким себеби жок, же упчуну көбүрөөк колдонгон.

Чоӊдорго айтар элем, бала менен сүйлөшүүдө балдардын тилинде эмес, чоӊдордун тилинде маектешкен жакшы. Себеби алар эмнени укса ошону кабыл алышат, сүйлөшөт. Телефон, планшеттерди балага беш жаштан кийин карматышы абзел. Өнүгүүдө бизден бир кыйла жыл алдыга кеткен Японияда гаджеттерди 5 жаштан кийин гана 10-15 мүнөткө беришет. Балдарыбыздын дени сак өсүп, адам болуп калыптануусу үчүн жогоруда айтып өткөндөрдү эске алсак.

Жумагүл Кочкорбай кызы

Ковид-19 же пневмония азыр арабыздан биротоло чыгып кете элек.  Ооруп жаткандар да жок эмес, бар. Пневмония бул өпкөнүн сезгенип ооруганы. Таажывирусу дал ошол өпкөнү сезгентет. Эгерде сиз коронавирус же пневмония менен ооруган болсоӊуз, организмди калыбына келтирүү үчүн эмнелерди жасашыӊыз керек? Биз буга дарыгерлердин кеӊештерин сунуштайбыз. Окуп эле койбостон, сөзсүз көнүгүүлөрдү жасаӊыз.

Сейилдөө өпкөгө чоӊ жардамчы

Физикалык активдүүлүк пандемия учурунда дем алууну калыбына келтирүүнү тездетиши мүмкүн. Бул жөн гана басуу, велосипед тебүү, ролик тебүү, таза абада сейилдөө болушу мүмкүн. Бул көнүгүүлөрдүн баары жалпы чыӊдоо: булчуӊдарды чыӊдоо, кан агымын жакшыртуу жана дем алуу булчуӊдарын чыӊдоо. Адистердин айтымында, скандинавиялык сейилдөөгө өзгөчө көӊүл буруу керек, анткени бул бут, кол,көкүрөк жана бел булчуӊдарын чыӊдоого жардам берет. Көнүгүү учурунда туура дем алсаӊыз, дем алуу системасы дагы чыӊдалат.

 Калыбына келтирүүдө өзгөчө ролду тамактануу жана психо-эмоционалдык абал ойнойт. Оорулуу эс алуу режимин сакташы керек, физиотерапия көнүгүүлөрүн, дем алуу көнүгүүлөрүн жасашы керек. Мунун аркасында диафрагманы бекемдөөгө жана кан айланууну жакшыртууга болот.

Дарыгерлер 65 жаштан жогору адамдарга айрыкча кант диабети, семирүү же жүрөк оорусу менен жабыркагандарга пандамия кете элек учурда сыртка чыкпоого кеӊеш беришет. Буларга дем алуу көнүгүүлөрүн үйдө жасоо сунушталат.

Калыбына келүү үчүн убакыт керектелет

Ковид-19 оорусу же өпкөсү сезгенип ооругандар айыккан соӊ деле бир аз убакытка чейин аба жетпей калгандыгын айтышат. Кээде кичинекей кыймыл-аракет ыӊгайсыздыктарды алып келиши мүмкүн. Демек узак оорудан кийин дем алуу жана өпкө функциясын толук калыбына келтирүү керек. Мындай бейтаптар үчүн ар бир аймакта реабилитациялык борборлорго же атайын адистерге кайрылса толук кандуу жашоого кайтып келишет. Бул учур бейтаптын организминен көз каранды, 2 айдан 2 жылга чейин созулушу деле мүмкүн.

Бейтаптардан келген суроолорду тизмектеп көрөлү.

-Өпкөнүн сезгенишинен кийин өпкө калыбына келе баштайбы? Бул процесс канчага созулушу мүмкүн?

-Пневмониядан кийин, анын ичинде ковид-19 оорусунан кийин өпкө калыбына келет. Эгерде дем алуу органдарынын иштешинин начарлашына алып келген фиброз (тырык ткандардын пайда болушу) өнүгө элек болсо анда, албетте, калыбына келтирүү толугу менен мүмкүн.  Андан тышкары өпкөдө дагы деле булалуу ткандар болсо реабилитациядан кийин бул көрүнүштөр минималдашат. Реабилитация канчалык эрте башталса ошончолук жакшы. Муну кайра эле реанимациядан башташат, андан кийин амбулатордук стадияда жана үйдө улантышат. Ковиддик пневмониянын кесепеттери менен күрөшүү керек. Эгерде бул чындыгында эле фиброз болбосо анда божомол жакшы. Бирок ковид оорусунун узак мөөнөттүү кесепети жана өпкө тканы канчалык калыбына келе тургандыгы тууралуу биздин өлкөдө дагы, дүйнөдө дагы маалымат жок, ал жөнүндө сүйлөшүү үчүн жетиштүү убакыт өткөн жок дешет адистер.

-Өпкөнүн фиброзу ковид-19 менен ооруган  бейтаптарда гана болобу? Мунун кесепети канчалык деӊгээлде олуттуу?

-Жөнөкөй тил менен айтканда, фиброз менен өпкө тканы  башка абалга –туташтыруучу, цикатриалдык абалга өтөт. Натыйжада ал мындан ары өз функциясын аткарбайт, ошондуктан адамда дем алуу, тез чарчоо пайда болот. Белгилеп кетүүчү нерсе ковиддик пневмония сөзсүз түрдө өпкөдөгү фиброз менен бүтпөйт. Өпкө ткандарынын деградациясы жалпы пневмониядан же башка инфекциялардан кийин да болушу мүмкүн. Тырык кыртышы өтө кичинекей жер менен чектелиши мүмкүн. Балким адамда жашайт, ал тургай ал жөнүндө билбейт.Айрым учурларда бул кандайдыр бир диагностикалык изилдөө жүргүзүлүп жатканда кокустан табылган нерсе. Фиброз түшүнүгү кечээ эле пайда болгон жок. Кылымдар бою эле жашап келген, болгону ковид тараганда гана ал тууралуу айтылып баштады. Эгерде фиброздук ткань пайда болсо анда муну ар кандай реабилитациялык иш аракеттер аркылуу, өпкөнүн иштешин жакшырткан өпкө альвеолаларынан жана аба жолдорунан секрециялардын бөлүнүп чыгышына жардам берүүчү дем алуу көнүгүүлөрүнүн жардамы менен азайтуу керек.

Туура тамактануу

Калыбына келтирүү этабында антиоксиданттарга бай мөмө-жемиштерди диетага киргизүү өпкө үчүн пайдалуу. Коронавирусту жок кылган же анын организмге киришине тоскоол боло турган бир дагы азык-түлүк жок. Мисалы, ит мурун, пияз, сарымсак, чычырканак, сары май инфекциядан сактабайт, бирок аларды жеген абдан пайдалуу.

Бул илдет менен күрөшүп, айыккан адамдардын тамактануусу жөнүндө сөз болгондо бир нече маанилүү жагдайлар бар. Биринчиси, суюктук ичүү режими.  Нымдуу былжырлуу кабык вируска биринчи тоскоол болот. Бүгүнкү күндө дүйнөлүк саламаттыкты сактоо уюму адам иче турган суу көлөмү боюнча так сунуштарды бербесе да күнүнө 1кг дене салмагына кеминде 25 мл суу талап кылынат деп эсептешет. Эгерде  салмагыӊыз 80 килограмм болсо анда кеминде 2 литр суу ичүүгө болот.

Омега-3 май кислоталары иммундук системага пайдалуу таасир тийгизген сезгенүүгө каршы гормондор –эйкозаноиддерди пайда  кылган клетка кабыкчалары үчүн абдан пайдалуу. Ошондуктан деӊиз балыктарын (палтус, лосось, тунец, макрель, сардина), зыгыр майын жеш керек. Мындан тышкары ковиддик пневмония менен ооруган бейтаптар Д витаминдүү азыктарды колдонгону туура. Анын толук кандуу булагы болуп балык, жумуртка, козу карын, малдын ичеги-карыны жана сүт азыктары эсептелет. Ошондой эле канаттуулардын эти да пайдалуу. Ошол эле учурда куурулган, майлуу, туздуу, ачуу тамактар, ун азыктары, бышырылган азыктарды рациондон алып салуу кажет. Кымыз да пайда. Бирок өнөкөт оорусу барларга ичкенге болбойт. Анан тамеки тартуу, ичимдик ичүү да өпкөнүн башкы душманы экенин айтпасак да белгилүү.  Өтө муздак жана өтө ысык ичүү да оорудан арыла албай турган өпкөгө зыян.

Скандинавиялык жөө басуу

-Скандинавиялык жөө басуу өпкөнү жакшыраак ачууга мүмкүнчүлүк берет.Скандинавиялык сейилдөө  (уӊкур-чуӊкуру жок, дөӊсөөсүз жолдо 2 таяк менен 10-15 мүнөт басуу, акырындап убакыт кошсо болот) өпкөнүн ачылышына жана дем алуу органдарынын иштешин жакшыртат. Бул реабилитациялоонун жакшы ыкмасы, аны күндө колдонсо болот, бирок бул жерде этияттык да маанилүү. Адис менен кеӊешип алуу керек: басуунун темпин, аралык, рельеф тегиз болушу керек. Ал эми физикалык активдүүлүккө келсек ашыкча машыгуу өпкөгө зыя келтириши мүмкүн.

Йоганын оор эмес, жеӊил түрү менен машыгууга да болот.

Өпкө үчүн көнүгүүлөр

Бул көнүгүүлөрдү жай темпте өзүӊүз үйдө жасай аласыз. Ар бирин 4-6 жолудан кайталап аткаруу керек. Эӊ жакшы натыйжага жетүү үчүн күнүнө эки жолу 10-15 мүнөт дем алуу көнүгүүлөрүн аткаруу зарыл.

• Мурун менен дем алып, ооз менен дем чыгарыӊыз. Дем алуу дем чыгарганга  караганда бир жарым-эки эсе узунураак болушу керек. Муну  өзүӊүз эсептөө менен көзөмөлдөсөӊүз болот: 1-2-3 деп эсептеп дем алыӊыз, 1-2-3-4-5те дем чыгарыӊыз.

Ар бир көнүгүүнүн аягында ийин курунун   булчуӊдарын бошоӊдотуш керек. Көӊүл буруӊуз: дем алуу көнүгүүлөрү катуу ыйгайсыздыкты жаратпашы керек.

Жатып жасала турган көнүгүүлөр:

• Мурун аркылуу дем алып, оозду түтүкчө түрүндө кылып узартып дем чыгарыӊыз. Тиштенип дем чыгарып жатканда «жж», «ссс», «шшш» тыбыштарын айтыӊыз.

• Чыканакка таянып көкүрөктү көтөрүӊүз – дем алыӊыз,бир аз демди ичиӊизге тартып–дем чыгарасыз.

• Тизеӊизди бүгүп, колду сунуӊуз. Ошол эле учурда колду өйдө көтөрүп, бутту өзүӊүзгө тартып –дем алыӊыз, колду ылдый түшүрүп, андан соӊ бутту  жерге ылдый түшүрөсүз да демди чыгарасыз.

• Колду ийинге коюп, чыканакты эки тарапка жайыӊыз – дем алыӊыз, чыканакты ылдый түшүрүп, колду көкүрөккө коюп чыканакты кысыӊыз да дем чыгарыӊыз.

• Эки колду өйдө көтөрүп дем алыӊыз, акырындап ылдый түшүрүп дем чыгараӊыз.

• Колду капталга жайып демиӊизди ичке катып далыӊызды кучактап, колду көкүрөккө бекем кысыӊыз –дем чыгарасыз.

• Тизени бүгүӊүз. Дем алганда жамбашты көтөрөӊүз, дем чыгарганча түшүрүӊүз. Диафрагманы ингаляцияга үйрөтүү үчүн ашказанды жабыштыра үйлөп, дем чыгарганда тескерисинче, ичти тартып туруш керек.

Отуруп жасай турган көнүгүүлөр:

• Манжаларды төштүн тушуна туштап жумуӊуз, дем алыӊыз, алаканыӊыз сизден алыс болушу керек, созулуп туруп колду ачып демди сыртка чыгарасыз.

• Буттарда ийиндин кеӊдигинде жайыӊыз, колду ылдый түшүрүп –дем алыӊыз, денени кыйшайтыӊыз – демди чыгарыӊыз.

• Колдорду эки тарапка жайып дем аласыз, тизени көкүрөккө тартып дем чыгаруу керек. Дем чыгарганда денени алдыга эӊкейтип тизеден кучактайсыз.

• Чыканакты артка алып дем алыӊыз, эӊкейип тизеге жетиӊиз да дем чыгарыӊыз.

Көкүрөккө массаж жасоо

 Көкүрөк туштун алды жана арт жагына акырын массаж жасоо сезгенип айыккан өпкөгө жардам берет. Ийинге, моюнга, белге да массаж жасаган жакшы. Муну жумасына 3-4 жолу кол менен гана жасоо керек. Укалоочу электр же атайын шаймандар аркылуу жасоого болбойт.

Алиса Аманова