“Ош пирим” телеканалынын башкы директору Мариф Парпиназаров жакынкы күндөрдө Кувейт өлкөсүндө сапарда болуп келди.  Бул кызыктуу сапардын жөн-жайын өзүнөн билүү максатында Мариф мырзаны кепке тарттык.

- Мариф мырза, Кувейт өлкөсүнө кандай максатта барып келдиңиздер.  Бул сапар кандайча уюштурулуп калды?

- Өткөн жылы өлкөдө өткөн дүйнөлүк экинчи көчмөндөр оюнуна биздин телекомпания ал оюндарды  жеринен чагылдыруу максатында чыгармачылык топ менен барганбыз. Кырчын жайлоосунда араб өлкөлөрүнөн келген өкүлдөрдүн ордосунда мен Шейх Хуссейин Элдавас менен таанышып калдым. Ал киши араб өлкөлөрүнүн арасындагы төө жарыш федерациясынын президенти экен. Эң кызыгы аларда төө жарыш эң популярдуу эсептелет. Мен Шейх Хуссейин Элдаваска Кыргызстандын керемет жерлери көп экенин айтып, Арстанбапка келип кетүүсүн сунуштадым эле. Максатым - Кыргызстандын түштүгүндө туризм багытын өнүктүрүү болчу.

Арадан аз өтпөй эле күтүлбөгөн жерден мага Шейх Элдавастан араб өлкөлөрүнүн Кувейттеги  17-төө жарыш мелдешине катышууга расмий чакыруу келип калды.

- “17-“ деп көрсөтүлүп жатканына караганда, бул оюн жыл сайын өткөрүлөт окшойт?

-Ооба, жыл сайын ушул мезгилдерде алар араб өлкөлөрүнүн арасында төө жарыш оюнун уюштурушат.  

- Кыргызстандан дагы кимдер барышты?

- Талас облусунун  губернатору Даир Кенекеев, экинчи  дүйнөлүк көчмөндөр оюнунун секретариатынын өкүлү Айжан Абдесова жана котормочу катары медакадемиянын студенти Алихан Ибраимов болуп бирге бардык.

- Азыр ал жакта аба ырайы кандай экен?

- Мен Москва шаарынан келип эле кайра Кувейтке жөнөп кеттим. Эң кызыгы, ызгаардуу  - 25 градус сууктан +20 градус ысык климатка туш болдум.

Бизди жылуу тосуп алышып, эң жакшы эсептелген мейманканага жаткырышты. Кувейт өлкөсүндөгү аба-ырайынын жылуулугу, ага шайкеш элинин меймандостугу, жалпы мамлекеттин, шаарларынын өнүккөндүгү өзгөчө таасир калтырды. Мен да куру кол барбай, Арстанбаптын жаңгагын идиштерге салып барып, Кыргызстандын балы менен бирге белек кылдым.

- Сиздер барган төө жарышка канча мамлекет катышты?

- Төөлөр чуркаган бул оюн негизинен көбүнчө араб мамлекеттеринде көп уюштурулат. Бул жолку мелдеш Кувейтте уюштурулуп, 17-жолу өтүп жатыптыр. Буга жети араб өлкөлөрүнөн оюнчулар катышты.

- Дүйнө коомчулугу арабдарды “бай калк” деп билишет. Ошондуктан, төө жарыштын байгелери да бараандуу болсо керек?

- Ооба, былтыркы жылы  акыркы үлгүдөгү 50 жол тандабас (джип)  унаалар коюлган экен. Быйыл ошондой унаалардан 100дөн ашуун коюлуптур. Мындан сырткары баш байгеге таза алтындан жасалган салмагы 5 кг. болгон алтын кылыч берилди.

- Төө жарыштын биздеги ат жарыштан айырмасы барбы?

- Аларда негизинен жалгыз өркөчтүү төөлөр болот. Эң негизги айырмасы - төөлөр чабандеси жок өздөрү чуркайт. Анын ордуна өркөчүнө робот камчыны байлап коюшуп, ал аралыктан пульт менен башкарылат. Ал үчүн төөнүн ээси жол тандабас унаага түшүп, пультту  колуна  алып, өзүнчө атайын курулган жолдо жандап айдашат. 

- Төөлөр канча аралыкка чуркашты?

- Абдан чоң айлампа жасалыптыр, аны бир айланып келишсе жалпы узундугу сегиз километрди түзөт. Ошол сегиз километрди орто эсеп менен 12 минутада чуркап өтүшөт. Мында 1-орунга 5 кг. алтындан жасалган кылыч берилди. Аны жалпы командалык эсепте алдыңкы орунду ээлеген Катар мамлекетинен келген төөнүн ээси утуп алды.

- Кызыгы, жакшы чуркаган төөлөрдүн породасы Судан мамлекетинен сатылып алынат деп түшүндүрүштү. Бизди  коштоп жүргөн кувейттиктердин айтуусунда, жакшы чуркаган төө (кыргызда төө күлүгүн “желмаян” деп коюшат) орто эсеп менен 500 миң долларга сатылат.

-  Жарышта биринчи келген төөнүн мойнуна баасы 1000 долларлык парфюм сүйкөшөт.

- Кувейттиктердин каада-салты менен маданиятынан дагы кандай кызыктарды, өзгөчөлүктөрдү байкадыңыздар?

- Биз бир күн Кыргызстандын элчилигинде конокто болдук. Ал жерде консул Эрлан Yсөнбаев баштаган элчиликтин кызматкерлери жылуу тосуп алышты. Алардын кеңсесин көрдүк. Эки өлкөнүн ортосунда өнүгүп жаткан кызматташуу боюнча маалыматтар берилди. Консулдун айтуусунда араб өлкөлөрүнүн ичинен эң кичи пейил, меймандос жана адамгерчиликтүүлөрү кувейттиктер болушат дейт. Мындан сырткары алар менен шаардын бир топ жерлеринде болуп, базарларын да көрдүк.

- Кувейттин акча бирдиги  - кувейт динары дүйнөдөгү эң кымбат валюталардын бири. 30 кувейт динары 100 долларга барабар.  Базарды аралап жүрүп пачка-пачка болгон соодагерлердин акчалары ачык эле стол үстүндө турганын көрдүк. Уурулук деген түшүнүк жок. Адамдардын пейили ток. Кокус ошондой бир факт катталса, кылмышкерлер өтө оор жаза тартышат. Айдоочулар жөө жүргүнчүлөрдү абдан сыйлашат. Жолдун  чекесинен бир кадам аттасаң эле, жылмайып, колун көкүрөгүнө коюп “өтүңүз”  деген ишаарат кылышат... Элинин көпчүлүгү англис тилинде сүйлөшөт.

  Мындан сырткары, дүйнөдөгү алдыңкы окуу жайлардын катарына кирген Кувейт университетинде болдук. Окуу жай менен таанышып, ректору профессор Хусейн Аль-Ансари менен жолугуштук.

- Улуттук тамак-ашы  кызыктырдыбы?

- Мени таң калтырганы, чоң буту бар чарага биздин аш сыяктуу (бирок сабизи жок) бышкан күрүч салыныптыр.  Анын үстүнө дымдалып бүтүн бышырылган койдун этин коюшту. Бычак, кашыксыз,  колу менен этти үзүп жешет экен. Тагыраагы, алар да тарыхта чыныгы көчмөн калк болгондугун айгинелешти.   

-     Жергиликтүү калк эмне менен алектенишет?

-     Жергиликтүү калк же титулдук араб улуту дейбизби, алар үчүн мамлекет абдан кам көрүптүр.  Билим алуу акысыз. Дарыланууга кеткен жана  турмуш-тиричиликке байланышкан төлөмдөрдүн  70 % ын мамлекет субцидия катары төлөп берет. Андан сырткары Кувейт нефтиге бай өлкө болгондуктан,  өлкөнүн ар бир жараны андан түшкөн кирешеден шариат мыйзамына ылайык үлүшкө ээ болушат. Келечек муундун фондуна деп нефтиден түшкөн акчанын 10%ы которулуп турат. Yй, унаа алганга пайызы жок кредиттер берилип, төрөлгөн ар бир балага эсеп ачылып, 1000 динар которулат.  Оокат-ашы жетиштүү болгондуктан жергиликтүүлөр дээрлик көпчүлүгү иштешпейт. Алардын жакшы көргөн нерсеси шопинг (базарлоо) окшойт, баары эле  кыдырып базарларда, супер маркеттерде жүргөндөй сезилди.

-     Жергиликтүүлөргө караганда мигранттардын кызматын көбүрөөк пайдаланышабы?

-     Ооба.  Тейлөө тармагында  дээрлик  90% кызматкерлер чет элдиктер экен. Көпчүлүгү филиппиндиктер, азыраагы индустар.

-     Телегейи тегиз көрүнгөн өлкө турбайбы. Бирок баары бир кандайдыр бир көйгөйлөр болсо керек?

-     Биз менен кошо жүргөн арабдардын бири “силерде нефть барбы” деп сурап калды.  “Жок”  десек,  анда ал  “бактылуу өлкө экенсиңер” дейт. Нефть бар жерде байлык болгон менен сөзсүз чыр-чатак көп болуп турат экен. Жалпыбызга белгилүү болгондой, Жакынкы Чыгыш өлкөлөрүндөгү согуштардын  негизги себеби да ушу нефтиге барып такалат. Мындан сырткары табияттын мыйзамы ар дайым жашоо үчүн күрөш менен коштолот да. Булар  негизинен мамлекеттин камкордугунда жашап, иштебей эле тигинтип нефтиден үлүш алгандыктан, көпчүлүгүнүн кыйналгыдай проблемасы деле жок экен. Эл да саясаттан алыс.

-     Өлкөдө кандайдыр бир жетишпестик сезилеби?

-     Биз андай нерсени байкаган жокпуз. Чөлдө жашаган өлкө болсо да дүйнөдөгү жер-жемиштин, балыктардын бардык түрү  сатылат. Сууну деңизден алып,  жаңы технологияларды пайдаланып, туздан тазалап колдонушат.

-     Кувейттиктер Кыргызстан жөнүндө билишет бекен?

-     Арабдардын “дивани” деп аталган жакшы бир салты бар.  Чоң чатыр тигилип, анын ичинде кыдырата дивандар коюлган. Биздегидей  ортого чыгып официалдуу таанышпастан, курма жегенче, араб кофесин ичип, өз ара таанышуу, маектешүү болду.  Элдин кандай маалыматы бар экенин толук биле албадым. Бирок ошол диваниде Шейх Хусейн Элдавас Кыргызстан жөнүндө абдан сонун маалымат берип кетти. Аны уккан арабдар “ Мааша-Аллах!” деп коштоп турушту. Шейх биздин жердин сулуулугу, элибиздин мусулман, меймандос экендигин жакшы айтып берди. Дүйнөлүк экинчи көчмөндөр оюну аларга абдан жакшы таасир калтырыптыр.  Мейманканада кувейттик Абдурахман менен таанышып калып,  ал киши күнүгө программадан сырткары  шаардын белгилүү жерлери менен тааныштырып, үйүнө мейманга чакырды. Бул тууралуу консулга айтсак, ал “арабдар купулуна толгон адамды гана үйүнө чакырат” деди.

-     Абдан кызыктуу күндөр өтүптүр. Сапардын аягы кандай жыйынтыкталды?

-     Биринчиден ушул сапардын уюштуруучуларына, Кувейт элине терең ыраазычылык билдирем. Мелдеш учурунда кайсыл жерде болбосун  маанилүү орундарда  Кыргызстандын желеги илинип турду. Муну биз өзгөчө сый-урмат катары түшүндүк. Сапардын жүрүшүндө Кыргызстандын туризм тармагына  кызыккан бир канча адам менен баарлашууга мүмкүнчүлүк болду. Буюрса алардан да биз тарапка келиши күтүлүүдө. Мен бул сапардан абдан чоң таасирлер жана келечекте ишке ашыра турган жакшы пландар менен кайттым. Алардан да үйрөнө турган нерселер көп экен. Мындан аркы ишмердүүлүгүмдө аларды сөзсүз пайдаланам.

Бөлкө нан эки жүз йен турган бул өлкөдө күн кечирүү абдан кымбатка турат. Аларда канча диалект бар?  «Океандардын жана материктердин географиясы»  предметинде Анвар Хатямович «Японияда төрт бурчтуу дарбыз, алты бурчтуу апельсиндер бар» деп бизге калп айтканбы же мен аны көзүм менен көрдүмбү аны төмөнкү макаладан окуңуз.

«Токойду аралап бараткандай болосуң»

Мен Япония боюнча ушунча окусам да анын тоолору боюнча билбептирмин. Бийик тоолорду боорлой калың өскөн жашыл токой. 66% токой болгондуктан Япониянын жазы менен жайы жапжашыл. Күзүндө кызыл, сары болуп сүрөттөгүдөй көрүнүшкө ээ болот. Токойду мыкты күткөндүктөн саргайган, куураган дарак көрүнбөйт. Гезитибиздин өткөн санында айтып өткөндөй бамбук, карагай токойлор ар кандай чарчоону, уйкуну таратат. Шосседе эмес, токойду аралап бараткандай болосун.

А чын эле токойду аралап кирсеңиз асфальт жолдор, бурулуштарда чоң күзгүлөр, жолдун жээги гүл жана түнкүсүн лампалар күйүп тургандыктан жарык.

Тоолуу болсо жолдору кандай экен деген ой келсе керек сизге да. Ашуулар жок. Анткени жүз метрге да тоону тешип туннель салышат. Анын ичи жарык, кенен. Узун туннелдерде 1 километр сайын кокусунан автокырсык болсо же унаа бузулса оңдоо үчүн жасалган, (дагы 2 метрдей радиустагы) машине бата тургандай кенири жерлер бар.

«Токой бизди океандан келген туздан, керек болсо цунамиден коргойт» деп айтышат. 5 жыл мурдагы окуяда унаалар, айрым адамдар ошол бак-дарактарга тирелип аман калгандарын жаш муунга көп айтышат. «Ошол 2011-жылдын 11-мартына чейин биз күрүчтүн түшүмдүүлүгүнүн төмөндөшү туздан, жер кыртышынын бузулушу да океандан келген туздан деп андан коргонуу максатында токой тиксек, бүгүн биз табигый кырсыкта токой бизге чоң жардамчы экенин түшүндүк» дешет.

 Ыктыярчылык популярдуу болгондуктан ири компаниялар 2011-жылдагы цунамиден жабыркаган токойлорго келип миңдеген карагай көчөттөрүн олтургузушат экен. Бүт эле тегереги суу менен курчалгандыктан, бат-баттан жаан жаап тургандыгы үчүн жыл он эки ай көчөт олтургузуп бирок сугарышпайт. Анткени жаан жетиштүү. Ошол жылдары жарандар бири бирине, мамлекетке акысыз жардам берип абалдан япондор өздөрү чыгышпады беле?

Ошол эле учурда дүйнөнүн жардамга муктаж, өнүгүп келе жаткан өлкөлөрүнө барып ыктыярчылык кылуу жагынан да япондор алдыңкы орундарда экендигин айтпасам болбос.

«Токио мэри жумуштан айдалганда»

Мен күн чыгыш мамлекетине келгенден бери тамак-аш, кийим кече, транспорт деги эле жашоо Японияда ушундай кымбат экендигин байкап жүрдүм. Биздин программа боюнча баары акысыз болгондуктан тамак-аш, жатак боюнча кам санаган жокмун. Антпесе сокур тыйынсыз жашоо мүмкүн эмес экен.

Эс алуу күндөрү «Японияны таануу» программасынын алкагында ар кайсы шаарларга барабыз. Андайда «Сен капчыгыңды жоготкондугун үчүн демөөрчүлөрдүн эсебинен» дешип менин чыгымдарымды төлөп жүрүштү.

Ошентип биз жыйырмадан ашуун жерге - туристтик аймактарга, шаарларга, тарыхый жерлерге саякаттадык. Ар бир шаарда эс алуучу жайлар бар. Мисалы, океанариум, лаванда гүлү өстүргөн талаа, үңкүрлөр, 10 кылым мурда самурай башкаруучу жашаган сарай. Жаркырак коңуз (светлячки) күрүч талааларда түндү кооздукка бөлөйт.

Эң кызыктуусу дүйнөдө укмуштуу тез ылдамдыктагы аттракциондору менен өзгөчөлөнгөн TokyoDisneyland паркы болду. Ушул күнү Токио мэри «мамлекеттик унаа менен дачага баргандыгы үчүн» кызматтан алынды. Эки күндүн ичинде ал мамлекеттин акчасына чет өлкөлөргө максатсыз саякаттаганы айтыла баштады. Биздин курсташтар менен «жуманын темасына айланган» бул маселе боюнча талкуулап жатып мен «Балким прокуратура калп айтып жатат» деп япондорду сынап көрдүм. Алар, ишенимдүү жүз менен прокуратурага да, сотко да өзүнө ишенгендей ишенээрин, бул такталган фактылар экендигин айтышты. Бирок анын аягы кандай аяктаганын билбейм калдым, менин билгеним элдин бийликке ишеними абдан жогору экен.

«Талаалар гүлдөп турат»

Японияда ар бир жумушка ыңгайлуу шайман бар. Күрүчтү машинада олтургузса, палдын четиндеги чөптү колдо эмес машинеде орот. Күн чыгышта айыл жок, кичи шаарчалар. Шаарчаларда 90 пайыз улгайган кишилер жашайт, демек чарбаны карылар жүргүзөт. Жаштары шаарга агылган, кичи шаардан бир өспүрүм көрүү чоң кубанычты жаратат экен. Бирок кичи шаарча аталган менен түзүлгөн шарт, мүмкүнчүлүк биздин борбор калаадан дурус. Метро ошол четки аймакка чейин барат, автобуста киши жок болсо да белгиленген минутта аялдамада болот, акыркы пунктка чейин бош барып келе бериши ыктымал. Тармактык маркеттер өлкөнүн бардык бурчунда бирдей товары менен толтурулган жана эскирген тамак-аш сатылбайт. Япончо түшүнүктө эскирген тамак эртең мененки жасалгандар. Токиодон алгын келген нерсени Мива шаарчасынан таба аласың.

Японияда чарба жүргүзүү ар кайсы аймакта түрдүүчө. Бирок бир жагынан баары окшош. Ал талаалардын тазалыгы менен гүлдөрдүн өстүрүлгөндүгү боюнча. Айрымдар күрүч талаасын гүл менен курчайт. Кээ бирлери бир жөөк бадыраң, бир жөөк гүл, бир жөөк помидор тигип талаасын гүлдөтүп коет.

Ооба, төрт бурчтуу дарбызды көрдүм. Алты бурчтуу апельсинди да. «Айыл чарбасынан жакшы киреше табам» дейт 85 жаштагы Монторо сан. Ал өзү жалгыз эле 5 гектар күрүчтү карайт, оруп жыйнайт. 80 жаштагы кемпири Чико айым 2 сотых жашылчаларды сугарып, отоп эрмектейт экен.

Гүлмайрам Сабырбекова