Саресеп (135)
КЫРГЫЗСТАНДАГЫ КОРРУПЦИЯ-2: БYТYY ЖАНА БАШТАЛЫШ ЭӉ ОБОЛУ СӨЗ БОЛГОН…
Понедельник, 14 Май 2018 07:19 Автор Бекмурат
Армяндардын байыркы летописинде: «Эӊ оболу сөз болгон, сөз Кудай жөнүндө эле, Кудайдын өзү сөз болгон» деген жазуу бар экендиги айтылып келет. Көөнө тарыхтын көӊүлдү көзөп өткөн көп маанилүү бул накылын тарыхтын татаал кыртышын армяндардыкынан ашса ашаттыр, бирок асли кем эмес мезгилден бери басып келе жаткан кыргыздын азыркы саясий абалына ылайыктап колдонуу кайсы тарабынан болсо да ыӊгайын таап кетээри бышык.
Эгемендүүлүк дедик, демократия дедик, өнүгүү дедик, бир эмес эки ирет төӊкөрүш деп да көрдүк. Ар бирин дедик, айттык, арийне, көбү айтылган сөз боюнча эле кала берип, эми коррупция деген балекеттин араанында чайналып-чайпалып, ага каршы күрөшүүдө бүтүү жана башталуу процесстеринин кезектеги ирмемдеринин ортосунда тургансыйбыз. Ал ирмемдер эмне менен башталып, кандай бүтөөрү жана бүткөн учурлар дагы кандай башталыштарга негиз болуп кызмат кылуусу да азырынча бүдөмүк болууда.
РЕСУРСТУ ЭКИНЧИ БӨЛYШТYРYY. АЛГАЧКЫ АЖОНУН КАЧУУСУ
Насилинен алганда, коррупциянын негиздери өлкөгө эгемендүүлүк менен кошо эле кирип баштаган десек жаӊылышпайбыз. Бирок, эгемендүүлүктүн эӊ алгачкы эйфориясы ага анча деле көӊүл бурдурбаган. Ал эйфория башында мурда-кийин эл башкарып көрбөгөн жана көнбөгөн академиктин заматта мамлекет башчылыгына шайланып калуусу, анын алгачкы жылдарда мамлекетти башкаруунун дээрлик утопиялык таттуу план- кыялдары менен коштолуп отуруп, бара-бара бийликтин кумарына баш-оту менен оп тартылып, жыйырма биринчи жүз жылдыктагы мамлекетке дээрлик орто кылымдардагы үй-бүлөлүк башкаруунун бир формасын кийирүүсүнүн натыйжасында жаралган жалпы элдик нааразычылыктан улам өлкөдөн качып кетүүсү менен аяктаган. Алгачкы президентибизден коррупцияга каршы күрөшүү чараларынан тилекке каршы, анын «коррупция Ак үйдүн жетинчи кабатына чейин жетиптир!» деген ач айкырыгы жана ошондо мелтейип олтургандарды «Манастын арбагына коюусунан» башка эч нерсени белгилеп кете албайбыз. Бирок, дал ошол Аскар Акаевдин доорунда эле коррупциялык схемалар калыптанып, улам оожалып отургандыгы чындык. Ал доорлордогу коррупциялык схемалар заманына жараша, негизинен союздан мураска калган өндүрүштүк-техникалык жана башка материалдык ресурстарды бөлүштүрүү менен байланышкандыгы, аларга мурдагы бийликтин партноменклатурасы баш, советтик-чарбалык активи төш болгон тейде ургаалдуу катышып, насилинде жалпы элдик деп аталган менчиктен базар экономикасына оогон өткөөл шарттагы жалпы коомдук башаламандыктын шартында дурус дегидей эле үлүштөрдү үзүп-жулуп алгандыктары белгилүү. Акаев жана анын үй-бүлөсүнүн арааны эпсиз ачылып отурушуна балким ошол шарт-кырдаалдар да себеп болгондур.
Колго өзү эле куштай конуп калгансыган, ошонусу менен кыргыз тарыхында өлбөс-өчпөс из калтырып, жаӊыдан түптөлгөн мамлекеттүүлүктү ийине жеткире бекемдеп, андан ары гүлдөп-өсүп өнүгүшүнө опол тоодой салым кошууга тарых өзү кош колдоп тартуулап турган мүмкүнчүлүктү Акаев пайдалана алган жок. Мамлекетти мындай кой, үй-бүлөсүн жөндөп башкарууга кудурети жетпеген саясатчы катары карт тарыхта кала берүүгө аргасыз болуп отурат. Ага өзү менен кошо, аны эӊ жогорку бийлик тепкичине процедуралык ар кандай айла-амалдардын жардамы аркылуу жандап барган кландык топтун мүчөлөрүнөн башка эч кимди айыптоого мүмкүн эмес.
БАКИЕВ ДООРУ. РЕЙДЕРЛИК.
Эгемендүү Кыргызстандын тарыхында улуттун угуттуу атасы катарында калууга Курманбек Бакиевге да мүмкүнчүлүк берилгени талашсыз эле. Арийне, андай мүмкүнчүлүктөн пайдаланууга ага өз мезгилинин кырдаал-шарты жол берген жок.
Өндүрүштүк-материалдык ресурстарды, мейли, жапайы формада болсо да бөлүштүрүүнүн натыйжасында капиталдын алгачкы топтоштурулушу деп аталган процесс жүрөөрү белгилүү. Топтоштурулган капитал сөзсүз өндүрүшкө салынып, экономикага кызмат кылуусу шарт экени да маалым. Бирок, бул процесс биздин өлкөдө ишканаларды рейдерлик басып алуулардын күчтүү агымында өттү. Бакиевдин президенттик мезгили ошол доорго туш келип, мындай шарт-кырдаалдан жеӊил чыгып кетүүгө ал да тиешелүү күч-кудурет таба албады. Буга ошол кездерде ого бетер күч алып кеткен аймактык жана кландык топтордун келишпес кызыкчылыктары да жол койбогондугун белгилей кетсе болот.
Кантсе да, Бакиевдин тушунда ага чейин эле түптөлүп калууга үлгүргөн коррупциялык схемалардын айрымдарын ооздуктоо же жок дегенде көзөмөлгө алуунун алгачкы аракеттери болгонун адилеттүүлүк үчүн болсо да айта кетүүгө тийишпиз.
2010-жылдын 7-апрелиндеги бийлик алмашуу төӊкөрүшүнүн негизги себептеринин бири катары Бакиевдик бийликтин электр энергиясына болгон бааны кескин жогорулатуу аракетин түшүндүргөндөр бар. Бирок, Кыргызстандын экономикалык өсүшүнүн негизин түзгөн энергетика тармагы модернизациялоого абдан муктаж болуп тургандыгын, ириде электр энергиясын пайдалууда ага карата тарифти көтөрүүнүн кечиктирилгис зарылчылыгын биринчи ирет Бакиев бийлиги баса белгилегенин эч ким тана албайт. Энергетикалык секторду модернизациялоо Бакиевдин эсебинде өлкөнү экономикалык жактан өнүктүрүүнүн стратегиялык багыты катары кызмат кылууга тийиш эле. Ал стратегия негизинен жаӊы ГЭСтерди куруу жана эскилиги эбак жеткендерин токтоосуз капиталдык ремонттон өткөрүү чараларынан турган. Бакиевдин ошол маалдардагы «электр энергиясын пайдаланууга тарифти азыртан баштап көтөрбөсөк, анда дагы он жылдан кийин арзанбы-кымбатпы, иши кылып төлөй турган электр энергиясынын өзү жок болуп калаар мезгилге жетип калышыбыз мүмкүн» деген бүтүмүн бүгүн өкүнүч менен эстебей коюуга мүмкүн эмес.
АТАМБАЕВДИК МУРАС: КАРЫЗГА МЕН АЛДЫМ, СЕН- КАЙТАРАСЫӉ!
Өз башкаруусунун башында Атамбаев коррупцияга каршы аеосуз күрөш жарыялап, бирок бул жааттагы жалпы абал жакшырмак тургай, ого бетер начарлагандыгын эксперттер баса белгилешүүдө. Алардын бири Дмитрий Верхотуров жакында «Кыргызстандын үстүндөгү Атамбаевдин карааны» деген аталышта китеп чыгарып, анда минтип белгилептир: «Арийне, Кыргызстанда болуп келген коррупциялык схемалардын баарысы бизге маалым эмес, бирок алардын саясий мааниси бар экендигинде шек жок. Ошентсе да бизге маалым болгон нерселердин негизинде эле Атамбаев ошол коррупциялык системанын бир бөлүгү, а балким анын кызыкчылыгын Кыргызстанда жана анын сыртында коргогон адам катары кабыл алса болот. Коррупция менен өлкөнүн ортосунда Атамбаев өз тандоосун жасады жана ал үчүн Кыргызстан толук жооп бериши керек. Эми эӊ кызык нерсе - кыргыз өкмөтүнүн келечеги! 2012-жылы Атамбаев ушунчалык жөнөкөй кадамга барган. Себеби, Кытайдан «Датка-Кемин» жогорку чыӊалуудагы чубалгынын курулушуна насыя алып жатып, өзү башкарган убакытка жеӊилдик алып, ал эми карыздын негизги бөлүгүн төлөө милдетин Кыргызстандын кийинки президентине жана Өкмөтүнө жүктөп койду».
Верхотуровдун эсебинде, Атамбаевдин алты жылдык башкаруусунда мамлекеттик бюджеттин чыгаша бөлүгү дайыма кирешеден көп болуп, өлкөнүн каржылык абалы жакшырбады. Ошондой эле жаӊы президент Сооронбай Жээнбековдун тушунда деле бул абал олуттуу түрдө жакшырып кетиши күмөн. Демек, азыркы президенттин мөөнөтүнүн акыркы эки жылы дал ушул карызды төлөө убактысына туш келет.
Албетте, акыркы маалдарда кыргыз бийлигинин жүрөгүн кытай карызы менен түшүрүү аракеттери ансыз деле активдешип жатканда, муну мынчалык баса белгилөө көп деле орундуу эмес. Бул экс-президенттин саясий портретине бир сүртүм катары гана кабылданууга тийиш экенин эскерте кетели. Ал эми жаӊы президенттин алдында Кыргызстандагы коррупцияга байланышы бар деп шектелген көптөгөн схемалардын жана обьектилер менен субьектилердин бетин ачуу боюнча олуттуу милдеттер турат. Мисалы, ошол эле Дача-Судагы аба кырсыгы, Кытайдын Экспорт-Импорт банкынан алынган бир нече насыянын кумга сиӊгени, Кыргызстанга пайда бербеген түрдө кол коюлган «Кумтөр» келишими, «Датка-Кемин» жогорку чыӊалуудагы чубалгылар боюнча резонанстуу айып ачуулар орун алышы ыктымал. Манас аэропортунда, Бажы тармагында, саламаттыкты сактоо, билим берүү тармактарындагы коррупциялык схемаларды аныктоо иштери да кезекте турат. Прокуратура менен ИИМдеги көптөгөн былыктар ачылышын коомчулук кызуу күтүүдө.
Абдираим
Мамытов
СИРИЯ: АМЕРИКАЛЫК ЧАБУУЛ ЖАНА ОРУСТУК КОРГОНУУ СЫНАКТАРЫ
Понедельник, 23 Апрель 2018 04:54 Автор Бекмурат
Өткөн аптанын ишембисинин таӊында америка-британия-франция аскердик коалициясы Сирияга ракеталык чабуул жасады. Соккулар деӊизден жана абадан урулуп, жалпысынан 100дөн ашуун ракеталар атылган. Сириялык ЖМК маалыматтары боюнча, бул чабуулдун натыйжасында үч жаран каза тапкан.
«ХИМИЯЛЫК ЧАБУУЛ» ПРОВОКАЦИЯСЫ
Жума күнү кечки саат тогузда ( Кипр убактысы боюнча ишембинин таӊында) АКШ президенти Дональд Трамп «химиялык куралдарга байланышы бар сириялык обьектилерге» ракеталык сокку урууга буйрук берген. Андан 15 мүнөт өткөндөн кийин Рейтер агенттиги күбөлөргө шилтеме жасоо менен Дамаск жана анын айланасында жарылуулар болуп жаткандыгын кабарлаган. АКШны Улуу Британия жана Франция колдогондугу айтылган. Түнкү саат үчтө Британиянын Кипрдеги базасынан төрт истребитель учуп чыгып, Хомстан анча деле алыс эмес жайгашкан бутаны ракеталык аткылоого алышкан. Россия Федерациясынын коргоо министрлигинин маалымат боюнча, америка-британия-француздук коалициянын күчтөрү Сирияга жалпы жонунан 105 ракетаны жаадырышкан. АКШнын штабдар начальниктеринин комитетинин төрагасы генерал Джозеф Данфорддун билдирүүсүндө, ракеталык соккулар үч негизги буталар боюнча берилген: биринчи -Дамасктын Барза районундагы илимий-изилдөө борбору; экинчи - Хомстун батыш тарабындагы химиялык куралдар сакталган жай; үчүнчү -химиялык склад- «командалык маанилүү пункт». Улуу Британиянын Коргоо министрлиги операция «ийгиликтүү» аяктагандыгын кабарлаган.
Эске сала кетели, батыштык коалициянын мындай аракети өзүлөрү тарабынан Сириянын өкмөттүк аскерлеринин тыюу салынган химиялык куралды Дума шаарындагы кагылышууда колдонушкандыгы менен жүйөөлөнөт. «2013-жылы президент Путин жана анын өкмөтү Сириядагы химиялык куралды жок кылууга бүт дүйнө алдында убада берген. Бирок, Асаддын жакындагы эле чабуулу жана бүгүнкү жообу Россиянын ал убаданы сактоодогу жөндөмсүздүгүнүн түздөн-түз акыбети болуп саналат» деп билдирди АКШ президенти Дональд Трамп, - Бул караӊгы жолду улантуу керекпи же стабилдүүлүк жана тынчтыктын күчү сыпатында цивилизациялашкан улуттардын катарына кошулабы, аны Россия чечүүгө милдеттүү. Качандыр бир мезгилде Россия, ал турсун Иран менен да ыркка келишебиз деп үмүт кылам, а мүмкүн келишпейбиз».
ТРАМПТЫК «АЧЫЛЫШ»
Трамптын бул билдирүүсүндө Россия жана анын президентине карата арамза пикирлердин мааниси бар экендигин жашырууга мүмкүн эмес. Ал Путиндин тышкы саясатта тутуп келе жаткан жолун «караӊгы» деп сөз таппай калгандан эмес, атайылап сыпаттоодо. Андай жолдон кайтса эле орустар «цивилизациялашкан улуттардын катарына кошулат» экен. Эгерде цивилизация деп адамзаттык баалуулуктардын жыйындысын түшүнсөк, анда Путин деле Трамп сыяктуу өз улутунун саясий кызыкчылыктарын коргоп жатканы белгилүү эмеспи. Мындан кандай «караӊгылыкты» издөөгө мүмкүн?
Трамптын «качандыр бир кездерде Россия, ал турсун Иран менен да ыркка келишибиз мүмкүн деп үмүт кылам, а мүмкүн келишпейбиз» дегени да кайсыл тарабынан караба, түшүнүксүз. Балким, Трамп муну менен Наполеондун «Саясий билдирүүлөр кыска жана түшүнүксүз болууга тийиш» деген накылын актап жаткандыр деген да ой келет. Кандай болгондо да, АКШ менен Россиянын ортосундагы ырк келишпөөчүлүк доору «качандыр бир кездерге» чейин созулаарын АКШ президенти айтып алды.
БУУ -БИРИКПЕС УЛУТТАР УЮМУБУ?
АКШнын штаб начальниктери комитетинин башчысы Д.Данфорддун билдирүүсүндө, америкалыктар операциянын башталганы жөнүндө Россияны эскерткен эмес, бирок бутаны россиялык аскер кызматындагыларга тийбегендей тартипте тандашканы айтылат. Ал эми Франция, өлкөнүн коргоо министри Флорас Парлинин сөзү боюнча, операция жагдайында Москваны эскерткен экен.
Коалициянын Сирияга жасаган ракеталык чабуулу жагдайында Улуу Британиянын премьер-министри да атайын билдирүү жасады. «Кеп жарандык согушка кийлигишүү туурасында жүрүп жаткан жок. Кеп режимди алмаштыруу туурасында жүрүп жаткан жок. Кеп региондогу чыӊалууну күчөтпөөгө тийиш болгон жана жарандык калктын арасында мындан аркы курмандыктардын алдын алууга мүмкүндүк бере турган максаттуу сокку жөнүндө жүрүп жатат» деди Тереза Мэй, АКШ, Франция жана Улуу Британиянын аракеттери химиялык куралды жазага тартылуусуз эле колдоно берүүгө болот деп эсептегендерге так сигнал берүүгө тийиш экендигин баса белгилөө менен.
Сириядагы операцияны Пентагон «бир жолку» деп мүнөздөдү. АКШнын коргоо министри Джеймс Мэттистин сөзү боюнча, бул жолку сокку өткөн жылдагы, АКШ химиялык чабуулга жооп катары Шайраттагы сириялык согуштук аэродромду бомбалагандан эки эсе күчтүү болду. Бирок, жакынкы аралыктарда америкалыктар жаӊы соккуларды пландаштырышпагандыгын да билдирди.
«Америка Сирияда белгисиз убакытка чейин кала берүү жолдорун издебейт. Биз өз аскерлерибизди үйгө кайтарганга мүмкүн бере турган мезгилди чыдамсыздык менен күтүп жатабыз деп айтты Трамп Ак үйдө чыгып сүйлөгөндө, -Биз дос жана өнөктөш болууга даярбыз, бирок региондун тагдыры анын калкынын колунда турат».
Трамптын чабуулу Сириянын Дума шаарындагы химиялык чабуулдун ыктымалдуулугуна негизделген. Дамасктын четиндеги бул шаарчада 7-апрелде сириялык армия тарабынан тынч калкка каршы химиялык курал, тагыраагы хлор колдонулган имиш. «Имиш» дебегенге айла жок, анткени бул факт тиешелүү эл аралык уюмдардын жок дегенде бирөөсү тарабынан болсо да далилденген жок. Ошого карабастан. Вашингтон Сириянын президенти Башар Асадды аныктыгы али далилденбеген бул инцидентке катыштыгы бар деп айыптаганга үлгүрдү. Россия мындай маалымат өзүнөн өзү эле провокациялык мүнөздө экендигине катуу туруп, БУУнун коопсуздук кеӊешинен адилет чечимди бекеринен күтпөгөндүгүн баса белгилөөдө. Тилекке каршы, коопсуздук кеӊеши азыр эл аралык тартипти жана дүйнөлүк түзүмдү БУУнун уставына ылайыктап жөндөп кете албай турган, башкача айтканда номиналдык гана маанидеги уюмга айланып калганы белгилүү.
Демек, сириялык армия тарабынан тынч элге каршы химиялык курал колдонулган эмес деген россиялык бекем позиция бекер эле калыс баа күткөнүн баса белгилөөгө мүмкүн.
ХИМИЯЛЫК КУРАЛ ТИМ ЭЛЕ КУРАЛ ЭМЕС…
Тынч калкка каршы химиялык курал колдонулду деген маалымат угузулары менен, россиялык атайын адистер тиешелүү аймакка текшерүү үчүн жөнөтүлгөн, бирок Думадан химиялык куралды колдонуунун бир дагы белгисин же изин тапкан эмес. Химиялык каражат колдонулганы ырас болсо, анда сөззүз кандайдыр бир тиешелүү из калбай калуусу мүмкүн эместигин адис-химиктердин баары билишет. Мисалы, хлорго уугуунун өзгөчөлөнгөн белгиси болуп тамактан кан тамчылоо, тагыраагы кан жөткүрүү эсептелет. Мындайды жашырууга эч мүмкүн эмес.
Жергиликтүү медиктер да ооруканаларга химиялык ууландыруу каражаттарынан жапа чеккен жаран катары эч ким кайрылбаганын бир добуштан маалымдашты. Андай уулануу фактысы сириялык кампания башталгандан бери бир да жолу болбогондугун билдиришти.
Ал эми химиялык чабуулдун интернет түйүндөрүндөгү «далилдерине» келсек, анын көптөгөн «курмандыктары» бир нече ирет ууланышканы кызык. Мисалы, түйүн колдонуучулардын атайын бир коомчулугу «жапа чеккендердин арасынан буга чейин эле сириялык армиянын химиялык чабуулдарынан улам үч ирет «каза болгон», бирок «ак каскачандар» уюмунун «күчү» менен үч ирет кайра тирилген кызды таанып калышкандыгыгын билдиришкен.
Атайын адистердин пикиринде, Думадагы «химчабуулдун» бул баш айлантмасы АКШнын Сириядагы аскер контингентин күчөтүү максатында гана жасалган копол провокациядан башка эч нерсени билдирбейт.
КАНЧА РАКЕТА БУТАГА ЖЕТПЕЙ ЖАРЫЛДЫ?
Сирияга карата деӊизден жана абадан жасалган ракеталык соккулар коалиция тарабынан ийгиликтүү деп бааланганы айтылып өтүлдү. Бирок, анын канчалык даражада акыйкат экендиги албетте белгисиз каларында шек жок. Маалыматтардын ортосунда бир топ дегидей эле ажырымдар бар.
Сириянын маалымат агенттиги адегенде Сириянын армиясы 13 ракетаны атып түшүргөнүн кабарласа, Россиянын «Новости» маалымат агенттиги аны 20га жеткирген. Россия тараптын акыркы такталган маалыматы боюнча, Сирияга жалпысынан 130 ракета атылган. Анын 71и бутага жетпей жарылган, башкача айтканда абадан коргонуу күчтөрү (ПВО-ПРО) тарабынан абадан атып түшүрүлгөн. Албетте, бул цифралар АКШ жана анын союздаштары үчүн жагымсыз экендиги талашсыз. Анткени, Сириянын абадан коргонуу күчтөрү ушул тапта россиялык курал менен жабдылган. Бирок, ал куралдар Россиянын эскирген муундарына таандык. Ал эми Сирияга жасалган ракеталык чабуулда Россиялык ПВОнун С-300 жана С-400 сыяктуу жаӊы ракеталарынын бири да колдонулбагандыгын орус эксперттери канааттануу менен белгилешет. Канткен менен, Сирияга жасалган коалициялык бул чабуул кандайдыр бир маанисинен караганда, Россиянын ракетага каршы коргонуу мүмкүнчүлүгүнүн сынагы катарында да карап-багылаары турган иш.
Абдираим Мамытов
ЖАБЫК ЭШИК АРТЫНДА АЧЫЛГАН БАШКЫ МАСЕЛЕ
Эски президент менен эмки президенттердин арасындагы эски жана эмки, башкача айтканда, өлкөдө президенттик шайлоо өткөндөн кийинки алака-мамилелер жана башка байланыштар жагдайында ар түрдүү кеп-сөздөр ошол президенттик шайлоолор жыйынтыкталган күндөн бери эле улам кызып отуруп, КСДПнын 31-марттагы жабык эшик артында өткөрүлгөн 17- сьездинде аталган партиянын төрагасы болуп шайланган Алмазбек Атамбаев журналисттер үчүн маалымат жыйынын өткөргөндөн кийин гана демин басаӊдаткансыды. Буга чейин эмне деген гана маалыматтар эл арасына таркатылган жок. Аларга азырынча билинбестей таризде тирешип келе жаткансыган эски жана эмки президенттердин айрым аракеттери жана албетте, «аракетсиздиктери» да шыкак берип турганын белгилей кетели.
Кыргызстандын экс-президенти А.Атамбаев президенттик шайлоолордон кийин кыска тыныгуу алган соӊ КСДПнын таасирин жана күч-кубатын арттырууга берген убадасын аткарууга киришмек. Аны партиянын сьездин өткөрүүдөн баштайт деген күтүүлөр да күүлүү-күчтүү болгону талашсыз. Бирок, партиянын сьезди белгисиз себептер менен улам артка жылдырыла берүүсү көптөр үчүн түшүнүксүз болсо, кээ бирөөлөргө бул жаӊы президенттин жаӊы кадамдарына абай сала күтүп туруу катары сезилгени да ырас.
Арийне, мындай өӊүт жаӊы президентке таптакыр жагымсыз жагдай жаратаары жана убакыт ага каршы иштеп жатканы маалым эле. Ансыз деле президенттик жарыш маалында Сооронбай Жээнбековдун «Улуу көчтү улантам» таризиндеги негизги убадасы көпчүлүк эле шайлоочулар тарабынан «Атамбаевдин жолун улантам» маанисинде түз кабылданганы анын нагыз элдик легитимдүүлүгүнө кыйла шек келтирип турганын да аӊдабай коюуга мүмкүн эмес эле. Атамбаевдин доорунда өткөрүлгөн Дүйнөлүк көчмөндөр оюндары менен С.Жээнбековдун президенттикке талапкер катары «Улуу көчтү улантам» кыязындагы ураанынын ортосунда эч кандай түз байланыш жок экендиги баарына эми маалым болгонсуп баратат. Мындай кырдаалды экс-президент өзү да кеч түшүнүп калгандыгын КСДПнын сьездинен кийин анын журналисттер үчүн маалымат жыйынында азыркы президенттин дарегине карата сын-пикирлерин айта баштаганынан улам эле баамдаса болот.
ДОСТУККА ЧЕКИТ КОЮЛДУБУ?
КСДПнын 17-сьездинен кийин эски жана эмки президенттеринин ортосундагы достук мамилеге чекит коюлду деп эсептегендер азыр аз эмес, аныгыраагы- көпчүлүктү түзөт деп айтса боло берет. Достук албетте, улуу жана сөзсүз ыйык түшүнүк. Бирок, анын маани-маӊызы жана мүнөз-максаттары ар дайым эле коомдук турмуштун, мисалы саясий маданияттын суроо-талаптарына шайкеш келе бербөөсү турган иш. «Платон менин досум, бирок чындык андан кымбат!» деген накылды байыркы грек акылманы бекеринен айткан эмес да.
Азыр коомчулукта ар кандай, анын арасында арсар пикирлер да жаралып жатканын байкоо кыйын эмес. Бирок, экс-президенттин Сооронбай Жээнбековго карата жасап жаткан мамилесине терс пикирлерин айткандар көбөйүүдө. Айрым эксперттер эски эки достун ортосундагы бул ажырымды азыркы кыргыз саясатына зарыл болуп жаткан процесс катары да баалоого ашыгышууда. Алардын ою боюнча, учурдагы кыргыз саясатчыларынын ортосундагы балансты жаратууда экс-президент менен азыркы президенттин каршылашып калуулары позитивдүү ролду ойноп бере алат. Албетте, ал үчүн Атамбаев жана анын КСДПсы оппозицияга биротоло өтүп кетиши керек болот.
АГА-ИНИ ЖЭЭНБЕКОВДОР
Кээ бир саясатчылар КСДПнын 17-сьездинен кийин бул партия мурдагы республикалык масштабдагы алы-күчүнөн ажырап, регионалдык партияга айлана баштоо процессине кирди. Мында муну кааладыбы же жокпу, иши кылып партиянын төрагалык кызматын эми аркалап, анын күч-кубатын, таасирин күчөтөм деп жаткан А.Атамбаев чекилик жасап алганын белгилеген эксперттер аз эмес. Ал ортодо, президент С.Жээнбековдун бир тууган иниси, Жогорку Кеӊештин депутаты Асылбек Жээнбековдун дарегине да көп божомолдор айтылууда. Коомдук ишмер, Жогорку Кеӊештин мурдагы депутаты Равшан Жээнбековдун пикиринде, Асылбек Жээнбеков азыр Сооронбай Жээнбековдун командасындагы эӊ күчтүү жана таасирдүү саясий фигура болуп эсептелет. Агасы үчүн ал чоӊ олжо. Эгерде Асылбек Жээнбеков парламентте олтурса, Атамбаев бийлигин биротоло жоготот. Экс-президент аны оболу Мискенбаевдин оозу менен депутаттык мандатыӊды тапшыр деп бекеринен айтпады да. Кийин бул сунушун партиянын сьездинен соӊ өткөргөн маалыматтык жыйында өз оозу менен бекемдеди.
Мурда маалым болгондой, президенттик шайлоодон кийин эле Асылбек Жээнбеков өз партиясын түзүүгө кам көрүп жаткандыгы жагдайында маалымат каражаттарында сөз кеткен. Буга байланыштуу Сооронбай Жээнбеков өзү маалымат берип, Асылбек аны угаарын, ал өзүнчө партия түзбөй тургандыгын жана СДПКда кала берерин айтканы бар. Балким, ага- Жээнбеков ини-Жээнбековду ага КСДП, ириде Атамбаев тарабынан ар кандай асылуулардан убактылуу болсо да коргоп туруу үчүн гана ушинтип айтып койгондур жана орто кылымдардагы саясий ойчул Макиавеллинин «Каражатты максат актайт» дегени ушундай кырдаалдарга жараша айтылганбы деген да ой кетет.
Асылбек Жээнбековдун КСДПнын түштүк канатын түптөөдөгү орду чоӊ экендиги талашсыз. Эми албетте, коомчулук алдында Асылбек Жээнбековго түз чабуул коюлуп калгандан кийин ини-Жээнбековго өз партиясын каалагандай түзүп алганга жол ачылды.
Жээнбековдордун алдында азыр эӊ оор милдет жана ошону менен кошо тарыхый зор мүмкүнчүлүктөр турат. Кыргыз саясатчыларынын арасынан таза инсандык калыбы жана ак ниет ишмердиги жагынан алганда, айтылуу Исхак Раззаковдон өтөөр же жок дегенде ага жетээр инсан азырынча чыга электиги белгилүү. Бирок, анын ишмердигине суктанбаган жана кичине болсо да тууроого аракет кылбаган саясатчылар дээрлик жокко эсе. Аскар Акаев, Курманбек Бакиев, Роза Отунбаева жана Алмазбек Атамбаевде деле Раззаковго аз да болсо окшошуп калуу аракеттери таптакыр болгон эмес деп эч ким айта албайт. Бирок, тарыхтын өзү ой-бойго карабай таӊуулап турган андай мүмкүнчүлүктөн эч кимиси пайдалана албай кеткени кандай гана өкүнүчтүү. Азыр эми ошондой мүмкүнчүлүктөр Жээнбековдордун колунда турганы талашсыз. Алар андан кандай пайдаланат, али белгисиз. Албетте, алардын бүгүн таштап жаткан алгачкы кадамдарынан калыӊ калк илгери үмүт байлап турганы чоӊ олжо. Буга ичи чыкпай жаткандарды да азырынча түшүнсө болот. Президент ишти коррупцияга каршы күрөш жарыялоо менен баштады. Ага андан башкача жол тутууга эч аргасы жоктой туюлат. Эӊ оор милдет турат деп ошол себептен айттык. Эми Президент баягы Чынгыз хандын «Корктуӊбу, баштаба, баштадыӊбы, коркпо!» деген айтылуу накылын эсине бекем түйсө болгону.
ЭКИ КОЧКОРДУН БАШЫ БИР КАЗАНДА КАЙНАБАЙТ
Ошентип, 2010-жылдагы апрель окуяларынын 8 жылдыгын белгилөөнүн жуп алдында, тактап айтканда, 31-мартта өлкөдө эгемендүүлүктүн чейрек кылымдык мезгилинен бери биринчи ирет билинбей орногон кош бийликтин кыска доору бүттү десек болот. Бул жагдайды УКМКнын экс-төрагасы генерал-лейтенант Кеӊешбек Дүйшөбаев минтип баяндайт: «Акыркы 7 жылда жалгыз өзү башкарып, каалаганын кылып калганга абдан көнүп калган киши дале бийликтин кумарынан чыга элек деп айтса болот. Экинчи жагы, 6-7жылдын ичиндеги көп былыктары чыгып калышы мүмкүн. Ошол былыктарды чыгарбоого аракет кылып, кош бийликти сактап, өзүнүн позицияларын таӊуулаганга жан үрөй турганы түшүнүктүү иш. Бирок, мурунку адам кааласа да, каалабаса да бийлик жаӊы президентке өтөт. КСДПнын өткөргөн акыркы сьезди буга толук кандуу күбө. Мен Жээнбековдун бул кишиге окшоп эмоцияга алдырып, чычалап, кызуу кандуулукка алдырып кыйкырып тура калбай, сабырдуулук менен баарын мыйзам чегинде ордуна койсун дегенине баа бердим. Бир жуманын ичинде эле баары ордуна келет деп ойлойм».
Эске сала кетсек, КСДПнын сьездинде экс-президент Сооронбай Жээнбековго карата бир катар негизсиз дооматтарды коюуга аракет жасаган. Президент сын-пикирлерге бир жуманын ичинде жана мыйзам чегинде жооп берээрин билдирген.
Абдираим Мамытов
2010-жылдын 7-апрелиндеги окуялар революция, куралдуу көтөрүлүш же бийлик алмашуу, Ак үйдөгү төӊкөрүшпү, иши кылып кайсы бир аталышта кыргыз тарыхында калары талашсыз. Анын маани-маӊызына, максат-мүдөөсүнө жана ага жеткен же жетпегенине да тарых өзү жооп берет.
ТАЛАСТАН БАШТАЛГАН ТӨӉКӨРYШ
2010-жылдын 7-апрелинде борборубуз Бишкектин Ала-Тоо аянтында болуп өткөн кандуу окуяга 6-апрелде Таласта оппозиция тарапкерлери менен укук коргоо органдарынын ортосунда жүз берген кагылышуулар түрткү берди десе болот. Ага чейин, тактап айтканда 5-апрелде ички иштер министри Молдомуса Конгантиев оппозициянын санкцияланбаган митингдерин өткөрүлүүсүнө жол берилбестигин, аларга катуу тыюу салынарын билдирген эле.
Таласта чогулган оппозиция өкүлдөрүн Бишкек жана түштүк облустардын милициясынан куралган кошмо отряд кууп тарката баштады. Облустук мамлекеттик администрациянын алдына чогулган элдин көзүнчө оппозициячы Болот Шерниязов камакка алынды.
Байкоочулардын пикиринде, ушунун өзү эле бийлик тарабынан жасалган провокациялык кадамга теӊ болду. Кыжырданган таластыктар милицияны ташбараӊга ала баштады. Аянт бир нече ирет демонстранттардан тазаланды. Бирок, кечинде милицияны массалык ур-токмокко алуу башталып кетип, жергиликтүү калк 200дөн ашуун милиция кызматкерлерин сабап, облмамадминистрациянын жана облИИМдин милициялар жашынган имараттарын өрттөшкөн.
Милициянын бир бөлүгү шаарга качып, жергиликтүү тургундардыкында баш калкалоого аргасыз болушкан. Ушуну менен бирге облустук ички иштер башкармалыгынан 700 даанадан ашуун ок атуучу курал жоголуп, камалгандардын 70и качып кеткен.
Ички иштер министри М.Конгантиев жана вице-премьер-министр Акылбек Жапаров көтөрүлүшчүлөрдү басуу үчүн аз гана күчтөр менен түн жамына Таласка жөнөшкөн. Бирок, алардын да аз отряды кууп таркатылып, ал эми ички иштер министри колго түшүп, аеосуз сабалган. Таластагы атайын операцияга жетекчилик кылган Акылбек Жапаров белгисиз тарапка жоголгон. Окуядан бир нече күн өткөндөн кийин гана алты саны аман-соо Жапаров кайтып келген.
7-АПРЕЛДИН ТАӉЫНДА
Апрелдин 6сынан 7сине караган түнү Бишкекте атайын кызматтар оппозиция лидерлери: Алмазбек Атамбаев, Темир Сариев, Кеӊешбек Дүйшебаев, Өмүрбек Текебаевди камакка алган. Турган жери белгисиз болгон Роза Отунбаева гана эркиндикте калган.
7-апрелде КРнын премьер-министри Данияр Yсөнов журналисттерге пресс-конференция берди. Демонстранттарды «бандит» деп атоо менен, Yсөнов Таластагы кырдаал жөнгө салынганын билдирген. Бирок, ал шардана кылган айрым фактылардан улам эле Таластагы «спецназ» талкаланганы белгилүү болгон. Айталы, Yсөнов журналисттердин бир канча жолу көшөрө берген суроолорунан кийин гана 15 милиционердин дайынсыз жоголгону жана эки мылтык козголоӊчулар тарабынан тартылып алынганы тууралу маалымат берген. Президенттин басма сөз катчылыгынын буга дейре дайыма иш костюмун зыӊкыйта кийген кызматкерлери негедир бул таӊда спорттук кийимде жүрүп калышканын журналисттердин көбү байкашкан.
Данияр Yсөнов ошентип журналисттерге жана өлкөгө ишенимсиз маалыматтарды берип жаткан маалда Бишкектин «Форум» акционердик коомунун имаратынын жанына оппозиция өкүлдөрү чогула баштаган.
Милициянын бул жердеги каршы аракети да провокациялуураактай сезилет: чогулгандарды эч кандай себепсиз эле кууп-тарката баштаган. Бирок, саат 11лерге жакын демонстранттар аларга карата колдонулган атайын каражаттарга карабастан, милицияны артка сүрүп, милицияга жардамга келген УКМКнын «Альфа» атайын бөлүгүнүн кызматкерлерин массалык түрдө сабап, куралдарын тартып алышкан. Милициянын 6 машинасы өрттөлүп, арасында гранатометтору да болгон куралдарга жык толтурулган эки аскердик машина тартылып алынган. Быкпырдай кайнаган эл ошол тартылып алынган эки аскердик жүк машина менен туптуура Ак үй тарапты көздөй жөнөгөн.
ЭЧ КИМДИН ӨЛГYСY КЕЛГЕН ЭМЕС…
Демонстранттар саат 13төр чамасында Ала-Тоо аянтына келишкен. Жүк ташыгыч аскер машиналары Ак үйдүн дарбазасын жарып кирүүгө аракет кылганда, аларды милициялар аткылашкан. Резина октору колдонулган болуу керек, анткени эч ким жабырланган эмес. Айдоочулар качып кетишкен. Милиция отряддары демонстранттарды Ак үйдөн ары сүрүп таштаган. Бирок, демонстранттардын Ак үйгө карай кысымы улам күчөй берген.
Ала-Тоо аянтында калкан жана каскачан ИИМдин курсанттары «кутуча» болуп тизилген. Аларга патрулдук-күзөт кызматынын кызматкерлери көмөккө келген. Канткен менен милиционерлердин саны өтө эле аз болуп, бир нече миӊдеп чогулган жарандарды кууп таркатуу мындай турсун, алардын кысымына туруштук берүүгө 200гө гана жакын кызматкерлердин кудурети жетмек эмес. Тарых музейинин алдында турган милициянын атчан отряды (болжолдуу алганда 15 атчан) ишке тартылбаган бойдон калып кеткен.
Демонстранттар милицияга таш ыргытуу аркылуу акырындап жакындай беришкен. Анан капыстан эле ППСтин кызматкерлеринин катарына граната жарылган. Жыгылган жолдошун экөөсү көтөрүп алып Ак үйгө карай чуркашкан. Алардын артынан ППСтин калган кызматкерлери чуркап жөнөшкөн. (Кийин маалым болгондой, ошондо жарадар болгон милиция кызматкери Алмазбек Акчакеев эки бутунан теӊ айрылган).
Курсанттардын «кутучасы» дагы бир нече мүнөт тургандан кийин мөндүрдөй жааган таштын алдында калган. Анан алардын бут алдына дагы граната жарылган. «Кутуча» чачылган. Курсанттар качып жөнөшүп, аларды жете келген демонстранттар таяк, союлдар менен сабап киришкен ( эки курсант- Эдил Такырбашев жана Никита Кущ каза болгон).
Демонстранттар милицияны кууп таркатышып, Ак үйгө чукул жакындашкан жана дарбазасын булкулдатып, тешигинен желек көтөргөн он-он беш адам кирип барган. Алар снайперлер тарабынан бир нече секунд аралыгында атып өлтүрүлгөн алгачкы курмандыктар эле. Снайперлер адегенде Ак үйдүн периметринин ичине кирген адамдардын баарын аткан, бирок эл таркабай жатканын көрүшкөндөн кийин тосмонун артында ооздорун ачып карап тургандарды да аткылай башташкан.
Ал ортодо улам жаӊы адамдар келип, демонстранттарга кошулушкан. Мезгил-мезгили менен алар штурмга чуркашып, бирок жоготуулар менен артка кайтууга аргасыз болушкан.
Демонстранттардын башка бир чоӊ тобу УКМК имаратын оппозиция лидерлерин бошотуп алуу максатында курчоого алган. УКМК 2 саатка гана туруштук берип, андан соӊ камалгандардын баарын бошоткон. Саат 16 менен 18дин аралыгында демонстранттар Башкы прокуратуранын имаратын тоношкон жана өрттөшкөн. Андан кийин Жогорку Кеӊешти штурм менен алышкан.
Кечки саат 8ге жакын Курманбек Бакиев Ак үйдү таштап чыгып кеткен. Ак үйдө аскер адамдары жана Данияр Yсөнов гана калган. Жарым түнгө жакындаганда Ички иштер аскерлеринин коштоосу астында Д.Yсөнов да Ак үйдөн чыгып кеткен ирмемден тартып өлкөдө расмий бийлик жок деп эсептелген. 7-апрелден 8-апрелге караган түнү бүткүл Бишкек шаарын мародерчулук каптаган.
Апрелдин кандуу бүл күнү ушинтип аяктаган. Жалпысынан 87 жаран каза болуп, 300дөн ашуун киши жараат алган.
БАКИЕВДИК ОТСТАВКА ЖАНА УТУРУМДУК ӨКМӨТ
8-апрелде Кыргызстандын коргоо министрлигинен президент Курманбек Бакиев Оштогу мамлекеттик резиденцияда экендиги кабарланган. Ошто митинг өтүп, митингчилер анын отставкасын талап кылышкандыгы да айтылган. Журналисттерге Бакиев өзү жөнөткөн кайрылууда ал азыр өлкөдөгү абалды көзөмөлдөөгө мүмкүнчүлүгү жок экендигин, бирок отставкага кетүүгө азырынча ашыкпай жатканын билдирген. Ошол эле күнү Бакиев россиялык «Эхо Москвы» радистанциясына түз эфирде маек берип, өлкөдөгү кырдаалды колго алууну көздөп жатканын айткан. Канткен менен, Бакиев 16-апрелде отставкага кеткендиги жөнүндө өз арызын жазууга аргасыз болду. Ал ортодо мамлекеттик бийликтин функцияларын Роза Отунбаева төрайымдык кылган Утурумдук өкмөт аткарууга өттү. Отунбаевага төрт орун басарлар: Алмазбек Атамбаев экономикага, Темир Сариев каржы жана кредитке, Өмүрбек Текебаев конституциялык реформага, Азимбек Бекназаров укук коргоо жана прокуратура органдарына жоопкер болуп дайындалышты. Ошондой эле өлкөнүн көптөгөн облустарынын губернаторлору иштен алынып, алардын ордун оппозициянын өкүлдөрү ээлешти. Утурумдук өкмөттүн вице-премьери Өмүрбек Текебаев революциялык бийликтин түзүмүн мындайча баяндаган: «Ооба, биз 14 адам өзүбүздү өкмөт деп жарыяладык. Кандай негизде? Эч кандай негиз жок эле жарыяладык. Ооба, мындан чыкты, биз узурпаторлорбуз. Биз эми өкмөт да, парламент да, президент да болуп турабыз. Ооба, бул жаман чечим. Бирок, ишенип коюӊуздар, мындан жакшыраак чечимдер жок десе да болот».
2016-жылдын 4-апрелинде «Аксы окуяларынын, март жана апрель элдик революцияларынын атын түбөлүккө калтыруу жөнүндө» президенттин жарлыгы чыккан. Ал эми 6-апрелде А. Атамбаев элге кайрылуу жасап, анда минтип белгилегени бар: «Биринчиден, 2002-жылдын 17-марты, 2005-жылдын 24-марты жана 2010-жылдын 7-апрели кыргыз элинин эркиндик, демократия жана адилеттик үчүн күрөш жолунун үч ашуусу экенин унутпасак. Бир жолдун үч ашуусу, бир күрөштүн, бир кармаштын үч эӊ маанилүү күндөрү экенин унутпасак».
Абдираим Мамытов
Дүйнөлүк либералдык тартип кансыз согуш аяктап жана СССР кулагандан кийин позициясын кескин бекемдегендей болгон. Андан бери чейрек кылым убакыт өткөнүнө карабай, анын келечеги чоӊ суроонун алдына түшүп турат. Америкалык деп аталган либерализм моделинин негизги үч -либерализм, универсализм жана тартипти коргоо компоненттери анын 70 жылдык тарыхында болуп көрбөгөндөй аеосуздук менен четке сүрүлүүдө.
ДYЙНӨ БYТYН БОЛБОЙ КАЛДЫ
Дүйнөлүк тартиптин эски институттары толук кандуу иштебей, ал эми алардын ордун баса турган кандай жана кайсыл структуралар бар экендиги, дегеле ошондой институттардын зарылдыгы белгисиз болгон маал азыр.
Учурда БУУ жана анын коопсуздук кеӊеши иш жүзүндө декоративдик гана ыӊгай күтүп, эл аралык ар кандай чыр-чатактарды жөнгө салууда барган сайын аз жана алсыз роль ойноп калды. Ар кандай жана айрым учурда ойдон чыгарылган эле шылтоолорго негиздеп Ирак, Ливия жана башка өлкөлөргө каршы согуштук аракеттерди уюштурган АКШ эми өз аракеттеринде эл аралык уюмдардын жана институттардын колдоп-кубаттоосуна муктаж эместиги көз көрүнөө.
Француз философу жана жазуучусу Вольтердин «Ыйык Рим империясы дээрлик миӊ жылдык жашоосу соолуп-солгундангандан улам ыйык да, римдик да, империя да болбой калган» деп куйкумдантып айткан сөзү бар. Муну азыр соолуп бараткан либералдык дүйнөлүк тартип либералдык да, дүйнөлүк да, иреттүү да болбой калды деп өзгөртүп айтууга негиз бардыгын эксперттер белгилешет.
Либералдык дүйнөлүк тартип АКШ тарабынан Британия жана башка тарапкер өлкөлөр менен кызматташтыктын маанайында экинчи дүйнөлүк согуштан кийин негизделген. Максат акыркы 30 жыл аралыгында дүйнөлүк эки согушка алып келген шарттарды кайра жаратпоо эле.
Дал ушул максат менен демократиялык өлкөлөр либералдык деп аталган эл аралык системаны түзүүгө киришкен. Ал система мыйзамдын үстөмдүгүнө жана мамлекеттердин суверенитеттигин жана аймактык бүтүндүгүн сыйлоого таянган. Коомдогу көпчүлүктүн кызыкчылыгын баарынан жогору койгон социал-демократиялык принциптен айырмаланган либерализм адамдын укугун коргоого басым жасаган. Бул принциптердин баары бүткүл планетада колдонулууга тийиш болуп, бирок системага катышууда ыктыярлуулук жана ачык эшиктүүлүк сакталган. Муну менен бирге эле, тынчтыкка ( БУУ), экономикалык өнүгүүгө (Дүйнөлүк банк), соода жана инвестицияларга (эл аралык валюталык фонду) колдоо көрсөтүүчү эл аралык институттар түзүлгөн. Булар жана көптөгөн башка уюмдар АКШнын экономикалык жана аскердик күч-кубатына, Европа жана Азиядагы альянстар түйүндөрүнө жана ошондой эле агрессияны ооздуктоо үчүн кызмат өтөгөн ядролук куралга таянган. Мына ошентип, либералдык дүйнөлүк тартип демократиялык өлкөлөрдүн идеалдарына эле эмес, катуу күчкө да таянып турган.Мунун баары кескин маанайдагы антилибералдык СССРге, анын Европа жана бүткүл дүйнөдөгү идеалдуу тартипке карата фундаменталдуу көз караштарына таптакыр жат көрүнүш болгону белгилүү.
Бүгүн либерализм чегинип жатат. Демократиялык өлкөлөр популизмдин жогорулоо кесепеттерин сезишүүдө. Европада саясий жактан четки партиялардын популярдуулугу күч алып баратат. Улуу Британиянын Евробиримдиктен чыгуу үчүн добуш берүүсү элита таасирин жоготуу фактысын күбөлөндүрүүдө. Ал турсун, АКШнын өзүндө да өз президентине жана массалык маалымдоо каражаттарына, сотторго жана укук коргоо органдарына мурда болуп көрбөгөндөй чабуулдар жасалууда. Авторитардык системалар, ага Кытай, Россия жана Түркияны кошкондо ого бетер авторитардык болуп баратат. Ал эми Венгрия менен Польша сыяктуу мамлекеттер өзүлөрүндөгү жаш демократиянын тагдырына анча деле кызыкпагандай түр көрсөтүшкөндөй таасир калтырат.
Дүйнөнү бир бүтүндүктө кароо барган сайын кыйын болууда. Ар түрдүү регионалдык тартиптер (же Жакынкы Чыгыш мисалында даана көрүнүп жаткан тартипсиздиктер) пайда болууда. Алардын ар бири өзгөчө мүнөздөмөлөргө ээ. Глобалдык системаны куруу аракеттери текке кетүүдө. Протекционизм кеӊейүүдө: дүйнөлүк соода боюнча сүйлөшүүлөрдүн акыркы раунду эч кандай жыйынтык берген жок.
Ошол эле мезгилде улуу державалардын атаандашуу доору кайтып келүүдө. Анын фонунда Россия эл аралык мамилелердин эӊ эле базалык нормаларын Европадагы чек араларды өзгөртүү үчүн куралдуу күчтөрдү колдонуу менен бузгандыгын жана 2016-жылкы шайлоого таасир этүүгө аракет жасоо менен АКШнын суверенитетин бузганга тете ишке баргандыгын калыстык үчүн болсо да, белгилебей кеткенге болбойт.
АМЕРИКАЛЫК ЛИБЕРАЛИЗМДЕН АМЕРИКАЛЫК БАШ ТАРТУУНУН БАШТАЛЫШЫ
Либералдык дүйнөлүк тартип системасынын бузулуу процессинде албетте АКШдан башка да бүгүнкү күндөгү Евробиримдик, Россия, Кытай, Индия, Япония сыяктуу ири державалардын буруш салымдарын (жасаган жана жасабай койгон же экөөсүнө теӊ жол берген аракеттерин) кескин сынга алууга болор эле. Канткен менен, либералдык дүйнөлүк тартиптин алсыздануусу башка себептерден басымдуу мүнөздө ага карата АКШнын жасап жаткан мамилесине жараша жүрүп жатканын талдоочулар баса белгилешет. Президент Дональд Трамптын жетекчилиги астында АКШ Транс-Тынч океандык өнөктөштүккө кошулуудан баш тартып, Париждик климаттык келишимден чыгуу чечимине келди. Америка эркин соода жөнүндөгү Түндүк америкалык макулдашуудан жана ирандык ядролук келишимден да чыгып кетем деп коркутууда. АКШ бир тараптуу тартипте болот менен алюминийге пошлина киргизди. Анын бул кадамын башка өлкөлөр да туурашы мүмкүн жана муну менен дүйнөлүк соода согуш коркунучуна кептеген процесске жол ачты, НАТО жана башка союздаштардын алдындагы өз милдеттенмелерин аткарууну күмөндүүлүктүн алдында калтырды дешет эксперттер. Азыр АКШ демократия жана адам укуктары жагдайында андан-мындан жана анча-мынча гана билдирүүлөрдү жасап калганына дүйнө коомчулугу өзү күбө.
Американы бул жагдайда албетте кандайдыр бир же кайсыл бир мамлекет катары эле кароо жетишсиз. Америка либералдык дүйнө тартибинин башкы архитектору жана башкы тирөөчү, ошону менен бирге башкы бенефициары да болуп саналарын унутпашыбыз керек.
Жетимиш жылдан ашуун убакыттан бери аткарып келаткан ролунан Американын баш тарта баштоосу өзгөчө бурулуштуу момент катары каралат. Либералдык дүйнө тартиби өз алдынча эле жашап кетүүгө жараксыз, анткени башка өлкөлөрдө аны сактап калуу үчүн кызыкчылык да, каражат да жок. Натыйжада, башка бир дүйнөлүк тартип кирип, анда азыраак эркиндик, азыраак гүлдөп-өнүгүү жана албетте азыраак тынчтык болуусу мүмкүн. Бул америкалыктарга да, дүйнөнүн калган башка элдеринин баарына бирдей тиешелүү деп эсептелет.
КYЧТӨРДYН БАЛАНСЫ
«Эл аралык аренада күчтөрдүн балансы олуттуу өзгөрүүлөргө дуушар болууда,-дейт москвалык экономикалык форумдун уюштуруу комитетинин мүчөсү, экономист, саясат таануучу Андрей Кобяков, -Кытай, Иран, Индия, Түркия активдүү өнүгүүдө жана регионалдык ири оюнчуларга айланууга умтулушууда. Түзүлүп жаткан система күчтөрдүн жаӊы өз ара катышын чагылдыра элек. Менин болжолумда 2030-жылдарга жетип-жетпей Кытайдын дүйнөлүк ИДПдагы үлүшү дээрлик 33 пайызды чапчыйт. Ошол мезгилдеги өлчөм менен алганда, бул АКШ, Мексика жана Европаныкы кошулуп жалпыланган үлүшүнөн да ашып кетет. Ошондо жаӊы күн тартибине кандай маселелер коюлуп, алар кандай өӊүттөн чечилээри, бул блоктордун атаандашуусу же бириккен Батыш менен Кытайдын тиреши болобу, али белгисиз».
Кытайдын тышкы саясаты бонча аналитиктердин болжолунда, Пекиндин жакынкы жылдардагы негизги дипломатиялык обьектиси АКШ боюнча кала берет. Кытайга азырынча АКШ менен курч мүнөздө каршылашууга жана конфронтацияга баруу эч пайдасыз. Барак Обаманын администрациясы андан мурдагы АКШ президенти Дж.Буш-кичүүсүнүн Кытайга карата жасаган саясатынын жыйынтыгын карап чыгып, саясий жактан болсун, валюталык жактан болсун Кытай жүргүзүп жаткан курсту АКШнын пайдасына өзгөртүүгө Пекинди аргасыз кылуу таптакыр мүмкүн эмес деген чечимге келген. АКШнын Кытайга кандайдыр бир чоӊ долбоорду сунуштоо чечими (мисалы, эки полюстуулук) ошондон улам пайда болгон десе болот. Анын алкагында Вашингтондун аракетин чегинүү эмес, дүйнөлүк тартиптин тиешелүү структураларын түзүү жана биргеликте башкарууга карай жасалган кадам катары кароо керек. Ошол эле учурда, жасап жаткан кадамдын негизги максаттарынын бири Кытайды ооздуктап туруу экендигин Вашингтон жашырбайт.
Абдираим Мамытов
РОССИЯДАГЫ ПРЕЗИДЕНТТИК ШАЙЛОО: АКЫРКЫ МӨӨНӨТ ЖАНА АЗЫРКЫ КЫРДААЛ
Понедельник, 26 Март 2018 04:23 Автор Бекмурат
Өткөн жекшембиде Россияда өткөн президенттик шайлоодо азыркы президент Владимир Путин өлкөдөгү шайлоочулардын 76, 12 пайыз добушун алуу менен жалпы эсепте төртүнчү ирет Россия Федерациясынын президенти болуп шайланды. Шайлоого катышкандардын 55 миллион жараны Путинге добуш беришти.
ПУТИНДИН ЭКИ ЖАӉЫ РЕКОРДУ
Өзүнүн жети атаандашынын арасынан эч кимисин добуштардын саны боюнча алганда салыштырмалуу мүнөздө болсо да жакындата койбогон Владимир Путин бул шайлоодо дароо эле эки рекорддук көрсөткүч жаратканын баса белгилегендер бар: бири жеке өзү үчүн, экинчиси - Россиядагы президенттик шайлоолор үчүн.
Жеке өзү үчүн дегенде, мына бул статистиканы эсепке алуу керек: 2000-жылкы президенттик шайлоодо ал шайлоочулардын 52, 90 пайыз, 2004-жылы 71,34 пайыз, ал эми 2012-жылы 63,60 пайыз добушун алган. Россиянын тарыхында Путинден башка бир дагы талапкер президенттик шайлоодо мынчалык өлчөмдөгү добушту алган эмес.
Эске сала кетсек, 18-марттагы президенттик шайлоодо КПРФтын талапкери Павел Грудинин шайлоочулардын 12 пайыздык добушун алуу менен экинчи, 5,6 пайыз добуштар менен ЛДПР лидери Владимир Жириновский үчүнчү орунду ээлешти. Грудинин менен Жириновский бул шайлоодо эӊ төмөнкү пайыздык көрсөткүчтөрдү камсыз кылышты деп айтса болот, анткени мурдагы президенттик шайлоолордо КПРФ менен ЛДПР тарапкерлеринин абалы салыштырмалуу дурус болгондугу белгилүү.
Канткен менен президенттик бул шайлоодо калган башка талапкерлер эки пайыздык босогодон да өтө албай калышканы өкүнүчтүү көрүнүш болду. 1,6 пайыз добуш алган Ксения Собчак гана алардын арасынан салыштырмалуу көзгө урунуп турат. Григорий Явлинский 1пайыз гана добуш алса, Сергей Бабурин, Борис Титов жана Максим Сурайкин тиешелүү түрдө бир пайыздан да төмөнүрөөк добуш алууга жетишкен.
ПАВЕЛ ГРУДИНИН: «ШАЙЛООЛОР ТАЗА ӨТКӨН ЖОК»
Президенттикке КПРФтан талапкерликке көрсөтүлгөн Павел Грудинин Россиядагы президенттик шайлоолор таза өтпөгөндүгүн билдирип чыкты. Ар кандай эле өлкөдөгү ар кайсы эле шайлоолордо жеӊилген тараптардын талапкерлери албетте, ушундай мүнөздөгү билдирүүлөрдү жасарын белгилей кетели.
«Шайлоо өнөктүгү маалында биз 18 аймакты кыдырып чыктык. Өзгөрүштөргө бардык жерде талап бар. Адамдар бийликке ишенбейт. Адамдар кимдир-бирөө алардын көйгөйлөрүн чечип берет дегенге ишенбейт. Ошондуктан, ким гана жеӊбесин, бийликке карата адамдардын мамилесин өзгөртүүгө туура келет» деп белгилейт Грудинин. Анын пикиринде, шайлоонун таза эмес өтүүсүнүн негизинде добуш берүү эмес, шайлоо процедурасынын кемчиликтери жатат. «Тилекке каршы, Навальныйдыкы эӊ туура болуп чыкты. Эки-үч кайталап добуш берүүгө да мүмкүн экен. Москва облусундагы ушундай мисалдарды биз билебиз» дейт ал. Грудининдики туура дегендер да жок эмес. Андай эксперттер Россияда президенттик шайлоолорго бир нече ай калганда өткөрүлгөн ар түрдүү онлайн-шайлоолордун жыйынтыктарын жүйөө тартышат. Ал сурамжылоолордо Грудинин болжолдуу түрдө Путинге жакындап эле добуш алаары болжолдонгон. Кийинчерээк россиялык жалпыга маалымдоо каражаттары тарабынан Грудининге ар тараптан бут тосуулар, мисалы анын чет өлкөлөрдөгү миллиондогон доллар байлыктарына жана ар түрдүү махинацияларына асылуулар болгону айтылат. Бирок, калыстык позициясын кармана билүү жагынан көптөрдөн, мисалы, биздикилерден бир топ эле өйдөрөөк турат деп саналган орусиялык жалпыга маалымдоо каражаттары бекеринен эле Грудининге асылып жатып калышты деп айткандарга да дароо эле кошула коюуга эч бир негиз жоктугу түшүнүктүү.
Павел Грудинин расмий түрдө мурдагы бир совхоздун директору катары талапкерликке катталган. КПРФтын лидери Геннадий Зюганов анын дарегине чаӊ жугузбай мактап, ал жетектеген жана укмуштуудай өнүгүп жаткан чарбага мамлекет жетекчилери бир жолу басып барса, өзгөрүүлөргө өз көздөрү менен күбө болушса, жаман болбойт эле кыязындагы пикирин айтат. Канткен менен, канчалык гүлдөп-өнүгүп жаткан учурда деле бир чарба менен бүтүндөй бир дүйнөлүк державалардын бирин башкарууну салыштыруу бери эле болгондо, баланын иши дегиӊ келет.
60:75 ШАЙЛОО ФОРМУЛАСЫ КИМДЕРДИ КАНААТТАНДЫРБАЙТ?
РФ президентин шайлоого россиялык шайлоочулардын 63,7 пайызы катышканы да белгилөөгө татыктуу. Көптөгөн шайлоо учаскаларында шайлоолор кезек күтүүлөр, элестүү айтканда «аншлаг» менен коштолуп өткөнү белгиленет. Бирок, буга ичи чыкпай, аны ар түрдүү өӊүттө жана нукта түшүндүрүү аракеттери болгонун жана андай аракеттер алиге дейре аягына чыга электигин жашырууга болбойт. Бул жаатта айрыкча украиналык саясат талдоочулардын активдүүлүгүн, бул жагынан аларга кудай берип эле калганын баса белгилөөгө болот.
Украиндик саясат таануучу Николай Давыдовдун пикиринде, бул шайлоолордон айрым алынган бир нече тыянактарды чыгарууга мүмкүн. Алардын ичинен эӊ башкысы деп Путиндин эӊ акыркы президенттик мөөнөткө киргенин белгилөө мүмкүн. Ал эми Крымдагы шайлоолорду эркин жана таза деп айтууга мүмкүн эмес. Крымда Путинге каршы болгондор же үй-үйүндө олтурушту же материктик Украинага чыгып кетишти.
Андан ары саясат таануучу Россия Федерациясында келечек үчүн эмес, өтүмүш үчүн добуш беришкендигин белгилейт. Анткени, бөтөн аймактарды уурдоо, ракеталар менен мультфильмдерди жасоо жана «эски даӊктар» боюнча носталгияга батуу өткөн доордун каражаттары болуп саналат. Давыдюк Путинди өтө оор президенттик мөөнөт күтүп турат, анын мөөнөтү али толук күчүнө кире элек британдык жаӊжалдан башталды деп эсептейт. Анын пикиринде, Путин азыр Батыш үчүн жаӊы Каддафи жана Хусейндин статусуна ээ чыгып баратат. Давыдюктун ою боюнча, дегеле, Россиядагы президенттик шайлоонун жыйынтыгын эл аралык таануу жагы да биротоло жана бир жактуу мааниде чечиле элек. Бирок, шайлоонун жыйынтыгын эл аралык таануу деген саясий категориянын өзү бул дүйнөдө жок экендигин Давыдюк мырза тек гана билмексен болгону кызык.
Украиналык эксперттерди негедир Россиядагы президенттик шайлоолордун добуштук жыйынтыктары эмес, шайлоого катышуунун эсеби көбүрөөк кызыктыргандай таасир калат. Алардын эсебинде президенттик шайлоого россиялык шайлоочулардын 63,7 пайызы катышкандыгы өтө төмөнкү көрсөткүч болуп калганын, анткени расмий Кремлдин шайлоо алдындагы башкы манипуляцияларынын бири болуп дал ушул «катышуу» эсептелип, ага каражаттын эӊ көп бөлүгү сарпталгандыгын дагы бир украин талдоочусу Андрей Плахонин белгилеп өтөт. Анын пикири боюнча, Путиндин тушундагы россиялыктардын толук саясий апатиясынын фонунда Россиянын демократиялык институттары өлүп баратат.
Албетте, Россиядагы президенттик шайлоолордун 60:75 формуласы украин саясат талдоочулары тарабынан шайлоолордун украиналык же дүйнөлүк кайсы бир стандарттардын негизинде талдалып жатканы гана белгисиз бойдон калууда. Буга чейин Украинанын өзүндө кандай шайлоолор өткөнү деле дүйнөлүк коомчулукка белгилүү эмеспи. Анан калса, андай жалпы кабыл алынган кайсы бир стандарттар деле жокко эсе экендиги жалпыга маалым. Башкасын билбедим, бирок дал ушул жаатта ар бир мамлекет өзүнө өзү кожоюн экенин эч ким тана албайт.
ПУТИНДИ КАНДАЙ КЫЙЫНЧЫЛЫКТАР КYТYYСY МYМКYН?
Америкалык чалгындоо-аналитикалык «Стартфор» компаниясынын аналитиги Лорен Грудичтин эсеби боюнча, Путиндин алдында эки чоӊ кооптуу маселе турат: демографиялык жана экономикалык. Бул көйгөйлөрдү чечпей туруп ага бийликти кармап калуу жана Россияда салыштырмалуу стабилдүүлүктү сактап туруу кыйын болот. «Экономиканын дал өзү россиялыктардын басымдуу көпчүлүк бөлүгүнүн тынчын алып келет. 2017-жылдагы миӊден ашык протесттердин дээрлик үчтөн экиси экономикага байланышкан. 2017-жылдын июнундагы массалык протесттин катышуучулары колдоруна кармаган плакаттары аркылуу Кремлди «бомбага эмес, нанга акча коротууга чакырышкан» деп белгилейт Грудич. Анын ою боюнча, россиялыктар өлкөдөгү коррупцияга нааразы. «Мындай нааразычылыктар Кремлдеги россиялык элитада да, олигархтар арасында да байкалууда. Путинди элита алардын активи корголуп жана көбөйүп олтурганда гана колдоп турушту. Бирок, эми алардын бизнес-мүмкүнчүлүктөрү Москванын тышкы саясаттагы ишмердиги үчүн салынган батыштык санкциялардын жана экономикалык сенектиктердин таасирлери астында чектелүүдө. Мындан тышкары, Грудвичтин эсебинде Россиянын калкынын жалпы саны кыскарууда, бирок өлкөдө мусулмандардын саны көбөйүүдө жана бул демографиялык илгерилөө мусулман лидерлердин, алардын арасында Кадыровдун да таасирин күчөтүүдө.
Кандай болгондо да, Россиядагы президенттик шайлоолордун жыйынтыктары жана анда азыркы президент В.Путиндин рекорддук көрсөткүчтөр менен жеӊишке жетүүсүнүн айланасында ар түрдүү ой-пикирлер айтылып бүтө элек, тагыраагы эми гана башталып отурат. Бирок, кандай гана сын пикирлер айтылбасын, алардын басымдуу көпчүлүгү Путин тарабынан күн мурунтан эле эске алынган болуш керек деген ойго жетеленбей койбойсуӊ.
Абдираим Мамытов
1959-жылдан 1990-жылга чейинки аралыкта жаратылыш ресурстары жагынан Жараткандан таптакыр эле кур ооз калгансыган Сингапур өзүнүн көптөгөн ички проблемаларын ийгиликтүү чечип, үчүнчү дүйнө өлкөсүнөн турмуш деӊгээли боюнча жогорку өнүккөн мамлекетке карай чоӊ секирик жасаганга күч-кудурет тапкандыгы маалым.
«ЖУГУШТУУ АЧ КӨЗДYК» СИНДРОМУ
Өткөн миӊ жылдыктын он төртүнчү-он алтынчы жүз жылдыктарында Сингапур Жохор султанатынын курамында турган. 1819-жылы Британиянын Ост-Индия компаниясы Сингапурда соода зонасын түзүү боюнча Жохор султаны менен келишим түзүп, ар түрдүү этникалык топторду иммиграциялоого уруксат алган. Ал эми 1867-жылдан тартып Сингапур Британия империясынын колониясы болуп калган. Кытай багытындагы маанилүү таяныч пункттардын бири катары англичандар Сингапурга олуттуу маани беришкен.
Экинчи дүйнөлүк согушта Япония Малайзияны ээлеп, Сингапур үчүн күрөштө жеӊип чыкканы бар. Сингапур 1495-жылдын экинчи дүйнөлүк согушта Япония жеӊилген сентябрь айына чейин япондордун бийлиги астында болуп, 1959-жылдан тарта Британиянын курамындагы өз алдынча башкарылуучу мамлекет деп эсептелген. Шайлоодон кийин Ли Куан Ю премьер-министрлик кызматка отурган 1963-жылкы референдумдан кийин Сингапур Малая Федерациясына кирип, 1965-жылдын 7-августунда андан чыккан жана 9-августта көз карандысыз мамлекет болуп калган.
Көз карандысыздык алган 1965-жылга карата калкынын саны али 4 миллионго да жете элек Сингапур болжолдуу түрдө постсоветтик Кыргызстандын алгачкы эгемендүүлүк жылдарын эске салган кырдаалга туш келген.
Мамлекет өтө оор экономикалык оорчулук абалында калып, мыйзамсыздык менен тартипсиздик туш тараптан ороп турган. Укук коргоо органдары уюмдашкан кылмыштуулукка каршы күрөштө алсыздык кылышып, ал эми дээрлик көпчүлүк чиновниктер коррупциялык схемаларга өзүлөрү катышкан.
Сингапур башкасын кой, ичээрге таза суу жана курулушка жарактуу кумду сырттан импорттогон өлкө бойдон калган. Кошуна мамлекеттер ага анча деле достук мамиледе болушкан эмес. Калктын арасында социалисттик идеялар популярдуу көрүнүшкө ээ болуп, коррупция көнүмүш көрүнүшкө айланып, коомдун дээрлик бардык катмарын паракордук чырмаган. Пара берүүчүлүк өлкөдө материалдык ресурстарга ээ болуунун жападан жалгыз жолуна айланып калган.
СЕН ТАЗА БОЛСОӉ, МЕН ТАЗА БОЛСОМ…
Өлкө лидерлерине коррупция менен ээнбаштыкты ооздуктамайынча, мамлекеттин келечеги жок же арсар деген пикирге келүүдөн башка арга жок эле. Ушунун өзү эле катуулугу жана ырааттуулугу менен кескин айырмаланган чаралардын бүтүндөй системасын кабыл алуу үчүн кызмат кылды. Чиновниктердин аракеттери регламенттештирилди, бюрократиялык процедуралар жөнөкөйлөштүрүлдү, этикалык жогорку стандарттарды сактоонун үстүнөн олуттуу көзөмөл коюлду. Бул чараларды турмушка ашырган жана бүгүнкү күнгө дейре ыйгарым укуктарын сактап келе жаткан атайын орган болуп коррупциялык көрүнүштөрдү иликтөө боюнча адистештирилген Бюро эсептелет. Мамлекеттик кызматкерлердин мыйзамсыз аракеттерине карата доо-арыздар менен жарандар дал ушул Бюрого кайрылышкан жана тиешелүү чыгымдардын ордун толтуруп берүүнү талап кылышкан.
Мунун менен бирге эле, коррупциялык аракеттер үчүн кылмыш жоопкерчили күчөтүлгөн, сот системасынын көз карандысыздыгы жогорулатылган, соттордун айлык акысы кескин көтөрүлгөн жана алардын артыкчылык статусу камсыздандырылган, пара бергендик жана антикоррупциялык иликтөөлөргө катышуудан баш тарткандык үчүн сезилерлик даражадагы экономикалык санкциялар киргизилген. Көп сандаган мамлекеттик ведомстволордо аеосуз акциялар (мисалы, бажы кызматынын кызматкерлерин бирин калтырбай кызматтан бошотууга чейинки) өткөрүлгөн. Бул чаралар мамлекеттин экономикага кийлигишүүсүн азайтуу, чиновниктердин эмгек акыларын жогорулатуу жана кесипкөй административдик кадрларды даярдоо менен эриш-аркак ишке ашырылган.
Антикоррупциялык реформалар жүргүзүлө баштаганга чейинки мезгилдеги өлкөдө калыптанган арсыз абалды реформаторлордун бири минтип сүрөттөгөн: «Бажы чиновниктери контрабандалык жана тыюу салынган товарларды ташуучу унаа каражаттарын текшерүүнү «тездетүү» үчүн пара алышкан. Камсыздоонун Борбордук кызматынын персоналы белгилүү бир сумма үчүн тендерге түшкөн арыздар жөнүндө маалыматтарды берген. Импорттук-экспорттук департаменттин чиновниктери уруксат кагаздарын тездетип бергендиктери үчүн пара алышкан. Подрядчиктер укук бузууларга көз жумду кылып коюшкандыктары үчүн клерктерге пара беришкен. Дүкөндөрдүн ээлери жана үйлөрдөгү жашоочулары таштандыларды жыйнагандыктары үчүн коомдук саламаттыкты сактоо Департаментинин жумушчуларына «акы» төлөп турушкан. Мектеп директорлору жана окутуучулары канцелярдык товарлар менен камсыздагандардан «комииссиондук» алып турушкан. Бийликти жекече кызыкчылыкка конвертациялоо жагына келгенде адамдын ойлоп табуучулугунда чын эле чек жок».
Мамлекет курч кризистик абалга кептелип калганын аягына жеткире түшүнгөн Ли Куан Ю жана анын өкмөтү коомдо чынчылдык жана ачыктык климатын түзүүгө баш-оту менен киришкен. Ли Куан Ю жана анын реформатор соратниктери Сингапурду Түштүк-Чыгыш Азиянын финансы жана соода борборуна айландыруу жана чет элдик инвестиция тартууну башкы максат деп белгилешкен.
МЫЙЗАМ БААРЫНАН ЖОГОРУ, АНЫН АЛДЫНДА БААРЫ БИРДЕЙ!
Коррупцияны жеӊүү жана экономикалык жактан өнүгүүнүн дүйнөлүк лидерлигине чыгуу үчүн Сингапурга лидерлердин саясий эрки жана сабаттуу антикоррупциялык мыйзамдуулук зарыл эле. Бул багыттагы иштер коррупциялык аракеттерди жасоо мүмкүнчүлүктөрүн кыскартуу менен башталды. 1960-жылы коррупция менен күрөшүү стратегиясы атайын мыйзам менен бекитилип, коррупциялык иштерди иликтөө Бюросу өзгөчө укуктар менен күчтөндүрүлдү. Чечимдерди кабыл алуу процедуралары жөнөкөйлөштүрүлдү, жөнөкөй жана түшүнүктүү эрежелерди чыгаруунун натыйжасында мыйзамдардагы ар кандай кош маанилүүлүктөр четтетилди, уруксат берүүлөр жана лицензиялоолор алынып салынды. Таптакыр көз карандысыз Бюро бийликтин жогорку эшелонундагы коррупция менен күрөшүп баштаган. Башканы кой, ал турсун Ли Куан Юнун эӊ жакын туугандары да Бюронун тыкыр иликтөөлөрүнө дуушар болушкан. Бир катар министрлер коррупцияда айыпталып, ар түрдүү мөөнөттөргө түрмөгө олтургузулган же өзүн өзү өлтүргөн же өлкөдөн качып кетүүгө аргасыз болушкан.
Ли Куан Ю өзүнүн эскермелеринде мыйзамдын баарынан жогору жана мыйзамдын алдында баары бирдейлиги принцибин бүткүл коомчулукка тынымсыз таӊуулап келгендигин баса белгилеген. Ошол эле учурда, ал саясий лидерлерге тартиптүү жана чынчыл өкмөттүн өкүлү болушкандыгы үчүн эӊ жогорку эмгек акыны төлөш керек, андай болбогондо алар коррупциялык аракеттерге баруунун азгырыгына алдырып коюулары мүмкүн деп эсептеген. Натыйжада, 1989-1994-жылдарда Сингапурдагы мамлекеттик кызматчылардын эмгек акысынын өлчөмү дүйнөдөгү эӊ ири сумманы түзгөн.
«ЖУГУШТУУ АЧ КӨЗДYКТY ИЛИКТӨӨ БЮРОСУ»
Сингапурдагы антикоррупциялык мыйзамдуулукту турмушка ашырууда атайын агентствонун- коррупциялык иштерди иликтөө Бюросунун ролу өтө чоӊ. Бюро ар кандай эле жаранды анын статусуна, рангасына же тутунган динине карабастан сот жообуна тартууга укуктуу. Мамлекеттик жогорку кызмат адамдары үчүн эч кандай өзгөчө абал же жеӊилдик шарттар каралбайт. Сингапурлуктар бул Бюрону «ач көздүктү иликтөөчү Бюро» деп да коюшат.
Бюро мамлекет башчысына түз баш ийген директор тарабынан жетектелип, полиция жана өкмөттүк башка ведомстволорго, министрликтерге таптакыр көз карандысыз иш алып барат. Бюро үч: тергөө, сурамжылоо-маалыматтык жана көмөктөшүүчү бөлүктөрдөн туруп, аларда 71 кызматчы, 49 тергөөчү, 22 административдик кызматкер иштейт. Бюронун директору же ар бир өзгөчө ыйгарым укуктуу өкүлү коррупцияга шектелген ар кандай эле адамды чакыруу-повесткасыз эле камай алат. Тергөөчүлөр мыйзамсыз аракеттерге жетиштүү даражада шектелген ар кандай жаранды тинтүүгө укуктуу.
Бүгүнкү күндө сингапурлуктардын көбү, айрыкча коррупциялык аракеттерге жакынмын деп өзүнөн өзү шексинген мамлекеттик кызматкерлер бул Бюронун кылдаттык менен тартылган торуна түшүп калуудан өлөрчө коркуп турушат. Мындан улам, Наполеон Бонапарт «Дүйнөнү коркуу жана ач көздүк башкарат» деп бекеринен балп этпесе керек деген ой келет.
Дагы бир деталды белгилебей кетүүгө мүмкүн эмес. Өлкөдө 1960-жылы кабыл алынган «Коррупциянын алдын алуу» мыйзамынын 8-бөлүмүндө маани-маӊызы боюнча өкмөттүк, мамлекеттик ведомствонун же мамлекеттик коомдук уюмдардын жооптуу өкүлдөрүнүн (агентинин) күнөөлүүлүк презумциясы постулатташтырылган. Өкмөт менен мамиле-байланышты издеген адамдан же тараптардан сыйлык же белек-бечкек алган чиновник аны коррупциялык схеманын алкагынан тышкары алгандыгын сотто өзү далилдемейинче, коррупциялык аракеттерге шектелген адам деп эсептелет.
Абдираим Мамытов
Грузиядагы «түстүү революциянын» натыйжасында бийликке келген жана эки мөөнөттүк президенттигинде мамлекетти башкарып, өз өкмөтү менен жарандардын дээрлик бүткүл жашоо чөйрөсүнө тиешелүү үлкөн реформаларды турмушка ашырган Михаил Саакашвили жана анын командасынын тажрыйбасы айрым эксперттер тарабынан жогору бааланып жүрөт. Алардын пикирине караганда, Саакашвили жана анын командасынын тажрыйбасы Сингапурдуку сыяктуу эле коррупцияга каршы оӊой эмес күрөштөрдө сөзсүз керек болуусу мүмкүн.
«КУДУРЕТСИЗ МАМЛЕКЕТ»
Саакашвили бийликке келген мезгилде Грузиянын абалы кайсы жагынан караба, адам ыйлагыдай эле. Экономика дегениӊ узун-туурасынан бүтүндөй кыйрап, башканы кой, суу менен электр жарыгы да атайын лимит менен берилип калган. Кээ бир аймактарда мындай лимит да жок болгону айтылат. Инфраструктура таптакыр кулаган. Социалдык чөйрөдөгү абал деле мындан ашкан эмес. Пенсия бир канча долларга гана жеткен. Айлык акынын өлчөмү эӊ төмөнкү деӊгээлде болгон. Мындан сырткары, өлкөнүн жалпы аймагы кызыкчылыктары «мыйзамдагы уурулар» тарабынан корголгон бандалардын ортосунда сепаратисттик маанайдагы беш чөлкөмгө бөлүнүп кеткен. Полиция жана тартип сактоо системасы кагаз жүзүндө гана жашап турган. Кыскасы, ал убактагы Грузияны англисче «файлед стейт» (мамлекет болууга кудуретсиз) деген термин менен гана мүнөздөөгө мүмкүн болуп калган.
КУДУРЕТТYY ПРЕЗИДЕНТ
Саакашвилинин командасы бийликке келгенден кийин өлкөдө бардык тармактар боюнча реформалар кеӊ арым менен жүргүзүлдү. Команда «эмне кылуу керек?» жана «эмнеден баштоо керек?» деген сакралдык суроого өз убагында жана албетте өз ирети менен жооп таба алган. Саакашвили реформаны полициядан баштап, тартипти кайра орнотту. Көчөдөгү кылмыштуулукту жана коррупцияны тыптыйпыл талкалады. Мамлекетте тартип эле болсо, калганы ойдогудай кетээрин кийинки реформалардын жыйынтыгы бат эле көрсөттү. Медицинадагы реформа шыр кетти, медициналык камсыздандыруу системасы нөлдөн баштап түзүлдү. 200гө чукул жаӊы ооруканалар салынып, көптөгөн эскилери реконструкцияланды. Тез жардам системасы дээрлик урандыдан кайра тикеленди.
Чечендер, армяндар, азербайжандар компакттуу жашашкан аймактардагы сепаратизм маселеси да оӊдуу чечилди. Аджариядагы Аслан Абашидзенин режими кулады. Батуми азыр Кара-Деӊиздеги эӊ мыкты курорт болуп калды.Салык чөйрөсүндө жана ишкерликти администрациялоо чөйрөсүндө жасалган реформаларды да кудай жалгап, алардын акыбетинде Грузия азыр салыктын эӊ минималдуу жүгү менен оозго алынган беш мамлекеттин катарына кирет. Реформа энергетика тармагында да кеӊири жүргүзүлдү. Саакашвилинин мезгилинде Грузияда 16 жаӊы ГЭСтин курулушу башталып, бир бөлүгү ишке берилген. Өлкө электр энергиясын импорттоочудан аны экспорттоочу мамлекетке айланды. Пенсия Саакашвили президенттик кылган акыркы жылда 100 долларга барабар болуп, ал эми орточо айлык акынын өлчөмү 500 долларды түзгөн. Ал жетекчилик кылган жылдарда өлкөнүн ички дүӊ өнүмү бир канча эсеге өскөн. Инфраструктурадагы реформалар да ийгиликтүү ишке ашырылып, алардын алкагында Батумини, шаарлардын борбордук бөлүктөрүн реконструкциялоо, Анаклии шаарын нөлдөн баштап тургузуу сыяктуу иш чаралар аткарылган.
Михаил Саакашвилинин мамлекет алдындагы акыркы ак кызматтарынын бири болуп бийликти тынч жол менен оппозицияга өткөрүп берүүсү эсептелет. Көптөгөн ресурска ээ боло туруп шайлоону фальсикациялоого же күч менен кысым жасоого жол берген жок. Саакашвилинин өкмөтүнүн эӊ акыркы реформаларынын бири болуп бийликтин түзүмү эсептелгендиктен, президенттик пост эми аны анчалык деле кызыктырбагандай таасир калат. Оппозиция (Грузиндик кыял партиясы) парламенттик шайлоодо 56 пайыз добуш алса, Саакашвилинин « Бирдиктүү улуттук кыймыл» партиясы шайлоочулардын добушунун 44 пайызын алды. Эми Грузия президенттик республикадан парламенттик республикага өттү. Жеӊип чыккан «Грузиндик кыял» өкмөттү түзүп, анын башчылыгына Бидзина Иванишвили ( россиялык олигарх, Газпром жана Россия Федерациясынын башка бир катар компанияларынын ири жекече акционери ) бекитилген. Грузия бийлиги азыр Михаил Саакашвилини мамлекеттик каражатты орунсуз сарптагандыгы жана кызмат абалынан кыянаттык менен пайдалангандыгы үчүн айыптап жатканы маалым. Мындай айыптоо ишин Интерполго берип, Саакашвилинин Грузиянын чегинен тышкаркы аймактардан таптырып келүү далалаты Интерполдун эксперттери тарабынан үзгүлтүккө учуроодо. Алар айыптоолордун негизсиз экендигин Грузиянын прокуратурасына бир нече ирет билдиришип, ишти кароодон баш тартышкан.
КОРРУПЦИЯНЫ ЖЕӉYYГӨ МYМКYНБY?
Коррупцияга каршы «тоталдык согушка» (күрөштү мындай кой) Саакашвили жана анын командасы революциядан жарым жыл өткөндөн кийин киришти. 2004-жылдын жайында бир эле күндө грузин МАИсинин бүткүл 13 миӊдик жекече курамы жумуштарынан ажырады. Коррупциялашкан инспекторлорду оперативдүү түрдө окуудан өткөрүлгөн жаш патрулдук полициячылар алмаштырып, алар өзүлөрүнүн сатылбастыгы жана кесипкөйлүгүнүн шарапаты менен ушул күнгө дейре грузиндик тартип сакчыларынын сыймыгы жана абийири деп эсептелет.
Кыскартуудан калган жана кызматка жаӊы кабыл алынгандарга бир эле убакта айлык акыны кескин көтөрүү жүргүзүлүп, анын өлчөмү өлкөдөгү орточо эмгек акынын өлчөмүнөн бир нече эсеге ашып кеткен. Кызматтан алынгандардын ордуна келгендердин эч бири буга чейинки коррупциялык схемаларга аралашкан эмес.
Болжолдуу түрдө ушундай эле процесстер мамлекеттик кызматтардын башка түзүмдөрүндө да болуп өткөн: мамлекеттик кызматкерлердин жалпы саны эки эсеге кыскарган, 18 министрликтен 13ү, 52 ведомстводон 34ү калган. Социалдык кызмат көрсөтүүлөрдүн олуттуу бөлүгү жеке менчик колдоруна өткөрүлүп, натыйжада тиешелүү кызматтар үчүн расмий акы төлөөлөр киргизилген:мурда врачтын колуна пара берилсе, эми ага таандык сумма касса аркылуу төлөнгөн.
Антикоррупциялык күрөштүн акыбеттери салыштырмалуу алганда, кыйла эле таасирдүү чыккан. Бүгүн грузиндердин дээрлик 90 пайызы полицияга ишенет. Ал эми «Транспарейшн интернешнл» эл аралык уюмунун жыл сайынкы рейтингинде Грузия сегиз жылда 83-орундан 35-орунга көтөрүлгөн.
Бирок, чиновниктик кыянаттыктарга каршы жеӊиштүү согуштун караӊгы эпизоддору да бар экенин, аларды эскерип олтуруу жагы азыркы бийлик үчүн анча деле жагымдуу эместигин да белгилеп жүргөндөр бар. Айталы, реформаторлор коррупция менен күрөшүүнү өзүлөрүнүн саясий душмандарын жана атаандаштарын майдандан сүрүп чыгуу максатында да пайдалануу азгырыгынан кутулуп кете албагандыгы баса белгиленет: 2003-жылдан 2010-жылга чейинки мезгилде коррупциялык кылмыш үчүн олтургузулган миӊден ашуун ( анын ичинде парламенттин алты депутаты, 15 министр орун басары, 31 мэр жана мэрдин орун басары бар) адамдын көп бөлүгүн Э.Шеварднадзенин тарапкерлери түзөт. Болгондо да, алардын басымдуу бөлүгүн кармоо эл алдында, иш жүзүндө түз эфирде жүргүзүлүп, революциянын алгачкы жылдарында оӊор эмес эйфория жараткан.
Канткен менен, коррупцияны таптакыр жана түп- тамырынан тарта жок кылуунун универсалдуу рецептин издеп көрүү жолунда Саакашвили жана анын командасы белгилүү бир натыйжаларга жетишкендигин азырынча эч ким жокко чыгара албайт.
КАРШЫ ЖYЙӨӨЛӨР
Саакашвилинин тушунда Грузия акыркы он жылдыктарда өзүнүн ичине коррупцияга каршы күрөшүүнү да милдеттүү камтыган либералдык экономикалык реформалардын радикалдуу варианттарын сынактан өткөргөн полигон катары кызмат өтөдү. Ал эми анын акыбет-натыйжаларын бир беткей эле дуруска же бурушка чыгара салуунун өзү талаш туудурары белгилүү. Аталган реформалар чет өлкөлүк донорлордун атайын каржылоосу астында саясий максат-мүдөө менен жасалган деген пикирлерди да таптакыр эле жокко чыгарууга мүмкүн эмес. Мисалы, 2003-жылы Грузиянын тышкы карызы ИДПнын 46,3 пайызын түзсө, 2011-жылы 77,7 пайызын ээлеп калган өлчөмгө жетти. Дагы эки-үч жылдан кийин тышкы карыздарды тейлөө иши жагынан Грузияда көйгөй жаралып калбайбы деген суроо эксперттерди кыйнап турат. Ал эми Бремен шаарындагы чыгышевропалык изилдөөлөр борборунун маалыматы боюнча, Грузиянын калкынын 31 пайызы жумуш издөө процессинде турат. Саакашвили жана анын командасы жасаган реформалардын аздыр-көптүр ийгиликтери түрмөгө олтургузууларга өтө басым жасоого да көз каранды. Алсак, Эссекс университетинин пенитенциардык изилдөөлөр бонча эл аралык борборунун өткөн жылкы маалыматында Грузия ар бир 100 миӊ кишиге бөлүп эсептегенде камакка алынган кылмышкерлердин саны боюнча дүйнөдө бешинчи орунду ээлеген ( 514 киши) жана бул жагынан Кубаны (510) жана Россияны (502) басып өткөн.
Абдираим Мамытов
«АЙТМАТОВ ТААНУУГА» АЙРЫМ ПИКИРЛЕР
Улуттук адабий процесстин өткөн жыйырманчы кылымдагы өнүгүү багыттарына өз чыгармачылыгы менен ар тараптан кеӊири таасир этип, кайсы бир деӊгээлде анын жетишкен чектерин, көркөмдүк бийиктиктерин аныктап келген Чыӊгыз Айтматовдун чыгармалары адабият таануу жана адабий сындын алкагында такай кызыгуу туудуруп, ар кандай деӊгээлде каралып келди. Ошондон улам ушул кезге чейин көркөм деӊгээли дээрлик бардык ракурстардан каралып келген улуу жазуучубуздун кеӊири белгилүү чыгармаларынын адабий сын жана адабият таануу жанрлары менен болуп келген өз ара «мамилелери», карым-катышы өз алдынча иликтене турган тема экендиги талашсыз.
Ч.Айтматовдун ар бир жаӊы жарык көргөн чыгармасы эч кимди кайдыгер калтырбай, алар жөнүндө өз пикирлерин, ойлорун жазган адабиятчылар, сынчылар мурдагы совет адабиятында эле эмес, дүйнөлүк деӊгээлде да көп болуп келген. Асыресе, ошол көптөгөн авторлордун туруктуу далалаттарынын мыйзам ченемдүү натыйжасы катары бара-бара «Айтматов таануу» аттуу адабият таануудагы жана адабий сындагы туруктуу агым пайда болгон.
50-жылдардын аягына чейин провинциалдык деӊгээлде калып, улуттук алкактардын шарттуу чөйрөсүнүн чен-өлчөмдөрүнөн чыга албай келген адабий сын адегенде таланттуу жаш жазуучунун чыгармаларын адаттан тышкаркы көрүнүш катары кабыл алып, бир катар терс пикирлерди жараткандыгы таӊ калыштуу эмес жана аны ошол маалдардагы коомдук аӊ-сезимдин өнүгүү деӊгээлине карап түшүнүү зарыл. Дал ошол көркөм-эстетикалык жаӊы бийиктиктин жаралуу жана калыптануу процессинде дүйнөлүк адабияттын деӊгээлинде ой жүгүрткөн, мисалы К.Асаналиев, К.Бобулов сыяктуу бирин-экин адабиятчыларыбыздын аракеттеринен улам гана реакциячыл мазмундагы сын-пикирлер жокко чыгарылып тургандыгын да эске сала кетүү ашыкчалык кылбайт. Аталган адабиятчыларды Айтматов таануучулардын «пионерлери» деп койсо да боло берет. Азыр Айтматов таануучулардын катары абдан кеӊейген сайын алардын да бир караганда өз заманынан озгондой сезилген ой-пикирлери өзүнчө бааланып-сыйланууга тийиш. Алар турмушту көркөм чагылдыруу жана көркөмдүктү кабылдоо майданында Ч.Айтматовго теӊ, балким андан да ашып эрдик жасашкан деп айтуу туура болот. Кандайдыр бир көрүнүштү калемгер каалагандай маани-формада көркөм чагылдырып берүүгө укуктуу болгону башка маселе да, аны көркөм жана кабылдоо жана көркөм чындык менен реалдуу чындыктын шарттуу сыйбашында кабылдоо башка иш.
Калыстык үчүн айтып коюу парз, «Айтматов таануу» абдан өөрчүп, бул тематикада жазылган эмгектер көп экендигине карабастан, бул «утуштуу» теманы чайкоочулукка айландырып, а чындыгында жазуучунун чыгармаларынын сюжетин гана баштан аяк кайталап баяндаган эмгектер да аз эмес. Не дейли, «Кой аксагы менен миӊ».
АЙТМАТОВ ЖАНА КОШ ТИЛДYYЛYК
Чыӊгыз Айтматов кыргыздын улуттук адабий тилин ар кандай эле кыргыздан, анын ичинде мен деген адабиятчыдан ашыгыраак болсо болгондур, асти кем билбегени жалпыга маалым. Бирок, жазуучунун түп нускада кыргызча жазган көркөм чыгармалары өтө эле аз экени да талашсыз чындык. Кыргыз адабияты үчүн гана эмес, жалпы эле мурдагы советтик адабият тарыхында феномен болгон бул кубулушту дүйнөлүк адабий процесстин фонунда карап талдоо туура болот. Айтматовдун мурдагы совет элдеринин адабиятынын өнүгүшүндө кеӊири таркай баштаган кош тилдүү чыгармачылыкка берген таасири олуттуу болгон деп айтууга негиз бар. Анын чыгармачылыгындагы дал ушул өзгөчөлүк менен байланышкан артыкчылыктары жана айырмачылыктары совет доорунда эле баса белгиленип жүргөнү маалым. Адегенде кыргыз жана орус тилдеринде параллелдүү түрдө көркөм чыгармаларды жаратып жүргөн жазуучу кийинчерээк биротоло орус тилинде гана жазып калган себебин Чыӊгыз Айтматов өзү улуттук адабий сындын деӊгээли төмөндүгүнөн улам, анын тар ой жүгүртүүлөрү да биротоло орус тилинде жаза баштаганга түрткү бергени менен түшүндүргөнү бар. Жазуучунун бул түшүндүрмөсүнө кээ бир адабий сынчылар, мисалы Кеӊешбек Асаналиев «сылык-сыпайылык» тариздеги расмийлүүлүк катары ынанбагандай мамиле жасаган. Албетте, өзүн сыйлаган кайсы адабий сынчы өзүнүн улуттук адабий сын тармагындагы мүчүлүштүктөрдү биринчи болуп моюнга алмак? Бирок, Айтматовдун жогорудагыдай түшүндүрмөсү бир эле кыргыздардыкына эмес, ошол мезгилдеги союздук республикалардын адабий сын тармагынын көпчүлүгүнө таандык болгону шексиз. Таланттуу жазуучунун көркөм ой өрүшүнө ал кездеги жалпы советтик адабий сындын шинели таптакыр тардык кылып калганын азыр эми адабиятчыларды кой, катардагы эле окурман аӊдап олтурбайбы.
Албетте, жогоруда учкай белгиленип өткөндөй, Айтматовдун орусча жазып калганына бир катар факторлор түрткү бергени талашсыз. Биринчиден, анын ой жүгүртүүсү орус тилинде болгонун өзү баса белгилеген. Экинчиден, орус тили БУУ тарабынан кабыл алынган эл аралык беш тилдин бири болуу менен бирге эле жалпы советтик республикалардын расмий тили да болуп кызмат кылган. Орус тилинин мындай, салыштырмалуу жалпыга таандык макамы Айтматовдун чыгармаларынын дүйнө элдерине кеӊири таркатылуусу үчүн сонун мүмкүнчүлүк түзүп бергенин эч ким тана албайт.
ЭМНЕГЕ НОБЕЛЬ СЫЙЛЫГЫН АЛБАЙ КАЛГАН?
Өткөн кылымдагы сөз чеберлеринин ичинде Чыӊгыз Айтматов дүйнөгө кеӊири белгилүү жазуучу гана эмес, тынчтыкты чыӊдоого, эл аралык мамилелерди гумандаштырууга жана өнүктүрүүгө эӊ активдүү катышкан көрүнүктүү коомдук ишмерлерден да болгон. Айтматовдун көзү тирүүсүндө эле чыгармалары дүйнөнүн 174 тилине которулуп, жалпы нускасы 80 миллионго чукул даанада басылып чыккан.
Кадимки фантастикалык же детективдик чыгармаларды жазган дүйнөлүк масштабдагы авторлор үчүн мындай өлчөмдөгү нускалар кадыреседей эсептелүүсү мүмкүндүр, бирок чоӊ адабиятта бул өтө сейрек кездешүүчү көрүнүштөргө кирет.
Чыӊгыз Айтматов адабиятка, кино жана театр искусстволоруна кошкон бараандуу салымы үчүн мурдагы союздагы гана эмес, дүйнөдөгү көптөгөн эл аралык сыйлыктарга ээ болду, ар кандай Академияларга ардактуу мүчө болуп шайланды. Бир гана өкүнүчтүү жагы, дүйнөдөгү эӊ абройлуу деп саналган Нобелдик сыйлыкты албай көзү өтүп кетти. Айтматовго бул сыйлык эмне себептен берилбей калганы ушул күнгө чейин белгисиз бойдон калды. «Татыксыз болсо бир жөн эле» деген ой окурман журтунун жүрөгүн өйүп келет. Эми анын айланасында ар кандай жоромолдорду айтып олтургандан башка арга жок.
Айрымдар аны Нобелдик сыйлыкка бир эле эмес, Ларис Полингдей эки жолу да татыктуу боло турган талант катары баалап жүрүшкөнү бекеринен эмес. Орус, кыргыз же советтик эмес, а жалпы дүйнөлүк адабияттагы үлкөн ийгиликтери, экинчиси тынчтык, прогресс үчүн күрөшкөндүгү үчүн ыйгарылса туура болмок дегендерге кошулбай коюуга болбойт. Бирок, мурдагы союздагы бардык адабий жана маданий институттар, кийинчерээк түрк тилдүү мамлекеттердин президенттеринин, абройлуу уюмдарынын бардыгы тарабынан көрсөтүлгөнүнө карабастан, Айтматовдой улуу жазуучуга Нобелдик сыйлык берилбей калганы өкүнүчтүү иш болду.
Албетте, аталган сыйлыктын тарыхында андай өксүктөр мурда деле болуп келген, мындан кийин деле болуусу мүмкүн. Убагында Нобель сыйлыгы адабияттын атактуу арстандарынын бири Лев Николаевич Толстойго да ыйгарылбай калганы белгилүү. «Мен байге алгыдай, жарышка түшкөн жылкы эмесмин да!» деп кесе сүйлөгөн Толстой аны алат беле же жокпу, албетте башка маселе, бирок орус адабиятындагы Максим Горький, Михаил Булгаков, Анна Ахматова, Андрей Платонов сыяктуу дүйнөлүк масштабдагы көркөм сөз чеберлерине да бул сыйлык берилген эмес. Бир караганда, калыстыкка жана адилеттүүлүккө таптакыр эле сыйбагандай таасир калтырган мындай көрүнүштүн тарыхый арыгын Альфред Нобель өзүнүн керээзиндеги «…төртүнчү - идеалисттик багыттагы өзгөчө көрүнүктүү адабий чыгарманы жаратканга берилүүсү керек» деген көрсөтмөсү менен чаап кеткендей сезилет.
Чыӊгыз Айтматов негизинен чет элдик коомдо орус жазуучусу катары жакшы белгилүү. Ошону менен бирге, ал советтик адабияттын да эӊ көрүнүктүү өкүлү болуп эсептелет. Орус-совет жазуучуларынын арасынан Нобелдик сыйлыкты И.Бунин, М.Шолохов, Б.Пастернак, А.Солженицын, И.Бродский алган. Булардын ичинен И.Бунин, А.Солженицын, И.Бродский совет бийлигине ачыктан ачык каршы чыккандар, Б.Пастернак-диссидент, ал «Доктор Живагосунда» революцияны кабыл алгысы келбеген интеллигенттин трагедиясын көрсөткөнү маалым . М.Шолоховдун бул жааттагы тагдыры татаалыраак. «Тынч Дон - казак-орустардын Улуу Октябрь революциясына чейинки кылымга жакын убакыттагы турмушун, андан кийин эки оттун ортосунда калган оргу-баргы трагедиясын агынан жаргандай реалисттик өӊүттө, кеӊири масштабдуу жана философиялык тереӊдикте ачып көрсөткөн улуу эпос. Андай эпикалык масштадагы чыгарма Л.Толстой, Ф.Достоевскийдин улуу романдарындай эле эч кандай сыйлыктарга муктаж эмес. Бирок, «Тынч Донго» сыйлык ыйгарылбай калганда, анда М.Шолохов үчүн эмес, Нобелдик комитет үчүн уяттуу иш болуп, комитеттин беделине гана доо кетмек дегендерге кошулбай коюуга мүмкүн эмес. Бирок, М.Шолоховго Нобелдик сыйлык ыйгарылгандан кийин Батышта ага карата асылуу күчөп, «Тынч Дон» М.Шолоховдуку эмей эле, анын чыныгы автору жарандык согуш мезгилинде курман болгон дондук жазуучу Федор Крюков деген тариздеги чагымчыл жалаалар да жабылган. Орус жазуучуларынын арасында деле андай версияны жактоочулар аз эмес. Андай ушак-айыӊдар убагында жазуучуну депрессияга учуратып, ден соолугун кескин начарлатканы белгилүү. Ток этээр жерин айтканда, Айтматов алган улуу сыйлыктардын тизмесин Нобелдик сыйлык толуктай албай калуусунун белгилүү бир обьективдүү жана субьективдүү себептери бар экендигинде эч кандай талаш жок. Андай субьективдүү себептердин бири катары, мурда Нобелдик сыйлыкка арзыган адабиятчылар негизинен социалисттик системага, компартияга каршы элдешкис позицияда турган инсандардан болушкандыктан, алар Айтматовдун Нобель сыйлыгына талапкерлигине колдоо көрсөтүшкөн эмес деген тезис ынанымдуурактай сезилет. Бирок, ар кандай, анын ичинде Нобелдик сыйлык да Айтматовдун адабияттагы аябагандай кеӊири жана тереӊ ааламынан төмөн турары да шексиз.
Абдираим Мамытов
Кыргызстанда арааны аябай эле ачылып, алгачкы президент Аскар Акаев өзү «Ак Yйдүн жетинчи кабатына жетип калыптыр!» деп айгай салган коррупцияга 2006-2008-жылдарда Кыргызстанды жана андагы коррупцияны изилдеп, «Мамлекет инвестициялык рынок катары: Кыргызстандагы саясатты жана бюрократияны түшүнүү үчүн аналитикалык база» деген темада илимдин докторлук наамы үчүн швециялык саясат таануучу Йохан Энгвалль диссертация жактоого жетишкен. «Кыргызстан деп аталган бүтүндөй бир мамлекетти бардык нерсе, биринчи кезекте мамлекеттик кызматтар сатыла турган рынок катары көз алдыга келтирүүгө мүмкүн» деп өлтүрө баа берген. Энгваллдын пикири боюнча коррупция Кыргызстан үчүн башкаруу көйгөйлөрүнүн бири эмес, мамлекетти башкаруу ыкмасынын дал өзү болуп эсептелет.
КYН ТАРТИБИНДЕ – МАМЛЕКЕТ ТАГДЫРЫ
Латын тилинен которгондо «коррупция» сөзү бузулуу» деген маанини берет. Демек, корруциялашкан мамлекет – бузулган мамлекет дегенди билдирээри жана корррупияга каршы токтоосуз жана аеосуз күрөш жүргүзүү күн тартибиндеги эӊ биринчи маселеге айланып калганы айтпаса да түшүнүктүү. Бул багытта өтө олуттуу иш аракеттер башталып жатканынан жана коррупция менен күрөшүү президенттин жеке көзөмөлүндө болорунан коомчулук күмөн санабайт, анткени анын Улуттук коопсуздук кеӊешинде жасаган докладында чагылдырылган жана карапайым калк өлкө турмушунун бардык чөйрөсүндө күн сайын туш келип олтурган фактылар өтө эле ынанымдуу берилген.
Yстүбүздөгү жылдын 25-январында «Транпарейшн Итернешнл» эл аралык уюму коррупцияны кабылдоонун жыл сайынкы индексин жарыялап, анда Кыргызстанга дүйнөдөгү 176 өлкөнүн арасындагы 136-орунду ыйгарган. Аталган уюмдун индексинде биздин өлкө 2016-жылы деле ушул орунду ээлегенин эскерте кетели. Бирок, Кыргызстандын коррупцияны кабылдоо боюнча индекстеги бул көрсөткүчү өлкө «күчтүү коррупция» зонасында тургандыгынан кабар берет. Эл аралык эксперттердин эсебинде, Кыргызстан көбүрөөк коррупциялашкан мамлекеттердин катарына кирип, рейтингде артта калган африкалык жана азиялык өлкөлөр менен кошуналаш турат. КМШ мамлекеттеринин ичинен бул жаатта 57 балл менен Грузия алдыӊкы, ал эми Түркмөнстан менен Өзбекстан тиешелүү түрдө 22 жана 21 балл менен арткы 154- жана 156-орундарда экендигин эскерте кетели.
Кыргызстандагы коррупциянын абалы буга чейин деле көтөрүлө калып жүргөнүн калыстык үчүн болсо да айта кетүүгө тийишпиз. Алсак, 2011-жылдын 17-январында Жогорку Кеӊештин «Ар-Намыс» фракциясынын лидери Феликс Кулов тарабынан коомчулукка коррупциялык схемалар боюнча отчет берилген. Көп барактардан турган ал отчет эксперттердин тобу аркылуу «Ар-Намыс» партиясынын жетекчилигинде түзүлгөн. Андагы маалыматтарга караганда, Кыргызстандын бюджети коррупциянын кесепеттеринен улам жылына 300 миллион доллар жоготот. Ал эми 2011-жылдын 9-мартында массалык маалымдоо каражаттарында республикадагы укук коргоочулар тарабынан даярдалган отчетто Кыргызстанда коррупциялык схемаларды колдонуудан өлкө бюджети жылына 700 миллион доллар зыян тартары белгиленген.
Башкы прокуратуранын өздүк сайтынын маалыматы боюнча, 2015-жылы прокуратура тарабынан 905 «коррупциялык иш» козголгон. Мамлекетке келтирилген зыян 823 миллион 893 миӊ сомду түзгөн болсо, анын үчтөн бир бөлүгүнүн гана орду толтурулган. 2016-жылы башкы прокуратура тарабынан коррупциялык иштер боюнча 812 кылмыш иши козголгон. Аягына чыгарылган кылмыш иштери боюнча мамлекетке 506,7 миллион сом зыян келтирилгени аныкталган. Бирок, 2016-жыл ичинде прокуратура органдары 196, 4 миллион сомдун гана ордун толтуртууга жетише алышкан.
Ырас, коррупция коомдук турмушта жаӊы көрүнүш эмес, ал көп кылымдык тарыхка ээ жана бүтүндөй алганда дээрлик ар бир мамлекетке тиешелүү деп эсептелет. Кенен маанисинде алганда, коррупция кызмат адамы тарабынан ага ыйгарылган укукту өз кызыкчылыгы үчүн мыйзамда белгиленген нормадан ашыра пайдаланууну билдирет. Коррупцияны Библия менен Куран да катуу айыптаарын эскерте кетүү да ашыкчалык кылбайт.
Коррупциянын кыргыз мамлекеттүүлүгүнө, Кыргызстандын улуттук коопсуздугуна келтирип жаткан реалдуу коркунучтары катары төмөнкүлөрдү атап кетүүгө болот:
1. Экономикалык жана социалдык кайра түзүүлөрдү жокко чыгарат же акырындатат;
2. Көмүскө экономика секторун кеӊейтет, бюджетке салыктык чегеримдерди азайтат;
3. Өлкөнүн имиджине анын саясий жана экономикалык өнөктөштөрүнүн көзү менен негативдүү таасир этет, инвестициялык климатты начарлатат;
4. Жарандардын мүлктүк теӊсиздигин күчөтөт;
5. Жөнөкөй жарандардын кылмыштуулук алдында да, бийлик алдында да коргонууга алсыздыгы жөнүндө коомдук аӊ-сезимди калыптандырат;
6. Уюшкан кылмыштуулук, экстремизм жана терроризм үчүн жагымдуу чөйрө болуп эсептелет;
7. Коомдун моралдык-этикалык баалуулуктарын, элдик адат-салттарды деградациялайт;
8. Саясий элитанын калыптануусуна, бийлик органдарына болгон шайлоолорго негативдүү таасир берет;
9. Коом жана мамлекеттин позитивдүү өнүгүүсүн басаӊдатат.
Мамлекеттик бийлик жана жергиликтүү өз алдынча башкаруу органдарындагы, экономикадагы коррупция көбүрөөк коркунуч жаратат. Мында коррупциянын капиталдык курулушка, ремонт жана кымбат баалуу жабдууларды сатып алууга сарпталуучу чыгымдарды ашыра көрсөтүү; көпчүлүк учурда финансылык уюштуруучулук стимулдарын түзүү же башка төлөмдөрдү төлөө жолу менен ачылган жана туугандары тарабынан башкарылган чиновниктин өзүнүн бизнесинин өнүгүүсү кызматка же жумушка алуу практикасына кийлигишкендиги, коммерциялык структураларды лицензиялоо, аккредитациялоо же сертификациялоо үчүн пара алуучулук; коммерциялык структураларга ар кандай белек-тартуулар үчүн мамлекеттик жана муниципалдык турак-жай эмес имараттарды ижарага берүү сыяктуу көрүнүштөрү кеӊири жайылтылган.
Буюртма банкротчулук, аргасыз биригүү жана өзүнө сиӊирип алуу, укук коргоо жана соттордун жардамы аркылуу бөтөн бизнести тартып алууга байлышкан ар кандай корпоративдик конфликттер орто жана жогорку звенодогу чиновниктердин түздөн-түз катышуусу астында өтүп жаткан менчикти кайра бөлүштүрүүнүн көрүнүшү экендиги жашыруун эмес.
Мындан тышкары, экономикада паракорчулукка сыйымдуураак деп кредиттик-финансылык чөйрөсү, тышкы соода, баалуу кагаздар рыногу, кыймылсыз мүлктөрдүн операциялары, баалуу металлдар жана таштардын рыногу эсептелет. Арийне, эӊ эле күчтүү коррупциялык чөйрө болуп мамлекеттик жана муниципалдык керектөөлөр үчүн товар (жумуш, кызмат көрсөтүү) сатып алуу эсептелет.
КОРРУПЦИЯНЫН YЧ ТЕПКИЧИ
Коррупциялык укук бузуулардын анализи аларды жасагандардын мүнөзү жана субьектилери боюнча алганда, коррупциянын үч тепкичин иргеп көрсөтүүгө мүмкүнчүлүк берет.
Биринчи тепкич – «турмуш-тиричиликтик» деп аталат жана ал пара мыйзамсыз жол менен белек жана тартуу алуучулук формасында болот. Турмуш-тиричиликтик коррупция негизинен жарандар жана мамлекеттик, социалдык, муниципалдык, коммуналдык кызмат көрсөтүү мекемелеринин кенже категориясындагы кызматкерлердин ортосунда тигил же бул социалдык жана турмуш-тиричиликтик айрым маселелерди анча чоӊ эмес өлчөмдөгү «сыйлык» үчүн ылдамыраак чечип берүү аракети аркылуу ишке ашырылат.
Экинчи тепкич- «кабинеттик коррупция». Бул тепкичтеги коррупция айрым жарандар жана чарба жүргүзүүчү субьекттердин жетекчилери менен административдик, тартип сактоочу, фискалдык (салык,бажы) жана башка көзөмөлдөөчү органдарда, ошондой эле жергиликтүү өз алдынча башкаруу органдарынын системасындагы орто звенодогу мамлекеттик кызматкерлердин ортосунда ишке ашырылат. Бул тепкичтеги коррупцияда адатта субьектилерге тигил же бул укук бузууларды жасоого же жасалган укук бузуулар үчүн жоопкерчилик тартуудан бошонууга мүмкүндүк бере турган аракет же аракетсиздик үчүн көрсөтүлгөн кызматтар үчүн «акы төлөнөт». «Кабинеттик коррупционерлер» иш жүзүндө кылмыш кодексинин бардык беренелерине түшөт.
Yчүнчү тепкич – «ак жакалуулардын коррупциясы». Коррупциялык иш аркеттер аткаруу бийлигинин( министрлик, административдик ведомостволор), тартип сактоочу органдардын жогорку звенодогу жетекчилери жана жооптуу кызмат адамдары тарабынан жасалып, чеберчилиги жана мамлекет менен жалпы коомчулуктун кызыкчылыктарына өзгөчө оор зыян келтирүүсү менен айырмаланат.
Yчүнчү тепкичтеги коррупциянын кол салуу обьектиси болуп закон чыгаруучу системанын өзү да эсептелет.
Улуттук коопсуздук кеӊешинин отурумунда Кыргыз Республикасынын Президенти Сооронбай Шарипович Жээнбеков мамлекеттик бардык органдарды коррупциядан тазалоого убада берди. Албетте, бул оӊой-олтоӊ ишке ашып кала турган жумуш эмес экендиги түшүнүктүү.
Бүгүн мамлекеттик бийлик менен элде, коомчулукта бир маселени түшүнүүдө биримдик бардыгы байкалат: мындан ары чегинүүгө жол жок же мамлекет жана коомчулук биргелешип аракеттенүү аркылуу коррупцияны алсыратат же коррупция мамлекетти акыры барып жеп бүтөөр деӊгээлге жетет.
Абдираим Мамытов
Дайджест---------------------------------
ЖЕР ТИТИРӨӨ КАЙСЫЛ АЙМАКТАРДА, КАНЧА БАЛЛГА ЖЕТТИ
Среда, 18 Ноябрь 2015
Спорт
Баястан Максатбек уулу, жеӊил атлетика боюнча спорт чебери: «Максатым - мекенимди дүйнөгө таанытуу»
Маданият
Ныязалы атындагы музыкалык окуу жайына 4 кабаттуу жаӊы имарат курулат
Интервьюлар---------------------------
Бюджет, экономика жана өнөр-жай маселелери боюнча туруктуу депутаттык комиссиясынын мүчөсү Илгиз Капаров: «Кыргызстанды башка өлкө менен теӊей албайм»
Понедельник, 27 Август 2018
Сурамжылоо-----------------------
Ош шаарынын тазалыгына кандай баа бересиз?
Добуштардын саны:: 38
Билим берүү-----------------------
Доор жана басма сөз
Понедельник, 16 Ноябрь 2015
-
ЧЫҢГЫЗ АЙТМАТОВДУН ААЛАМЫ
Понедельник, 12 Декабрь 2016 -
ФУТБОЛ академиясы ачылды
Понедельник, 16 Октябрь 2017 -
Сарык оорусу
Понедельник, 11 Сентябрь 2017
-
Саламатсызбы! Мен 19 жаштамын 17 жашымда суучечек оорусу менен Ооругам. А бирок азыр дагы ушул ...
-
Айсалкын эже менин кызым ооруп калды суу чечек оорусу менен сут ичсе болобу жашы 2 де ???
-
Сокур ичегигини.опера циия сыз айыктырса болобу?
-
Эрте келген турналар повестине дилбаян жазуу керек
Ош шамы коомдук-саясий гезити
Толугу менен...