Кыргызстан өзүнүн эгемендүүлүк жылдарында эки революцияны башынан өткөрдү деп эсептелет. Чындап келгенде, бирин да өнүгүүнүн революциялык, башкача айтканда сапаттык жолу деп айтканга болбойт. Экөөсүн теӊ Сарай төӊкөрүшү же бийликти күч менен алмаштыруу деп мүнөздөгөндөр анчалык деле адашпайт. Кыргызстандагы өткөн эки төӊкөрүшкө теӊ революция катары эмес, өнүгүүнүн эволюциясы сыпатында аӊдоо салууга мүмкүн. Ар кандай эле революция кадимки эле эволюциядагы секирикти гана туюндурат эмеспи…

ЭКОНОМИКА ЖАНА САЯСАТ

      Коомдун негизин коомдук экономика түзөт да, ар кандай эле саясатты экономика аныктайт деген негизги жобо жалпыга белгилүү болсо да,  кайталап эске салып коюу ашыкчалык кылбайт. Анан калса, республикадагы бүгүнкү коомдук турмуштун негизги көйгөйлүү маселелеринин учу барып эле ушул улуу жана жөнөкөй жобого такалат.

Угуттуу улут, түптүү жана тектүү журт катары эгемендүүлүк алганыбызга башкалар сыяктуу эле кубанганбыз. Эгемендүүлүк бизге эч кандай күрөшсүз, тынч жол менен келгендей сезилгени ырас. Бирок, биз эгемендүү ири державанын эгемендүү субьектиси катары эгемендүүлүккө жетишкенибизди, ал эгемендүүлүк ата-бабалардын кылымдар бою төккөн каны менен тикеленгенин, ошол эгемендикти мындан ары да көз карегиндей сактап жана бекемдөөнү бир саам да унутпоого тийишпиз.

Эгемендүүлүктүн алгачкы жылдары азыр көпчүлүккө беш колдой белгилүү. Эгемендүүлүктүн азыр биз эйфориялык деп салыштырмалуу мүнөздөп койгон маанайын анча-мынча алдастоо, коркуп-кооптонуулар мыйзам ченемдүү эле коштогонун жашырууга болбойт. Канткен менен, эгемендүү мамлекет дегидей эле бутка тура алганыбызга шүгүрчүлүк келтирүү абзел. Бирок, экономиканын абалы бечел бойдон кала бергенин да өкүнүү менен белгилеп кетсек болот.

Эгемендүүлүктүн алгачкы жылдары негизинен советтик экономиканын негиздерин кыйратуу менен коштолгонсуду. Советтик экономика дүйнөлүк экономиканын эле  курамдык бир бөлүгү экендиги таптакыр таназарга алынбагандай таасир калды. Өнөр жайы толугу менен тыптыйпыл талкаланды. Завод-фабрикалар, өндүрүштүк ишканалар приватизациянын урааны астында таланып-тонолуп, көбү текейден арзанга сатылып, темир-тезектүү жабдуу-шаймандары Кытайга кыйкырып-бакырып ыйлаган бойдон кете берди. Өнөр  жайын реконструкциялоо, жаӊылоо жана кеӊейтүү дегенден эч ким кабар алган жок. Андайга ал кезде убакыт да, каражат да, маанай да жок эле. Коомчулуктун эси-дарты коомдук өндүрүштүк каражатты мамлекеттен ажыратуу жагында турган. Жаӊысы келгенче эскисин эптеп кармап туруу жоктон көрө жогору экендигин аӊдоо болгон эмес.

Коомдук мүлктүн кандайдыр бир үлүшү калкка купон түрүндө таркатылып берилгени да орто жана улуу муундардын эсинен чыга элек. Купондор кайсыл бир өндүрүштүк тармакка инвестиция катары салынышы керек эле. Бирок, өндүрүштүк ишканалар өзүлөрү четинен жоюла баштаган кезеӊде ким кайсыл ишкананы курулай кагаз түрүндө инвестициялоого урунуп көрмөк? Андай инвестициялоонун алды-артын, чоо-жайын билмек, түшүнмөк кайдан?  Баалуу кагаздар рыногунун пионери болуп калуу мүмкүнчүлүгүнө ээ купондор ушундай кырдаалда туулбай туна чөккөн. Каржылык рыноктун түзүмүндөгү көлөмдүк чарк-чамасы жагынан алганда, Кыргызстанда баалуу кагаздар менен соода жүргүзүү көлөмү ушул мезгиле дейре төмөн бойдон калып келатат. Өнүккөн өлкөлөрдүн каржылык рыногунун түзүмү төмөнкүчө: баалуу кагаздар менен соодалашуу көлөмү -60%, коммерциялык банктар -20%,  пенсиялык сектор - 13%, камсыздандыруу компаниялары -7%. Кыргызстанда: баалуу кагаздар менен соода кылуу көлөмү -12,7%, коммерциялык банктар -86,4%, пенсиялык сектор -0,04% жана камсыздандыруу компаниялары – 1%.

1993-жылы кыргыздын улуттук валютасы - сом киргизилгенде, Кыргызстандын негизги өндүрүштүк обьектилеринин баасы бир күндө 9 миллиард доллардан 500 миллион долларга түшүп кеткен. Себеби, 1 сом 200 рублга бааланган. Ал кезде рублдын курсу доллардыкынан жогору турган. Натыйжада, мүлкүн туура эмес баалап алган Кыргызстан дароо эле 16 эсеге кедейлене түшкөнү, ага негизги өндүрүштүк каражаттарды кайрадан баалоо баланстык наркты  негизги каражаттардын тигил же бул тобуна ылайык келген коэффициентине көбөйтүү жолу менен жүргүзүлгөндүгү себепкер болгондугу айтылып жүрөт. Эксперттердин жана атайын адистердин эсебинде республиканын негизги өндүрүштүк обьектилеринин рыноктук реалдуу наркы төмөндөтүлүп көрсөтүлгөн.  Алсак, жылына 15 миллиард киловатт электр энергиясын иштеп чыгарууга ылайыкташтырылган ГЭСтердин наркы азыр болжол менен 100 миллион долларга бааланат. Ал эми алардын иш жүзүндөгү наркы мындан көп эсе жогору турат. Биздеги гидроресуртук активди азыр 5,9 миллиард доллардан ашат деп жүрүшөт. Ошол эле учурда, Кыргызстан жылына жан башына сарпталуучу электр энергиясынын өлчөмү жагынан (1300 киловатт) бир топ өлкөлөргө салыштырмалуу төмөн көрсөткүчкө ээ экендигин айта кетүү керек. Аталган көрсөткүч, мисалы Казакстанда 3200, Өзбекстанда 2300, Тажикстанда 1700,  ал эми Нидерландыда дээрлик 5000 киловатты түзөт.

 Айрым маалыматтарга караганда, Кыргызстандын негизги обьектилеринин бүгүнкү күндөргө эсептелген потенциалдык наркы 30-40 миллиард доллардан ашса ашат, асти кемибейт.

 Негизги обьектилердин  баасын  атайылаппы же  атайылап эмеспи, иши кылып, алешем эсептөөлөр кайсыл тараптын кызыкчылыгы үчүн жүргүзүлгөндүгү гана сыр бойдон сакталып келатат. Бул эми, алгачкы ажонун тушундагы  «прихватизация» реформаторлорунун абийириндеги маселе боюнча кала берет сыягы.

Кандай болгондо да, экономика саясатты эмес, тескерисинче саясат экономиканы аныктап калгандай таасир ошол эгемендиктин алгачкы этабынан тартып эле сезиле баштаган. Кыргызстан союз мезгилиндеги агрардык-индустриалдык өлкөдөн тез арада эле накта агрардык өлкөгө айланып калган.

Айыл чарбасындагы жерге жеке менчик институтун киргизүүнүн маани-максаты анын формасы менен кошо азырга чейин талаш-тартыштуу болуп келатат. Жерди менчик үлүшкө бөлүп берүүдөгү эӊ биринчи максат айыл чарбасын кайрадан кооперациялаштыруу болгону талашсыз. Бирок, канчалык каалоо жана аракеттерге карабастан, айыл чарбасын рекооперациялаштыруу илгери үмүт бойдон калып кетти. Жерге жеке менчик институтун эӊ алгачкылардан болуп киргизген постсоветтик республика деген сыймыгы гана болбосо, жердин экинчи-үчүнчү рыногу дегендери ишке эмес, сөзгө да алынган жок.

Албетте, айыл чарбасын кооперациялаштыруу насилинде дурус идея, жакшы ниет. Бирок, аны ишке ашыруу, колхоз-совхоз (коллективдүү чарба жана советтик чарба) дегендерге кайтып баруу азыр оӊой болбой калганы айтпаса да түшүнүктүү.

Коллективдүү чарба демекчи, антисоветтик революциянын башчылары СССРдеги колхоздордун көпчүлүгү чыгашалуу болуп калды деп канчалык кыйкырышканы менен, реалдуу көлөмгө келгенде унчуга албай олтура беришкени маалым.1989-жылы союзда 24 720 колхоз болуп, 24 миллиард рубль киреше тапкан. Бүткүл өлкө боюнча чыгашалуу деп 275 гана колхоз (1%) эсептелип, алардын чыгашасы болгону 49 миллион рублди (колхоздук системанын кирешесинин 0,2%) түзгөн.

 Кыргызстандын айыл чарба тармагы ошол кездерде кайсыл жагынан караба, карама-каршылыктуу пикирлерге бай болуп турган. Арасында социализмдин калдыгы деп колхоздорду жок кылган айыл чарба чиновниктери азыр эми өзүлөрү реформаторлук эксперименттерди башташкан чеке кайра кайткандай таризди туюнткан пародокстар, «Кыргызстанда айыл чарба министрлиги бар, бирок айыл чарбасы жок» деген күйдүргү сөздөр да бар эле. Ал эми  республиканын экс-айыл чарба министри Жумакадыр Акенеев Акаевдик жер реформанын башталышында эле: «Кыргызстандын айыл чарбасы социализмден феодализмге ыргытылып ташталды» деп бекеринен ачуу кыйкырбагандыр. Өлкөнүн агрардык сектору дээрлик кароосуз калган. Жерди иштетүү маданияты чындап эле орто кылымдык чекке жакындап кеткенсигени бар. «Аштык болсо, баштык жок» деген заман ошондо бир келген. Тегирмендин көбөйүшү токчулук эмес, тескерисинче жокчулуктун күчөшүн билдирген белги экенин эл ошондо аӊдаган.

 Ички-тышкы эмгек мигранттарынын алгачкы  чоӊ толкуну ошол кезеӊдерде жаралып, эмгек мигранттарынын сандык катышында ушул күндөргө чейин республиканын түштүк чөлкөмүнүн өкүлдөрү басымдуулук кылып келүүдө.

(уландысы бар)

  Абдираим Мамытов

 (башталышы өткөн санда)

КЫРГЫЗОСТРАКИЗМИ

Эгемендүүлүктүн жылдарында Кыргызстанда эки ирет бийлик төӊкөрүшү жүз берип, натыйжада эки президент өлкөдөн куулду. Мамлекеттик бийликтин башчылары өлкөдөн качып кетүүгө аргасыз болгон ал төӊкөрүштөрдүн маани-маӊызы жана чоо-жайы ушул күнгө дейре талаш-тартыштуу жагдайлардан кутула элек.

Кыргызстандын алгачкы президенти Аскар Акаевден үмүт-тилектер көп эле. Президенттиктин алгачкы жылдарындагы арыштуу кадамдары ушундай маанайга шексиз негиз түзгөн.  Республикадагы бир катар алгылыктуу реформалардын жакшы башталыштары  чет өлкөлүк айрым эксперттерге Кыргызстанды «демократиянын аралчасы» деп атаганга түрткү берген. «Аралча» бойдон калып кетерибизди алар кайдан жана кантип болжоп-баксын. Аскар Акаев кыялкеч окумуштуу катары тез эле үй-бүлөлүк башкаруунун чеӊгелинде калып, өлкөдөн качып кетүүдөн башка арга таппаганы маалым. «Ат минген кыргызды итке мингизген Акаев» деген кекээр какшык  дал ошол Акаев доорунда жаралган.

 Калыстык үчүн белгилей кетсек, кыргыздын башына түшкөн салыштырмалуу оор жылдар ошол кезеӊде постсоветтик республикалардагы бардык эле элдердин энчисине туш келгени белгилүү. Албетте, андай күндөрдөн ар ким ар башка жол менен чыкканы да маалым. Кыргыз гана төӊкөрүштүк жолду тандап алганы өкүнүчтүү болду. Өкүнүчтүү дегеним, кийинки президент Курманбек Бакиевди да ошондой тагдыр күтүп алды. Кыргыз «остракизми» ушинтип калыптангансыды.

«Остракизм» институту байыркы Грециянын Афины шаарында биздин заманга чейинки 387-жылдан 417-жылга  чейин өкүм сүргөн. Түпкүлүгүндө остракизм ардактуу сүргүндү  туюнткан. Ага тушуккан саясатчы өлкөнү 10 жылга таштап кетүүгө тийиш болгон. Ал мөөнөт аяктагандан кийин өз мекенине менчиги жана статусу кайтарылган абалда  кайрылып келүүгө укуктуу эле. Башкача айтканда,  остракизм саясий лидерди жок кылууга караганда,  анын амбициялуу өзүмчүлдүгүн чектөөнү, аны ойлонтууну, толгонтууну, кемчилигин жоюуну максат кылган. Бирок, тез эле тиранияга каршы туруу институтунан каршылашкан топтордун ич ара саясий күрөшүнүн, кээде тигил же бул  жеке тараптардын өч алуу каражатына айланган.

Остракизм процедурасы жыл сайын эрте жазда өткөрүлүп, тегереги тосмолонгон атайын жайда полистин жарандары карапанын сыныктарына- острактарга сүргүнгө айдалууга тийиш деп эсептелген саясатчынын ысмын жазып, аны ылдыйга оодарып көрсөтүү аркылуу жашыруун добуш беришкен. Добуш берүүчүлөр атайын дарбазадан киришип, алардын кайрадан добуш берүүсүнө бөгөт коюу максатында тосмонун ичинде калтырылган.  Добуштар саналганда 6 миӊ добуш кворум бар деп эсептөөгө негиз берген. Сүргүнгө айдалууга ким үчүн көп добуш берилсе, ал он күндүк мөөнөттө Афинаны таштап кетүүгө милдеттүү болгон.

Остракизм институтуна карата көз караштар ар түрдүү. Бул темага сереп салган Ф.Ницше он тогузунчу кылымдын акырында остракизмди жалпы алганда,  «үйүлмө топтун унчукпаган көрө албастык» сезиминин бир көрүнүшү катары да караган. Афиналык демократиянын көрүнүктүү өкүлдөрүнүн өмүр-таржымалдарына басым жасаган Плутархтын эгалитардык коомчулуктардагы  үйүлмө топтордо унчукпаган көрө албастыкты калыптандырган бир механизмди минтип баяндаганы бар: «Айтымда, острактарга кол коюу процедурасы башталганда, бир жупуну, кат-сабаты жок дыйкан жолунан капыс жолугуп калган Аристидге (Афинанын башкаруучусуна)  «Аристид» деп жазып берүү өтүнүчү менен карапанын сыныгын сунат. Таӊданган шаар башчысы андан Аристид аны кандайча таарынтып алганын сурайт. «Жок деп жооп берет анда тигил, -мен аны көргөн да эмесмин, тааныбаймын. Бирок, кадам сайын эле «Аристид адилеттүү», « Аристид адилеттүү!...» деген сөздөрдү уга берип тажадым». Аристид эчтеке айтпай өз атын жазып, остракты дыйканга сунуп баса бериптир».

Бул фрагментте Плутарх коллективдүү көрө албастык феноменинин социалдык-психологиялык табиятын сүрөттөөгө аракеттенгенин байкоо кыйын эмес. Көрө албастыкты Платон да инсандын чыныгы изгиликке умтулуу жолунда чөӊ бөгөт болуучу  оркойгон кемчилик, жетесиздик (несовершенство) деп бекеринен санаган эмес. Коллективдүү болобу же индивидуалдык мүнөздөбү, иши кылып кыргыздын эки президентин өлкөдөн кууп чыгуу актыларында да дал ушул көрө албастык феномени да кандайдыр бир өлчөмдө роль ойногону талашсыз. Кыргыздагы «унчукпаган көрө албастык» феномени бүгүнкү заманда деле «унчукпай» урууга, ачык айтпай аймакка бөлүнүүчүлүк менен эле коштолуп, ал турсун бул ит пейил жоголот деген сайын кайра күчөгөнсүп келатканын моюнга албаска айла жок. Андайдын ачык-жабык мисалдарын бүгүнкү коомдук-саясий процесстерден толтура тапса болот.

ЭЛ ЖАНА ЭЛИТА

    Революциялык өнүгүү кайсыл бир мезгилде убактылуу токтоп тургандай сезилиши мүмкүн, бирок эволюциялык өнүгүүдө эч тыным болуусу таптакыр мүмкүн эместиги белгилүү. Кыргыз эли да, элдин башкаруу элитасы да каала-каалаба, эволюциялык өнүгүүнүн белгилүү бир баскычын эгемендүүлүк жылдарында басып өткөнү талашсыз.

Кыргызстанда жүз берген эки жолку бийлик төӊкөрүшүнүн бащкы жана балким бирден-бир жакшы жыйынтыгы- ар кандай бийлик төӊкөрүштөрүнөн элдин көӊүл калуусу. Бийлик алмашуудан эле сумма өзгөрүп кетпөөсүн билбейт, түшүнбөйт дегендер бүгүн таптакыр жок дебесек да, азчылыкты түзөөрү шексиз.  Башкасын кой, «эл азыр таптакыр башка эл болуп калды. Эл өзгөрдү!» деп экс-президент Атамбаев алаканын шак койгулап алганы бар. Антип балким эл эми мага каршы көтөрүлбөйт деген ишенимдин жетегинде айткандыр, бирок сөзүндө чындыктын үлүшү бардыгын танууга болбойт. Эл бүгүн эч кимге каршы көтөрүлбөйт, эч бир бийликти алмаштырууга кызыкпайт дегенге негиз толтура.

  «Сокур таягын бир эле жолу жоготот» дегендей, кыргыз эки ирет төӊкөрүшкө күбө болуп, биринен да бир мүдүр майнап чыкпаганын көрдү. Элдик делинип жүргөн 2005-жылдагы да, 2010-жылдагы да революциялар башкаруучу тап аталган саясий элитанын элди ортого салып бийлик, аныгыраагы байлык талашып бири-бири менен тытышкандан башка эч нерсени билдирбегенин сезди. Элде эми «кимди ким?» деген кыяз менен элитанын ич ара кармашына аӊдоо салып тургандан башка жол  жоктой таасир калууда.  Ушунун өзү эле эл менен элитанын ортосуна чоӊ жарака кеткенинен кабар бергенсийт.

 Коомчулуктун көӊүлү бийликтен үч көчкөн журттай калганына ириде коомчулуктан дале үмүт үзбөй келаткан элитанын өзү себепкер болуп калганы айтпаса да түшүнүктүү. Эл бүгүн айтылуу Рузвельттин: «Элдин кайсыл бир бөлүгүн ар дайым, бүтүндөй элди кайсыл бир мезгилге чейин алдаса болот, бирок бүтүндөй элди ар дайым алдоого эч мүмкүн эмес» деп айтканындай таризде  турат. Бирок, элдин кайсыл бир бөлүгүн ар дайым алдоого мүмкүн экендигин жана муну кылдаттык менен колдоно билген саясатчылар кыргыз саясатында да аз эместигин эстен чыгарууга болбойт. Коомдун турмушун башкача нукка буруу үчүн элдин андай бөлүгүнөн ар дайым унчукпас көрө албастардын үйүлмө топторун  ишке салуучу салуучу саясий күчтөр ар дайым даяяр турушат.

Бүгүн калыӊ коомчулукта бийликке карата болгон жылуу ишеним кайра ойгонгонсуп турат. Башкаруучу элита мындан тиешелүү жыйынтык чыгарууга түздөн-түз милдеттүү экендиги да турулуу иш. Элдин ишеними бийликтен биротоло кеткенден жаман эч нерсе жок. Кыргыз саясатынын эгемендүүлүк жылдарындагы эволюциясы кантсе да коомдук өнүгүүнүн жакшы тилкесине жетелеп жатканын аӊдабай коюуга мүмкүн эмес. Коррупциянын коомго тийгизип жаткан оор таасирин мүмкүн болушунча жеӊилдетүү, ооздуктоо аракетин үзгүлтүксүз жана системалуу мүнөздө жүргүзүү өз жемишин берери шексиз. Мында негизинен, Чыӊгыс хандын: «Корктуӊбу, баштаба! Баштадыӊбы, корпо!» деген айтылуу накылы сөзсүз жетекчиликке алынуусу гана шарт, калганында көйгөй жок.

Абдираим Мамытов

Кыргыз  Республикасынын президенти Сооронбай Жээнбековдун Кытай Эл Республикасынын төрагасы Си Цзиньпиндин чакыруусу боюнча Кытайга жасаган расмий иш сапарынын жыйынтыгын ар ким ар кандай өӊүттө жана түрдүүчө баалап жатышат. Айрымдардын пикиринде, бул сапардын жыйынтыктары таптакыр эле тескери акыбеттердин коштоосу менен чыгарылуусу да мүмкүн эле.

 Мындай пикирдин жарала калышына  баягы эле Бишкек ТЭЦин модернизациялоого байланышкан коррупциялык схеманын чоо-жайы жем таштагандыгы жашыруун эмес.  Алардын эсебинде, ТВЕА Кытайдын тышкы саясатындагы маанилүү  курал катары кызмат кылып келе жаткан компаниялардын бири болуп саналат жана дүйнөнүн түрдүү өлкөлөрүндө Кытайдын ишкердик кызыкчылыгын коргоп келе жаткан  бул компаниянын беделине доо кетирүү Си Цзиньпинге анча жага бербөөсү турган иш. Бирок,  Кытайдын  бүткүл тышкы саясатындагы ийгилик менен кемчиликти жалгыз ушул компанияга эле жүктөп койгондой, кытай кыргыз эместиги да эске алынуусу керек.

 Биз муну кыргызды кытайдын алдында кемсинтип айтып жаткан жокпуз, тек гана ошол эле кытай акылмандарынын бул дүйнөнү эки эле сыпат (жакшы-жаман), эки эле түс (караӊгы-жарык, ак-кара),  эки эле жак (меники-сеники), эки эле даам ( ачуу-таттуу) жана ушул сыяктуу көптөгөн «экилик» категориясы менен карап-баалоо дээрлик балалык философия деп эскертип келатышкандыгын көӊүлгө алалы дедик.

 Сапар алдында кээ бир маалымат булактары  андан (мисалы,  «Вечерний Бишкек», №67)   ШКУнун Кытайда, Жээнбеков өзү катышкан  саммитине арнаган материалын   ШКУга мүчө өлкөлөрдүн башчыларынын катарына Кыргызстандын  экс-президенти Алмазбек Атамбаев кошо тартылган сүрөт менен коштогон . Муну басма сөздөгү нукура  саясий чагымчылдык дегенден башкача түшүндүрүү таптакыр мүмкүн эмес!) теӊирден тескери жыйынтыкты түздөн-түз күткөн  деп  болжосо да  болот.

КАНДАЙ ДОКУМЕНТТЕРГЕ КОЛ КОЮЛДУ 

Жараткан жалгап, Сооронбай Жээнбековдун мамлекет башчысы катарында Кытайга жасаган алгачкы сапары ийгиликтүү өткөнүнө коомчулук өзү  күбө. Сапардын жүрүшүндөгү сүйлөшүүлөрдүн башкы жыйынтыгы деп Кыргызстан менен Кытайдын ортосунда ар тараптуу стратегиялык өнөктөштүк жөнүндө биргелешкен декларацияга эки өлкөнүн башчыларынын кол коюусун эсептесе болот. Кантсе да, өз ара кызматташтык менен  стратегиялык өнөктөштүктүн ортосунда олуттуу жана негизгиси, артычылыктуу айырмачылыктар бар эмеспи.

 Мындан тышкары, төмөндөгү документтерге кол коюлду:

-«КЭР-КР» газ куурун куруу жана пайдаланууга берүү боюнча  кызматташтык жөнүндө 2003-жылдагы  өкмөттөр аралык келишимге өзгөртүүлөр жана толуктоолор киргизүү жөнүндө протокол;

-тышкы соода-экономикалык аймакты түзүү жөнүндө эки өлкөнүн тиешелүү ведомстволорунун ортосундагы меморандум;

- Кыргыз Республикасынын мамлекеттик кадр кызматы менен КЭРдин коммерциялык министрлигинин ортосунда адам ресурстары чөйрөсүндө өз ара түшүнүүчүлүк жана кызматташтык боюнча меморандум;

-КР айыл чарба, тамак-аш өнөр жайы жана мелиорация министрлиги менен КЭРдин сапатты көзөмөлдөө, инспекция жана карантин боюнча Башкы башкармалыгынын ортосунда Кытайга экспорттолуучу коон жемиштерине коюлуучу фитосанитардык талаптар жөнүндө протокол;

-КР жана КЭР өкмөттөрүнүн ортосунда КР ӨКМ үчүн мобилдик госпиталды куруу долбоору боюнча алмашылган катар;

-КР Саламаттыкты сактоо министрлиги менен КЭРдин гигиена жана саламаттыкты сактоо боюнча мамлекеттик комитетинин ортосунда саламаттыкты  сактоо тармагында кызматташтык боюнча келишим:

-КР маданият, маалымат жана туризм министрлиги менен КЭРдин радио уктуруу жана теле көрсөтүү боюнча Башкы мамлекеттик башкармалыгынын ортосунда кызматташтык боюнча келишим;

-вакцинациялоо практикалаган, ящурдан эркин зонанын талаптарын түзүү жөнүндө КЭРдин башкы бажы башкармалыгы менен КРнын ветеринардык жана фитосанитардык коопсуздугу боюнча мамлекеттик инспекциясынын ортосундагы меморандум:

КР Эмгек жана социалдык өнүгүү министрлиги менен КЭРдин адам ресурстары жана социалдык жактан камсыздоо министрлигинин ортосунда өз ара түшүнүүчүлүк жөнүндө меморандум;

-КР жана КЭР өкмөттөрүнүн ортосунда кайтарымсыз техника-экономикалык жардам көрсөтүү келишими.

ЖЕР МАСЕЛЕСИ АЧЫК КАЛДЫ

Кыргыз президентинин Кытайга жасалуучу расмий сапарында мурдатан белгиленгендей, 10 документке кол  коюу күтүлгөн. Бирок, азырынча бизге белгисиз себептер менен эки өлкөнүн элчиликтеринин имараттарын курууга жер ажыратуу жөнүндөгү келишимге кол коюлган жок.

Эске сала кетсек, мурдараак Кытай элчилигинин буга чейин эле курулган имараты үчүн Бишкек шаардык Кеӊеши тарабынан 3 гектар жер аянты ажыратылгандыгы жагдайында  активдүү сөз болгон. Кытай жооп катары кыргыз элчилигине  Пекин шаарынан 25 сотых жер ажыратып, ага элчиликтин имаратын өзү куруп бермек эле.

«Негизи, жер маселеси боюнча биз шашпай, кызуу кандуулукка алдырбай, элди дүрбөлөӊгө салбай, чуу түшүрбөй карасак болмок. Анткени жер менчикке эмес, арендага берилди. Бул маселе бүгүн көтөрүлүп, чуру-чуу түшүп жатканы менен, ал жер тилкеси 2003-жылы эле чечилип калган. Ошон үчүн ал жерде имараттар салынганына 10 жылдан ашты. Өзгөчө, мамлекет башчынын Кытайга алгач сапарынын алдында бул сөздөр, маалыматтар чагымчылдык иш-аракеттердей көрүнөт. Мисалы, убагында ошондой эле шарт менен АКШ элчилигине деле 4,5 гектар жер берилген, «чагымчылар» аны неге айтышпайт? Себеби, бул жерде кызыкдар тараптын саясий оюну жүрүп жатат» деп белгилейт саясий илимдердин доктору, КР тышкы иштер экс-министри Аликбек Жекшенкулов.

 Жекшенкуловдун пикиринде, Кытайдан алынган карыздын коомчулукту дүрбөтүп жаткан маселеси деле ошондой өӊүттө каралууга тийиш. Ошол насыяларды коррупцияга малынган атка минерлер бийликте турганда өзүлөрү алып, ошондой маселе жаратышпадыбы. Азыр жөн жатпай аны өрчүтүп жатышат. Чынында насыяларды өтө чоӊ пайыз менен, кыска убакытка алышкан. «Ошондуктан, ал насыяларга өздөрү жооп бериш керек, муну күч органдары дыкаттык менен далилдеп,  мыйзамдуу жазасын бериш керек, муну эл дагы күтүүдө» дейт ал «Майдан» гезитине берген маегинде.

«БИР АЛКАК, БИР ЖОЛ»

     Кытайдын «Жибек жолу экономикалык алкагы» программасында ушундай доктрина иштелип чыгылган. «Перспектива» аналитикалык консорциумдун жетекчиси Валентин Богатыревдун пикири боюнча,  аталган программа жалпысынан алганда Борбордук Азиянын бардык постсоветтик республикалары тарабынан жылуу эле кабылдангансып турганын таӊ калаарлык феномен катары бааласа болот, анткени бул өлкөлөр  Кытайдын чөлкөмгө илгерилөөсүнө дайыма  кооптонуу менен мамиле жасап келишкени белгилүү.

 Бирок, бул формат азырынча айрым тоскоолдуктар менен тобокелдиктерге тушугуп турат. Буга негизинен борбор азиялык аӊ-сезимдин стереотиптүүлүгү жана анын мифологиялык мүнөзү себеп болууда. Адамдар көбүн эсе реалдык мамилелер эмес, идеологдор он жылдап кулагына куюп келген «чоӊ оюн», «системалардын күрөшү», улуттардын тарыхый чыр-чатактуулугу, «регионалдык лидерлик үчүн күрөш»  сыяктуу жоболордун маанилери жана логикасы менен жашап келүүдө.  Региондогу бардык өлкөлөрдүн мамлекеттик саясаты ушул мифтердин негизинде курулуп, дал ушундай стереотиптер бардык мамлекеттерде колдонулат. Кыргызстандын экс-президенти А.Атамбаевдин: «Биз эми эч кимдин алдына чөгөлөп баш ийбейбиз!» деп өрөпкүгөнүн да ушул эле өӊүттөн кароого мүмкүн.

Ошол эле маалда, Борбордук Азиянын постсоветтик бир да өлкөсүндө стратегиялык тышкы саясаттык  доктриналар калыптанган жок. Бул эми, түркмөндөрдүн  нейтралитеттик, ал эми өзбектердин улуттук изоляциялануучулук доктриналарын эсепке албаганда Валентин Богатырев борбор азиялык республикалар үчүн үч маанилүү кадамды сунуш кылат: биринчиден, региондогу жалпы жана  ар бир өлкө үчүн айрым алынып кулач жайган бардык стратегиялык программаларга кошулуу аркылуу улуттук долбоорлорду түзүү; экинчиден, жаӊы тилде кураштырылган жаӊы тартипти моюнга алуу жана үчүнчүдөн, борбор азиялык аӊ-сезимдин мифологиясынан кутулуу. «Кыргызстанга Кытай сыяктуу эле 500 жыл алдыга эсептелген улуттук стратегияны калыптандыруу зарыл» деп эсептейт эксперт.

Мындай өӊүттөн алып караганда, Сооронбай Жээнбековдун Кытайга расмий сапары жана анын алкагында Кыргызстан менен Кытайдын ортосундагы ар тараптуу стратегиялык өнөктөштүк жөнүндө биргелешкен  декларацияга кол коюусу кыргыз-кытай кызматташтыгындагы чыныгы жаӊы этап катары каралууга акылуу.

Абдираим Мамытов

Сооронбай Жээнбеков президенттик кызматка отургандан бери жарым жыл убакыт өтүптүр. Айта келсе ооздун бир четинен оӊой эле чыгып кетчү бул мезгил элдин эсинен эгерим чыкпачудай таасир жаратып жатканын моюнга алууга тийишпиз. Заман өӊүтү жана жалпы  элдин кыйла жылдан бери улап келаткан үмүтү ошону талап кылууда.

«ЭКС-YМYТТY» ЭЛ ТИЛЕГИ YЗYYДӨ

2010-жылдагы президенттик шайлоодо Атамбаев жеӊип чыгып, кызматына киришкенден бир апта өтө электе ЭлТРдин «Элдик радиосунан: «Атамбаев деле экинчи мөөнөткө президент болууга сөзсүз умтулат.Баш мыйзам ага жол койбогону менен, каалоо эле болсо, бир жолу табылат. Бирок, азырынча анын үстүндө ойлонууга али эрте, мөөнөтү бүтөөрүнө аз калганда анан көрөсүӊөр» деп белгилегеним эсимде.

 Себеби, биздин өлкөдө  ошондо эле баш мыйзамды ар бир президент өзүнүн бийлигин узартуу максаты менен ой келди өзгөртө берүү өнөкөтү кадыресе көрүнүшкө айланып, маркум Шералы Назаркулов айткандай «Бизди баш мыйзам эмес, биз баш мыйзамды башкарып» жаткандай абал түзүлгөнү маалым. Дегинкисин айтканда, мурун-соӊку эч бир баш мыйзам көрбөгөнсүп, биз канча ирет өзгөртпөйлү, баары-бир баш мыйзамды дагы эле түгөтө жазып бүтпөгөндөй абалда отурабыз. Тактап айтканда, баш мыйзамды өзгөртүү зарылчылыгы ушул күндө да жок эмес деп бир эмес, жок эле дегенде эки-үч далил келтирип айтчулар четтен табылат.

Кам сүт эмген катардагы эле пенде катары, Алмаз Атамбаев да бийлигин узартуунун бир жолун кантсе да  баш мыйзамдан издеди жана тапты десе болот. Туш келген жерде өзү өкүртө сындап келген мурдагы президенттерден айырмаланып, конституция жаӊыдан кабыл алдырган жок, бирок парламенттик башкаруу формасына толугу менен өтүү керек деген дардисар ураанга жамынуу аркылуу экинчи жолку жогорку бийлик мөөнөтүнө барууга ачык эле аракеттенгени белгилүү болуп олтурат. Алдын ала өз арыгын чаап, президенттик олуттуу ыйгарым укуктарды премьер-министрге өткөрүп берүү билинбегендей көрүнгөнү менен, баш мыйзамды дагы бир ирет жаӊылоого эле тете аракет болгонун эч ким тана албайт. Бирок, кудай кантсе да экстердин эмес, элдин үмүт тилегин кабыл кылып тургансыганы да чындык. Экс-президент мөөнөтү бүтөөргө жакын: эскилерди өзүм менен кошо ала кетем деген сөздөрдү  уламдан-улам кайталап жатты эле, азыр акыбал дээрлик ошол кыязга жакындап калды. Башкасы деле мейли эле, ушул акыркы жылдарда коомчулуктун көӊүлүнө көк таштай тийип, жүрөгүнүн үшүн алып жаткан коррупциялык схемаларды өзү менен кошо биротоло ала кетсе экен деген тилек баарынан жогору турууда.

  КОРРУПЦИЯ, ЧЫК ЭШИККЕ!

   С.Ш.Жээнбеков жыл башындагы Улуттук коопсуздук Кеӊешинде укук коргоо, сот жана прокуратура органдарындагы коррупциялык көйгөйлүү маселелер жагдайында доклад жасаганга чейин коомчулукта жаӊы президент шайлоо алдындагы убадасына ылайык, мурдагы, кайсыл өӊүттөн алынганы белгисиз, Улуу деп аталган көчтү улантат деген гана жалгыз пикир орноп турган. Ошол, «экс-президенттин жолун улагандан башка кандай жаӊылык киргизмек эле» деген көӊүлсүз суроого караганда Жээнбековдун атаандашы Бабановдун андан аркы саясий тагдырына карата кызыгуу күчтүүрөөк болгондой таасир калган. Коопсуздук Кеӊешиндеги докладынан кийин деле айрым маалымат булактарында коомчулуктун көӊүлүн жаӊы президенттин жаӊы эле баштаган демилгесинен алакчылоо аракеттери деле болгонун белгилей кетүү керек. Чын-чынына келгенде, андай аракеттер айрым маалымат булактарында бүгүнкү күнгө чейин кээ бир саясий активисттердин гана оозу менен улантылып келатканын учкай болсо да белгилеп коймок шарт.

Ошол башында эле «айтты да, койду да эй! Минтип мурдагылар да айткан, кийинкилер да айтат. Кана мисалы, кимди жумуштан алды»?, «кимди камады?» деп кыйкыргандар эми минтип, кызматтан алуулар, камакка алуулар салыштырмалуу көбөйгөн сайын баягы эле «Улуу көчтүн» уулдары өзүлөрү баштап берген «Саясий куугунтукка» шашылыш бычылган чапанды ойду-келди кийгизе салмайга өтүп жатышканын кызуулук кыябында  байкабай да калышты сыягы. Андайлар азыр Жээнбековдун ар бир кадамын алды-артынан аӊдып, азыраак акырындаса эле аксак, тескерисинче, биртике катуулай түшсө, таскак деп үндүн жетишинче катуурак бакырганга шайма-шай турушат дей бер. Экс-президенттин мезгилинде саясий буюртманын негизинде камалган  деп эсептелген саясатчыларга тезирээк эркиндик берүүнү көгөрө сурануу, аныраагы-талап кылуу да жөн эле жерден чыга калып жатпагандыгын да боолголосо болот.

АТ ЧУРКАБАЙТ, БАК ЧУРКАЙТ…

    Экс-президенттин тушунда «саясий куугунтукка» кабылгандардын саны Акаев, Бакиевдердин бийлик режимдериникине салыштырмалуу дээрлик он эсеге жете көбөйгөнүн эксперттер эсептеп жүрүшөт. Ал маалыматтарга таянсак, Акаевдин маалында саясий  буюртманын негизинде абакка кесилди деп саналгандар бир-экөө эле болсо, Бакиевдин тушунда деле беш-алтыдан ашпаптыр. Бирок, Атамбаев заманында андайлардын саны антип-минтип 30 га жетиптир! Арийне, ошолордун баарын эле «саясий куугунтуктун курмандыгы» деп бир корзинага сала берүүгө болбойт. Мындайда орустар оюн сөз менен айткандай, «бармакты денедеги башка мүчө менен салыштырууга болбой» тургандай учурлар да чыгып калуусу ыктымал. «Бизде мыйзамдарда «саясий куугунтук» деген аныктама жок. Ошондуктан, көп адамдар өздөрүнө козголгон иштерди «саясий куугунтук» деп аташат. Менимче, мыйзамга анын себептерин тактап жазыш керек» дейт бул жагдайда саясий серепчи Бакыт Бакетаев.

Акыркы мезгилдерде Өмүрбек Текебаевдин эркиндикке чыгуусуна кызыкдарлар арбый түшкөнсүйт. Бул жаатта азыр катуу кыйкырып жаткандардын көбү Атамбаев заманында жаагын кулагы менен бекем жаап бейгам отургандай болушту эле, эми негедир чыйралышкандай таасир калат. Бирок, Текебаевге, саясатчы катары терс пикирлерин шардана айтып жүргөндөр да бар экендигин калыстык үчүн болсо да айта кетүүгө туура келет. Алардын эсебинде, Кыргызстанды бүгүнкүдөй саясий туӊгуюк кейиптенген абалга алып келүүдө Текебаевдин ролу Атамбаевдикинен ашса ашат, асти кем калбайт.

«Мен далилсиз сүйлөп көргөн адам эмесмин. Текебаев кекчил, ырайымсыз киши экенин бардык эл биле бербестир. Текебаев 2010-жылдын 7-апрелинде алдын-ала өз душмандарынын тизмесин түзүп, даректерин тактап, менен үйүмө 7 кара джипте 28 автоматчан немелерди жиберген. Алар мени түнкү саат 3кө чейин издешип, таппай кетишип, эртеси инимдин  дачасынан издешип, тинтишип, ал жерде 10 күндөй чардашып, булгап, талкалап-тоноп кетишкен» дейт Атамбаев доорунда жасабаган кылмыштары үчүн үй-мүлкүн конфискациялоо менен 13 жылга күчөтүлгөн тартипте жаза мөөнөтүн өтөөгө кесилген 63 жаштагы Пайзуллабек Рахманов. Ал бул күндөрдө жалаадан токулган өкүмдүн үстүнөн даттануу жазып, сотко берүүнүн астында турганын «Жаӊы Ордо» гезити жазып чыккан. «Бул ага аздык кылат. Ал 2010-жылдагы түштүктөгү жана Бишкектеги кандуу окуялар жана мародерчулук боюнча али жооп бере элек» дейт Пайзуллабек Рахманов Текебаев жөнүндө ошол эле басылмада.

Өмүрбек Текебаев артынан түшүп асылып жатып, Жалал-Абадда губернатор болуп иштеп жаткан Жусупжан Жээнбековду да акыры кызматтан өз ыктыяры менен дедиртип кызматтан алдырганын Жээнбеков  да ушул эле «Жаӊы Ордо» гезитине берген маегинде  айтып берген. Бир топ эле чыгаан саясатчыларды  ар кандай шылтоолор менен саясий майдандан сүрүп чыгууда досуна олуттуу жардам бергенин Текебаев өзү да белгилеп өткөнү маалым. Бирок, анысын негедир ошол маалдагы бийликтин кадырын чыӊдоого карата обьективдүү зарылдык катары кароого да мүмкүн кыязындагы пикирин  дээрлик таӊуулагандай түр көрсөткөнү да бар. Ал эми убактылуу Өкмөт жөнүндө «Биз бийликтин узурпаторлорубуз, мындан артык жолду тапканыбыз жок»  кыязындагы  пикирин айтпай эле коелу. Ушулардан улам, азыркы президенттин ыктымалдуу оппоненттери  Өмүрбек Текебаев сыяктуу мүнөзү татаалыраак саясатчынын  батыраак эркиндикке чыгышын, демек Сооронбай Жээнбековго эртерээк атаандаш боло баштоосун бекер эле күтүп жатпагандыр деген да ой кетет. Бирок, андайлардын эсине Сооронбай Жээнбеков Текебаевди Атамбаевден кем калбаган өлчөмдө, а балким аймакташ катары андан да ашыкчараак билерин жана түшүнөрүн эске салып өтмөкчүбүз.

Азыр президентке  Атамбаев мезгилинде «саясий куугунтукка» кабылгандарды куткарганга шашылбай, демек мыйзам чегинен ныпым ашпай мамиле жасоо эле туурадай көрүнөт. Анан калса, шашканда кайда барат? Шектүү делген жана токтотулуп турган бардык кылмыш иштерди кайрадан бир карап чыгуу жагын прокуратура жана сот органдарына эбак эле  табыштаган. Президент прокуратура жана сот органдарынын ишине кийлигише албайт.

«Менимче, айрым саясатчылар жаӊы бийлик акыры адашат деп, ошого үмүттөнүп жатышкандай. Бирок, Атамбаевдин кадрларынын коррупциялык схемалары ачыкталган сайын, экс-президенттин коомдогу таасири түшүп, булар алсыздап барат. Баары эле тынч болот, бирок кийинки парламенттик шайлоолор учурунда эски бийлик чатак чыгарып, стабилдүүлүктү бузуп, революция кылууга аракеттенүүсү мүмкүн» дейт белгилүү саясат таануучу, тарых илимдеринин кандидаты Табылды Акеров.

Абдираим Мамытов