Бөлкө нан эки жүз йен турган бул өлкөдө күн кечирүү абдан кымбатка турат. Аларда канча диалект бар?  «Океандардын жана материктердин географиясы»  предметинде Анвар Хатямович «Японияда төрт бурчтуу дарбыз, алты бурчтуу апельсиндер бар» деп бизге калп айтканбы же мен аны көзүм менен көрдүмбү аны төмөнкү макаладан окуңуз.

«Токойду аралап бараткандай болосуң»

Мен Япония боюнча ушунча окусам да анын тоолору боюнча билбептирмин. Бийик тоолорду боорлой калың өскөн жашыл токой. 66% токой болгондуктан Япониянын жазы менен жайы жапжашыл. Күзүндө кызыл, сары болуп сүрөттөгүдөй көрүнүшкө ээ болот. Токойду мыкты күткөндүктөн саргайган, куураган дарак көрүнбөйт. Гезитибиздин өткөн санында айтып өткөндөй бамбук, карагай токойлор ар кандай чарчоону, уйкуну таратат. Шосседе эмес, токойду аралап бараткандай болосун.

А чын эле токойду аралап кирсеңиз асфальт жолдор, бурулуштарда чоң күзгүлөр, жолдун жээги гүл жана түнкүсүн лампалар күйүп тургандыктан жарык.

Тоолуу болсо жолдору кандай экен деген ой келсе керек сизге да. Ашуулар жок. Анткени жүз метрге да тоону тешип туннель салышат. Анын ичи жарык, кенен. Узун туннелдерде 1 километр сайын кокусунан автокырсык болсо же унаа бузулса оңдоо үчүн жасалган, (дагы 2 метрдей радиустагы) машине бата тургандай кенири жерлер бар.

«Токой бизди океандан келген туздан, керек болсо цунамиден коргойт» деп айтышат. 5 жыл мурдагы окуяда унаалар, айрым адамдар ошол бак-дарактарга тирелип аман калгандарын жаш муунга көп айтышат. «Ошол 2011-жылдын 11-мартына чейин биз күрүчтүн түшүмдүүлүгүнүн төмөндөшү туздан, жер кыртышынын бузулушу да океандан келген туздан деп андан коргонуу максатында токой тиксек, бүгүн биз табигый кырсыкта токой бизге чоң жардамчы экенин түшүндүк» дешет.

 Ыктыярчылык популярдуу болгондуктан ири компаниялар 2011-жылдагы цунамиден жабыркаган токойлорго келип миңдеген карагай көчөттөрүн олтургузушат экен. Бүт эле тегереги суу менен курчалгандыктан, бат-баттан жаан жаап тургандыгы үчүн жыл он эки ай көчөт олтургузуп бирок сугарышпайт. Анткени жаан жетиштүү. Ошол жылдары жарандар бири бирине, мамлекетке акысыз жардам берип абалдан япондор өздөрү чыгышпады беле?

Ошол эле учурда дүйнөнүн жардамга муктаж, өнүгүп келе жаткан өлкөлөрүнө барып ыктыярчылык кылуу жагынан да япондор алдыңкы орундарда экендигин айтпасам болбос.

«Токио мэри жумуштан айдалганда»

Мен күн чыгыш мамлекетине келгенден бери тамак-аш, кийим кече, транспорт деги эле жашоо Японияда ушундай кымбат экендигин байкап жүрдүм. Биздин программа боюнча баары акысыз болгондуктан тамак-аш, жатак боюнча кам санаган жокмун. Антпесе сокур тыйынсыз жашоо мүмкүн эмес экен.

Эс алуу күндөрү «Японияны таануу» программасынын алкагында ар кайсы шаарларга барабыз. Андайда «Сен капчыгыңды жоготкондугун үчүн демөөрчүлөрдүн эсебинен» дешип менин чыгымдарымды төлөп жүрүштү.

Ошентип биз жыйырмадан ашуун жерге - туристтик аймактарга, шаарларга, тарыхый жерлерге саякаттадык. Ар бир шаарда эс алуучу жайлар бар. Мисалы, океанариум, лаванда гүлү өстүргөн талаа, үңкүрлөр, 10 кылым мурда самурай башкаруучу жашаган сарай. Жаркырак коңуз (светлячки) күрүч талааларда түндү кооздукка бөлөйт.

Эң кызыктуусу дүйнөдө укмуштуу тез ылдамдыктагы аттракциондору менен өзгөчөлөнгөн TokyoDisneyland паркы болду. Ушул күнү Токио мэри «мамлекеттик унаа менен дачага баргандыгы үчүн» кызматтан алынды. Эки күндүн ичинде ал мамлекеттин акчасына чет өлкөлөргө максатсыз саякаттаганы айтыла баштады. Биздин курсташтар менен «жуманын темасына айланган» бул маселе боюнча талкуулап жатып мен «Балким прокуратура калп айтып жатат» деп япондорду сынап көрдүм. Алар, ишенимдүү жүз менен прокуратурага да, сотко да өзүнө ишенгендей ишенээрин, бул такталган фактылар экендигин айтышты. Бирок анын аягы кандай аяктаганын билбейм калдым, менин билгеним элдин бийликке ишеними абдан жогору экен.

«Талаалар гүлдөп турат»

Японияда ар бир жумушка ыңгайлуу шайман бар. Күрүчтү машинада олтургузса, палдын четиндеги чөптү колдо эмес машинеде орот. Күн чыгышта айыл жок, кичи шаарчалар. Шаарчаларда 90 пайыз улгайган кишилер жашайт, демек чарбаны карылар жүргүзөт. Жаштары шаарга агылган, кичи шаардан бир өспүрүм көрүү чоң кубанычты жаратат экен. Бирок кичи шаарча аталган менен түзүлгөн шарт, мүмкүнчүлүк биздин борбор калаадан дурус. Метро ошол четки аймакка чейин барат, автобуста киши жок болсо да белгиленген минутта аялдамада болот, акыркы пунктка чейин бош барып келе бериши ыктымал. Тармактык маркеттер өлкөнүн бардык бурчунда бирдей товары менен толтурулган жана эскирген тамак-аш сатылбайт. Япончо түшүнүктө эскирген тамак эртең мененки жасалгандар. Токиодон алгын келген нерсени Мива шаарчасынан таба аласың.

Японияда чарба жүргүзүү ар кайсы аймакта түрдүүчө. Бирок бир жагынан баары окшош. Ал талаалардын тазалыгы менен гүлдөрдүн өстүрүлгөндүгү боюнча. Айрымдар күрүч талаасын гүл менен курчайт. Кээ бирлери бир жөөк бадыраң, бир жөөк гүл, бир жөөк помидор тигип талаасын гүлдөтүп коет.

Ооба, төрт бурчтуу дарбызды көрдүм. Алты бурчтуу апельсинди да. «Айыл чарбасынан жакшы киреше табам» дейт 85 жаштагы Монторо сан. Ал өзү жалгыз эле 5 гектар күрүчтү карайт, оруп жыйнайт. 80 жаштагы кемпири Чико айым 2 сотых жашылчаларды сугарып, отоп эрмектейт экен.

Гүлмайрам Сабырбекова

2009-2010-жылдары «Тамашоудо» оюн көрсөтүп, Ош шаарындагы ар кандай маданий иш чараларга катышып жүргөн Мирлан Мурзапазыловду көп жаштар тааныйт. Ар кандай ишке баш уруп, кызыгуусунда чеги жок бул жигит учурда Америкада тамада, видеограф, фотограф болуп иштеп жүрөт.

Мирлан Мурзапазылов:

«Америкада мусулманды көрдүм, исламды көрбөдүм»

- Мирлан, алгач өзүң жөнүндө айтып өтсөң, кайсыл жердин кулунусуң?

- 1991-жылы 8-июлда төрөлгөм. Ноокат районунун Кыргыз-Ата айылынан болом. Үй-бүлөдө улуусу болгондуктан, турмушка өз алдымча аракет кылууга бат батындым. ОшМСУнун дүйнөлүк тилдер жана эл аралык мамилелер факультетине тапшыргам. Американы кинолордон көргөн үчүн мага башкача сезимдер пайда боло берчү. Ал жакка барып, тил үйрөнүп, ноутбук сатып алсам деген кыялдар боло берчү. 2-курсумда Мыктыбек Арстанбек устазыбыздын «ТВ академиясында» окуп, ЭлТРде журналистика тармагында стажер болуп жүргөн кезде жарнамадан  "Америкага жумуш жана саякат" деген программаны окуп калдым. Атайын студенттер үчүн 3 айлык каникул убагында Америкага болгон саякат, аны менен катар иштеп келүү экен. Документтеримди даярдап, кабыл алынып калдым. Гүлдөгөн студенттик кез калып, мигранттын жашоосу башталды.

- Америка сени кыялыңдагыдай абалда тосуп алдыбы?

- Биз кыялдангандагы жашоо менен Америкадагы жашоо такыр башкача образ берет. Кыялдагы Америка башка, чыныгы жашоодогу Америка башка экен. Алгач бул жакка журналист Үсөн Акун экөөбүз келгенбиз. Биз Оштон Британиянын англис тилин үйрөнгөн экенбиз, ал эми Американын тили такыр башкача экен. Тилди түшүнбөй маселе жаралган.

Программа боюнча бизди бул жактан бирөө күтүп алып, батирге жайгаштырыш керек эле. Бирок, аэропорттон түшкөндөн кийин ал адамды таппай койгонбуз. Кеч кирип баратат, эптеп уктаарга жай табыш керек болду. Бизге жумуш берүүчүнүн адреси бар экен. Ошону издеп жөнөдүк, аны таап, уктоого жайланганбыз. Америкага алгач 3 айга келгем. Бирок, 3 айда тил үйрөнөм, кыйратам деп түзгөн пландарымдын бирине да жетише албадым. 3 айдан кийин дагы калууга туура келди. Ошондон кийин атайын колледждерге барып, Американын тилин үйрөндүм. Азыр тил жагынан кыйратам дебесем да, нан таап жегенге сөз байлыгым жетет.

- Алгач жумушту эмнеден баштадың?

- Алгачкы жумушум үйлөрдү бир штаттан экинчи штатка көчүрүп берчү компаниядан башталды. Көчөм деген адамдардын үйүн жыйнап, буюмдарын канчанчы бир кабаттан ташып түшүп, унаа менен башка штатка алып барчубуз. Анын арты менен көп штаттарды кыдырдым. Чынында эч жерде оңой оокат жок. Алгачкы жумушумдун оорчулугу Флорида, Аризона сыяктуу түштүк штаттардын 45-47 градустук ысыгында болду. Эшикте басып жүрө албайсың, ошол учурду Америкага келгендеги оор күндөр деп айтат элем. Ата-энеден алыстагандан кийин бизди жашоо өзү эле тарбиялап коет экен. Канчалык кыйынчылык болбосун бул жакка келгендеги ар бир күнгө ыраазымын.

- Сен алып барган тойлордун видеосун көрүп жүрөм. Тамадалыкты бул жактан эле үйрөндүң беле?

- Университетте окуп жүргөндө чоң концерт, тойлорду алып барып жүргөн Мурас Раев деген агабызды ээрчип жүрүп той алып баруунун жолдорун үйрөнгөм. Нью-Йорктон Чикагого келип бир тааныш агабыздын тоюна катышып калдым. Ошондон улам той алып баруу сезими ойгонуп, тамадалык кыла баштагам. Бул штаттагы кыргыздардын биримдүү, меймандостугуна аябай таң калгам. Мурдатан кинолордун тартылуусуна, белгилүү режиссерлерго кызыга берчүмүн. Бул жакка келип ар кандай студияларда иштедим, ошентип жүрүп той тартканга өттүм. Ар улуттун тойлорун ар башка жол менен тартасың. Азыр ошонун баарын өздөштүрүп калдым.

- Америкада сени кыйнаган эмне болду?

- Алгач акча меселесинен кыйынчылык жаралбай койбойт. Мага окшогон ар бир мигранттын алгачкы 3 айы кыйынчылык менен өтөт. Программадагы жумуш ордубузга башка өлкөдөн дагы 6 студент келип калган. Жумушка кезектешип 2-3 күндө бир чыкчубуз. Ошол учурларда тыйын жагынан кыйынчылыктар болду. Жумуртка менен нан гана жеп калганбыз.

- Чет өлкөлүктөрдүн тойлору менен биздин тойлордун айырмачылыгы кандай экен?

- Америкалыктардын, индустардын, арабдардын, тажиктердин, кениялыктардын, африкалыктардын жана башка көптөгөн улуттардын тойлорун видеого тарттым.  Биздин тойлордон алардын тойлорунун айырмачылыгы өтө чоң. Биз дасторконду дүйүм тамактарга толтуруп, кошумчаларды алып барып, каалоо-тилектерди айтып өткөрөбүз. Мен сиздерге индиялыктардын тоюнан айтып берейин. Алар чоң бир залды алышат да, аз убакытын расмий салтанатка арнашат. Андан кийин чакан гана швед столунан тамактанышып, калган 7-8 саатын токтобой бийлешет. Кинодо кандай болсо дал эле ошондой болуп кыздар бир тарап, балдар бир тарап болуп бөлүнүп алып, алдыда кимиси болсо ошону туурап бийлей беришет. Каалоо- тилекти ата-энеси, бир туугандары, жакын досу гана айтат. Ар бир коногу сюрприз катары бий даярдап келишет. Дасторкон жасап, куттуктоо айткан жагынан биздин, орустардын жана украиндердин тойлору окшош.

- Материалдык жетишкендиктериң туурасында сурайын дегем?

- Фотография, видеография тармагы Америкада жогору бааланат. Америкалыктар учурду, бактылуу мүнөттөрдү өзгөчө баалап, архивге сактап калгысы келген калк. Менин аткарып жаткан жумушум эң кирешелүү тармак. Кыргызстанда өзүмдүн алдыдагы турмуш-шартымды аз да болсо түптөп алдым. Андыктан бул суроого Кудайга шүгүр деп эле жооп берейин. Ал эми Америкада өзүм эңсеп жүргөн студиям бар. Аны керектүү аппаратуралар менен жабдып алгам.

-Мекениңе келип өз кесибиң менен иштөө планың барбы же башка бизнес  менен алектенесиңби?

- Видеография кесибимди дагы да өстүргүм келет. Бул жаатта билим да алсам деп максат коюп жатам. Кудай буйруса, өз өлкөмдүн кино тармагына салым кошсом деген ниеттерим бар.

- Өз жериңдин эмнесин көбүрөөк сагындың?

- Абасын абдан сагындым. Биздин жердин абасы өтө сонун. Барып калсам өпкөмдү жара дем алат болушум керек.

- АКШда батир маселеси кандай?

- Батир маселеси ар түрдүү. 800 доллардан баштап,  1500-2000 долларга чейин. Шарттары абдан сонун.

- Америка башка өлкөлөргө караганда мигранттарга кандай шарт түзгөн?

- Америкада мигрант менен мамлекеттин жаранынын эч кандай айырмачылыгы жок. Жумушка орношуп жатканда же чет өлкөгө чыгып-кирип жатканда эле маселе болбосо, штаттын ичинде эч ким мигранттарга тоскоолдук жаратпайт. Америка өзү мигранттардан куралган өлкө болгону үчүн эч кандай кысым болбойт.

- Америка сени эмнеси менен таң калтырды?

- Бир дин аалымы «Европада исламды көрдүм, бирок мусулмандарды көрбөдүм. Ал эми кээ бир мусулман мамлекеттерде мусулманды көрдүм, исламды көрбөдүм» деген. Мен да айтат элем, Америкадан мусулманды көрдүм, исламды көрбөдүм. Себеби, бул жактагы адамдар мусулман болбосо да исламдын принциптери менен жашагандай аруу, таза, жөнөкөй адамгерчиликтүү, аманатка бекем сыпаттарга ээ болушат.

- Мирлан, маек куруп бергениңе чоң рахмат! Тилектериң, максаттарың орундалсын, батыраак өз мекениңе кайтып келишиңе тилектешпиз.

- Биздин кусалыкты жеңилдетип, ал абалыбыздан кабар алып тургандыгыңыздар үчүн «Ош шамы» гезитинин жамаатына ыраазычылык билдирем. Деги эле бул жактагы кыргыз жаштарынын атынан элиме салам айтам. Силерди аябай сагындык. Элибизде тынчтык, жакшылык күндөр көп болсун!

Уулбү Каныбекова