Акыркы маалдарда өлкө коомчулугунда мамлекеттик масштабдагы ар түрдүү маараке-салтанаттарды өткөрүүгө карата ар кыл ой-пикирлер айтылып, мамлекеттик андай мааракелердин санын жана масштабын чектөө, ал турсун белгилүү бир убакытка чейин андай мааракелерге мораторий жарыялай туруу сунуштары да киргизилүүдө.

МААРАКЕ КӨБӨЙСӨ, МААНИСИ АЗАЯТ

    13-сентябрда Жогорку Кеӊештин жыйынында ЖКнын депутаты Акылбек Жамангулов 2018-жылы мамлекеттик 105 той өтөөрүн айтып, аны сынга алганы бар. Анын айтымында, үчүнчү дүйнөлүк көчмөндөр оюну, Чыӊгыз Айтматовдун 90 жылдык мааракеси сыяктуу иш чаралар жакшы нерсе. Бирок, анчалык мааниге ээ болбосо деле мамлекеттик деӊгээлде өткөрүлүп жаткан жана алдыда дагы өткөрүлүүсүн күтүп жаткан той-аштар ашкере көбөйүп кеткен.

«Менимче, маанилүү иш чараларга таптакыр эле тыюу салуу жарабайт. Өлкөнүн келечегин ойлосок, мамлекеттик деӊгээлдеги бирин-экин иш чараны бекитип берели да, калганына жок дегенде 5 жылга чейин мораторий жарыялайлы.  Быйыл мамлекеттик 105 той каралыптыр. Ар бирин 2 миллион сомдон эсептесеӊиздер да көп сумма кетет. Быйыл Сузактын 100 жылдыгы, Лейлектин 90 жылдыгы жана башка мааракелер каралыптыр. Өкмөт бул маселени иликтеп, өз сунушун бериш керек» ,-дейт Жамангулов.

Эске сала кетсек, буга чейин эле Жогорку Кеӊештин дагы бир депутаты Жылдыз Мусабекова мамлекеттин эсебинен каржылана турган мааракелерди кыскартуу зарылдыгын айтып чыккан. Ал залкар инсандардын эмгегин кийинки муундарга жеткирүү жакшы экенин, бирок сөзсүз эле мамлекеттин эсебинен дүӊгүрөтүп той берүү шарт эместигин баса белгилеген. «Бул эмне деген шумдук? Ар бир тойду эки миллион сомдон эле санап көрүӊүздөр. Балыкчынын 120. Нарындын 150, Кызыл-Кыянын 120, Сузактын 100,  Базар-Коргондун 100, Аксы менен Лейлектин 90 жылдыгы. Ар бир маараке мамлекеттик, жергиликтүү бюджеттен бир топ чыгым, ресурстарды талап кылат. Өкмөттүн, премьер-министрдин эрки болуп, тойлорго 5 жылга мораторий киргизбейлиби?» деп суроо койгон. Демек, кеп мааракенин санында эмес, сапатында жана малекеттик маанисинде жатат окшойт.

ЗАРЫЛ ЖАНА ЗАРЫЛ ЭМЕС  МААРАКЕЛЕР

    Мамлекеттик бюджеттен чыгымдалуучу маараке-салтанаттар буга чейин эле болуп келген жана мындан кийин болбойт деп баса белгилөө кесирдик болоор. Мамлекеттик деӊгээлдеги мааракелерге карата зарылдык деген түшүнүктү алганда, ал  ириде жалпы улуттук жана мамлекеттик кызыкчылыктардын жыйындысы же белгилүү бир тобу шарттаган кырдаалды туюнтуп тураары белгилүү. Мындай маанайдагы мамлекеттик мааракелер жана алардын алкагындагы эсте каларлык иш чараларды өткөрүү жагы Кыргыз Республикасынын эгемендүүлүгүнүн алгачкы кезеӊдеринде аябай зарыл болгону талашсыз.

 Алсак, 1995-жыл Кыргыз Республикасынын президентинин жарлыгы менен өлкө аймагында «Манас» эпосунун бүткүл элдик мааракесинин, ал эми БУУ жана ЮНЕСКОнун чечими менен «Манас» эпосунун 1000 жылдыгын белгилөөнүн эл аралык жылы деп жарыяланган. Бул мааракеге дээрлик 80 өлкөдөн мейман келип, 8 өлкөнүн президенттери, 6 мамлекеттин премьер-министрлери куттукташкан. Мааракенин алкагында түрк тилдүү мамлекеттердин башчыларынын жолугушуусу өткөрүлүп, атайын Бишкек декларациясы, ошондой эле «Манас» эпосунун 1000 жылдыгын майрамдоого байланыштуу, түрк тилдүү мамлекеттердин башчыларынын өз өлкөлөрүнүн элдерине кайрылуусу кабыл алынган. Анда «Манас» эпосунун жалпы адамзаттык идеяларды интерациялаштыруучу ролу мындан ары да өсөөрү баса белгиленген.

Кыргыздын жалпы улуттук кызыкчылыктарынын алкагынан алып караганда,  2000-жылдын октябрында ЮНЕСКОнун колдоосу менен Ош шаарынын 3 миӊ жылдык мааракесинин белгилениши да зор мааниге ээ болгон. Салтанат учурунда президент А.Акаев Ош шаарына экинчи борбор статусун берүү жөнүндөгү жарлыгын чыгарганы улутка өзгөчө дем берип, шык жараткан. Ага улай эле Ош шаарын келечекте өнүктүрүү багыттары иштелип чыгылган. 5 жыл ичинде Тарых музейинин, телеборбордун жаӊы имараттары жана башка бир катар обьектилер курулган. Кыргызстандын экинчи-Түштүк борбору катары Ош шаары бүгүн ошол күүсүнөн тайбай өсүп-өнүгүп келе жатат.

Эгемендүүлүктүн алгачкы доорлорунда элдин жана эл аралык уюмдардын кеӊири колдоп-кубаттоосунун шартында белгиленген мааракелерге 2002-жылы Бишкекте жана Ошто өткөрүлгөн Глобалдуу тоо саммити, 2003-жылы БУУнун Башкы ассамблеясынын атайын чечимине ылайык өткөрүлгөн Кыргыз мамлекеттүүлүгүнүн 2200 жылдыгы да кирет. Аталган мамлекеттик мааракелер жана алардын алкагындагы  иш чаралар өз мезгилинин зарылдыгына жараша өткөрүлгөнүн жана ошого ылайык элдин эсинде калганын танууга болбойт.

КӨРПӨГӨ ЖАНА…КӨРӨӉГӨГӨ КАРАП БУТ СУНУУ

   Кыргыз Республикасынын вице-премьер-министри Алтынай Өмүрбекова ЖК депутаты А.Жамангуловдун сунушуна кошулганы менен, ар бир салтанаттын өзүнүн маанилүүлүгүн белгилейт. Анын айтымында, айрым той-мааракелер жергиликтүү бюджеттен жана демөөрчүлөрдүн каржылоосу менен өтөт. «Быйылкы жылга каралган мамлекеттик саамалыктар бюджеттен, эки-үч булактардан жана демөөрчүлөр тарабынан каржыланат. Ар бир окуяны өзүнчө караш керек. Депутаттын сунушу жаман сунуш эмес. Өкмөт деле айрымдарын кыскартып, маанилүүлөргө көӊүл бурууда» деп белгилеген вице-премьер жакында эле өткөн үчүнчү көчмөндөр оюндарына мамлекеттик бюджеттен 307, 2 миллион сом бөлүнгөнүн, ал эми Чыӊгыз Айтматовдун 90 жылдыгын белгилөөгө 82 миллион сом каралганын кошумчалай кетти.

Тарых илимдеринин доктору, профессор Асан Ормушевдин ою боюнча, маданий иш чараларды мекеме, облус жана райондун деӊгээлинде өткөрүү туура болот. Мамлекет андай саамалыктарга материалдык эмес, моралдык жактан эле жардам көрсөтсө болот.

Коомдук ишмер Топчубек Тургуналиевдин бул жааттагы пикири көӊүлдү бурбай койбойт.Ал эл аралык деӊгээлдеги окуяларды белгилеп, калган иш чараларга китеп чыгаруу менен чектелүүнү сунуштайт. Анын пикиринде, той-мааракелерге көп каражат жумшалганы менен, эсте эч нерсе калбай жатат. «Мисалы, «Манастын» миӊ жылдыгында чоӊдор ичип-жеп эле кеткен. Андан эки китеп эле эсте калды. Чоӊдорубуз өздөрү той өткөргөндү жакшы көрөт» дейт ал.

Жогорудагылардын пикирлери ар кайсы ойлорго жетелээри жана акыр түбү ар кандай бүтүмдөргө алып келээри да бышык. Мисалы, тигил же бул шаар жана райондун баланча жылдык мааракеси жалпы улуттун кандай кызыкчылыгына кызмат кыларын так айткан жан барбы? Бул биринчиден. Экинчиден, ошондой аш-тойлор демөөрчүлөрдүн жеке чөнтөктөрүнөн каржыланат деген сөз насилинде туурабы? Элдин баарынан эле демдүү, эӊ негизгиси,  ак ниет жана таза демөөрчү же башкача айтканда белгилүү бир ишкер чыга калат деп ойлоодон алысыраак болгон жакшы. Анан калса, сөз мамлекеттин казынасы жөнүндө болуп жаткандан кийин,  мамлекеттик бюджет мамлекеттин байлыгы болуп эсептелсе, демек ал байлыкка белгилүү салымын кошуп жаткан ишкер да мамлекеттин байлыгы деп да эсептелүүгө тийиш. Yчүнчүдөн,  ошол аш-тойлорго демөөрчүлөр тарабынан кошулган салымдардын так эсеби кандай жүргүзүлөөрү адатта  сыр бойдон эле калып келатат. Бул албетте мамлекеттик чиновниктерди, баарын болбосо да айрымдарын  коррупциялык кылмыштуу  аракеттерге түртпөй койбойт деп айтууга негиз берет. Бешинчиден, мындай мааракелер айланып-тегеренип келип эле жергиликтүү болобу же мамлекеттикпи, иши кылып бюджеттен айлык акы алгандарга жүк болбойт деп эч ким батыл айта албайт. Бюджеттин көзүн карагандар, мисалы мугалим, медицина кызматкерлеринен кандайдыр бир жолдор менен белгилүү бир өлчөмдөгү акча каражатын которуп берүүгө баары бир аргасыз болушат. Мындай учурлар эзелтеден эле болуп келген жана эл башкаруучулардын саясый маданияты жогоруламайынча, мындан кийин деле улана берээри бышык. Топчубек Тургуналиев жогоруда «чоӊдорубуз өздөрү той өткөргөндү жакшы көрүшөт» деп бекер айтып жаткан жок.

Абдираим Мамытов

БУУнун атайын иликтөөсүнүн бүгүнкү күндөргө карата алынган маалыматтарына таянсак, азыркы учурда дүйнөдө 400дөй тил, демек өз эне тилдүү ушунча эл бар. Жакынкы жүз жылда ушул 400 тилдин жарымы жоголот экен. Дагы бир 100 жылдан кийин дүйнөдө 100 гана тил калаары айтылат. 300 эл өз эне тилинде сүйлөбөй, башка тилдерге өтөт. Эӊ өкүнүчтүүсү, ушунча эл көп сандуу улуттарга сиӊип, ассимиляцияланып, тил улуттун негизги, башкы белгиси болгондугуна байланыштуу, улут болуудан калат.

АР БИР АПТАДА БИРДЕН ТИЛ ЖОГОЛУУДА

Дагы эки жүз жылга чейин ким бар да, ким жок дегенибиз менен, кийинки кыргыз урпактарынын алдында бул маселе абдан эле убайымдуу  маселеге уламдан-улам айланып бараарын болжоого мүмкүн. Тарых үчүн эки-үч кылым дегениӊ анча деле билинбеген убакыт. Нечен жүз жылдыктарга созула аракетте болгон латын тили азыр өлүү тилге айланганынын өзү эле көп ойлорго жетелейт.

Кандай гана тил болбосун бир күндө эле өлүү тилге айланып кетүүсү мүмкүн. Тактап айтканда, ошол тилде сүйлөгөн же ошол тилди алып жүрүүчү акыркы адамдын көзү өтүп кеткен күнү ал тил да өмүрүн токтотот деп эсептелет. Бул жагынан алып караганда кайсыл бир тилдин өмүрүнүн салыштырмалуу узактыгы ошол тилди алып жүрүүчүлөрдүн санына түздөн-түз көз каранды экени айтпаса да түшүнүктүү. Жок болуп кетүү коркунучунда турган азыркы айрым тилдердин кээ бирлери ашып кетсе бир нече ондогон, ал турсун ондогон гана алып жүрүүчүлөрү калганын зор өкүнүч менен баса белгилеп кетүүгө болот.

Азырынча Аллага миӊ мертебе шүгүр, кыргызды улуттук тил жагынан андай арсар шарт-кырдаал тооруп калгандан алыс элебиз. Бирок, улутубуз сан жагынан, демек улуттук тилибизди алып жүрүүчүлөрдүн реалдуу эсеби жагынан алып караганда олуттуу ойлонбой койгонго да негиз жок. Мындайда бир кездердеги Улуу Кыргыз империясынын доорунда кыргыздар сан жагынан Борбордук Азиядагы көчмөн элдердин арасынан уйгурлардан кийинки эле экинчи орунда турушканын сызыла эстеп аласыӊ. Ал доордо көптөгөн кыргыз эмес элдер да өзүлөрүн кыргыз деп атаганды, бара-бара билинбей кыргыз этносуна ассимиляцияланышып кеткенди сыймык көрүшкөндүгү тарыхтан маалым. Аны эми бир айтасыӊбы-эки айтасыӊбы, өттү да кетти!

 ЭХ, ТООЛУК КЫРГЫЗ!

Жогоруда белгиленген 300 улуттук тил жана элдин кийинки эки жүз жылда башка улуттарга жана угуттуу тилдерге ассимиляцияланып кетүү процессинин тарыхый бир мисалын ошол Улуу Кыргыз дөөлөтү берип турбайбы. Тилекке каршы, бүгүн кыргыздашуу процессинде башкаларга, мисалы акыркы мезгилдерде кайра эле ырааттуу жандана баштаган орусташууга салыштырмалуу көзгө урунаарлык эч бир жылыш жок деп айтууга болот. Насилинде, кыргыздаштыруу сыяктуу жалпы алганда улутташтыруу саясатына кыргыздар башка этносторго салыштырмалуу кечирээк  киришкендигин да моюнга алуубуздан башка арга жок. Советтик доордо  бул процесс мурдараак отурукташып калган этностордо жана улуттарда ылдамыраак жана масштабдуураак жүргөнү, тагыраагы жүргүзүлгөнү да ырас.

 Өӊгө элди кыргыздаштырууну мындай кой, өзүбүздүн кыргызды бир улутка бириктирүүнүн  тарых милдеттендирип турган укугун да аз жерден алдырып жибере жаздаган улуттун ошол доордогу аттуу-баштуу айрым инсандарынын ысымдарын  (мисалы, борбору Кочкордо жайгашмакчы болгон Кара-Кыргыз Тоолуу  облусун түзүү демилгечилери!)  кыргыз тарыхынын окуу китептеринен баш чайкабай окууга мүмкүн эместей сезилет. Аталган Тоолуу облустун болжолдуу аймагы Пишпек, Каракол, Нарын уездери жана Олуя-Ата уездинин тоолуу бөлүгүн камтымак. Кыргызстандын түштүк аймактары жана анда жашаган кыргыздар жөнүндөгү маселе Фергана өрөөнүндө тынчтык орногон мезгилге чейин убактылуу ачык калтырылган. Кандай таризде жана канчалык жымсалдалбасын муну Кыргызстанды бешигинде эле экиге таптакыр бөлүп таштоо далбасасы дегенден башкача түшүндүрүү эч мүмкүн эместей туюлат. Бул эми тарых катары өттү да- кетти, андан тиешелүү сабак алсак деген тилекте гана айтылды. Бирок, сабак ала алдыкпы, жокпу бул башка сөз.

Азыркы Кыргызстандын тил саясатында мамлекеттик тилди өстүрүп-өнүктүрүү маселеси курч бойдон эле калууда. Мамлекеттик, башкача айтканда, кыргыз тилине карата активдүү колдоо  көрсөтүлүп жаткандыгына карабастан, эгемендүүлүк жылдарында баарынан мурда мамлекеттик башкарууда, иш кагаздарда жана кесиптик коммуникацияда,  ошондой эле жогорку билим берүү системасында кыргыз тилин колдонуу чөйрөсүн кеӊейтүү жаатында кардиналдуу өзгөрүштөр болду деп айтууга мүмкүн эмес.

Кыргызстандын дээрлик  бардык окуу жайларында мамлекеттик тил милдеттүү окутулуп жатканы менен, аны кыргыз тили өз эне тили эмес деп эсептелген жарандардын жалпы санынын ондон бир бөлүгү гана билет. Эӊ эле өкүнүчтүүсү, кыргыз, өзбек, тажик мектептеринин бүтүрүүчүлөрү республикада расмий катары кабыл алынган орус тилин, ал эми орус тилдүү мектептердин бүтүрүүчүлөрү мамлекеттик, башкача айтканда, кыргыз тилин талаптагыдай деӊгээлде билишпейт.

Азыркы мезгилде Кыргызстандын орто жана жогорку кесиптик окуу жайларында, илим, жалпыга маалымдоо каражаттарында, интернетте, ишкердик жана эл аралык карым-катнаштарда жана административдик башкарууда орус тили басымдуулук кылат. Мамлекеттик тил мектептик билим берүүдө, көркөм адабиятта, маданият жана искусстводо,  жалпыга маалымдоо каражаттарында, соодада жана коомдук-саясий турмушта гана колдонулуп жатканы өкүнүчтөн башка эч нерсени жаратпайт. Кыргыз тили экономика, билим берүү, илим жана кадрларды даярдоо чөйрөлөрүндө жетишсиз колдонулууда.

Абдираим Мамытов

Yчүнчү дүйнөлүк көчмөндөр оюндары жана аны утурлай өткөн түрк тилдүү мамлекеттердин кызматташтык кеӊешинин саммитинен кийин Кыргызстандын эл аралык бедели бир кыйла көтөрүлүп алганын баары бир ооздон  белгилешүүдө. Кенен келечегинен шек кылууга таптакыр мүмкүн эмес болуп жаткан жана БУУнун атайын резолюциясы менен жылуу пикирге ээ болууга үлгүргөн Көчмөндөр оюндарынын түпкү мекени Кыргызстан экени көөнө тарыхта биротоло жазылып калары сыймыктандыраар иш болгону талашсыз. Бул жагынан кыргыздардын кубанычы Олимпиадалык оюндардын мекени саналган Грециянын жарандарыныкынан кем болбоого тийиштигин да белгилеп жаткандар бар.

Көчмөндөр оюндарынын дүйнөлүк чоӊ мааниге ээ экенине ал жөнүндө биринчилерден болуп ким идея айтып, ким демилге көтөргөнү жагдайындагы учкай талаш-тартыш да күбө өтүп турат. Эл аралык аренага жарып чыга келген бул улуттук бренд мамлекеттик долбоор катары саналат. Аны өткөрүү «идеясы» мурдараакта Атамбаевге таандык деп да айтыла калып жүргөн. Айрымдар аталган идеяны көтөрүп чыккандар Адахан Мадумаров, Максат Чакиев деген ысымдарды атап келишет. Ал эми басылмалар Көчмөндөр оюндарын кыргыз жеринде өткөрүү идеясын алгачкылардан болуп ишкер Болот Дыйканбаев көтөрүп чыкканын ал ишкердин өз оозунан алып жазып чыкты. Болот Дыйканбаев өз маегинде бул идеяга кандайдыр бир деӊгээлде Адахан Мадумаровдун  да, Максат Чакиевдин да катыштыгы бар экенин айтып чыгыптыр. Канткен күндө да, жакшы идея болгонунда эч бир күмөн жок. Эми мындан ары «Көчмөндөр оюндары» деген расмий аталышка «олимпиада», «спартакиада» ж.б. киринди сөздөрдү ыксыз жалгаштыра берүүдөн гана этияттансак.

     Көчмөндөр оюндарынан кийин саясатчылардын көӊүл баамы кайра эле кыргыз саясатына ооду. Саясий майданыбыз азыр ошол көчмөндөр оюндарындагы мелдештерден кем калбагандай эле даражада кызып жатканын белгилөөгө болот.

АКТОО ЖАНА ТАКТОО

    Саясат өжөр жана кээ бир убактарда кежир нерсе экени да белгилүү. Бирок, өжөрлүктө да, кежирликте да сабырдуулук биринчи орунда турушу керек. Азыркы бийлик ушул өӊүткө көбүрөөк басым жасоо менен иш тутуп жаткандай сезилет жана ал жагы азырынча пайдадан башка эч нерсе алып келе электей таасир калтырып жатат. Көбүбүз президенттик шайлоо бүтөөрү менен эле мурдагы президенттин тушунда саясий буюртма менен камалгандар дароо эркиндикке чыгарынан үмүт кылганыбыз чындык. Камоо канчалык кыйын болсо, эркиндикке чыгаруу да андан оӊой эместигин этибарга албагандайбыз. Атамбаевдин  тушунда камалгандарды Жээнбеков дароо эле бошотуп коюу аркылуу жеӊил-желпи кадыр-барк күтүп калат деп ойлоо жаӊылыштык болуп чыкканын моюнга алууга тийишпиз. Мурда камалгандарды актоо же ишти кайра каратуу биз ойлогончолук эле оӊой иш эмес. Бул өзүнчө бир түйшүктүү укуктук процедуралардын жыйындысы болуп саналат. Негизгиси, ага белгилүү бир аралыктагы убакыт талап кылынат.

Мунун баары албетте, бийлик оппоненттерине деле түшүнүктүү болуп турат. Бирок, айрымдары Атамбаевдин тушунда камалгандарды эркиндикке чыгаруу талабын элдин атына жамынуу аркылуу ушул күнгө чейин коюп келүүдө. Чындап келгенде, алардын көпчүлүгүн ошол камакта жаткандардын чоо-жайы эмес, азыркы президенттин саясий тагдыры көбүрөөк сарсанаага батырып жаткандай таасир калат. Убакыттын азыркы бийликке иштеп баштаганы атамбаевчилердин чыдамын кетирүүдө. Аларда азыр «эл күздө көтөрүлөт» деген үмүт өчүп,  эми «элде жаӊы бийликке карата нааразылык толкуну жазда ойгонот» менен алмаштырылып жаткан маал. Атпай кыргыз менен сүйлөшүп чыккансыган тейдеги  андай арсар пикир карапайым калктын үч уктаса түшүнө кирбөөсү турган иш. Элдин эски, дегеле мурдагы бийликтегилердин баарынан көӊүлү үч көчкөн журттай калганын эстен чыгарбоо керек. Анан калса, үчүнчү жолу бийлик төӊкөрүшүн канчалык бай болбосун, Атамбаев сөзсүз уюштурууга аракет жасайт деген дейди имишке ишенүү кыйыныраак болуп турат. Мындай имиште экс-президенттин азркы таптагы дээрлик илеӊ-салаӊ имиджин сактап, аныгыраагы андан ары биротоло түшүрүп салбоо максатында гана эл аралап жүрөт шекил.

ЖЭЭНБЕКОВ ЖАНА ТЫШКЫ САЯСАТ

Мамлекеттин күч-кубаттуулук дарамети көп жагынан анын тышкы саясатына көз каранды экендиги айтпаса да түшүнүктүү. Кыргызстан азырынча экономикалык жактан чабал мамлекет болгону менен, геосаясий алкактан алганда активдүү позицияда турууга тийиш болгон өлкө катары белгилүү.

 Атамбаевдин мезгилинде Кыргызстандын тышкы саясаты бир кыйла солгундай түшкөнү маалым. Айрыкча, акыркы жылдарда Түркия, Казакстан сыяктуу мамлекеттердин  президенттери менен болгон жеке мамилелердин начарлап кетиши  буга айкын күбө. Сооронбай Жээнбековго тышкы саясат жаатында Атамбаевдин мүчүлүштүктөрүн оӊдоо жагы биринчи милдеттерден болгону жана аны кынтыксыз ишке ашыра алганы алкоого гана татыктуу. Эрдоган менен Назарбаевдин Көчмөндөр оюндарына катышуусу жана Көчмөндөр оюнунун өткөрүү эстафетасын Эрдогандын Түркияга алып кетүүсү кыргыз-түрк мамилесинин жаӊыдан жандануусун жаратаарынан кабар берет. Кыргызстан Жээнбековдун тушунда коӊшулаш Өзбекстан, андан ары боордош Түркмөнстан менен да бир туугандык катнашты жана кызматташтыкты жаӊы баскычка  көтөрүүнү ишке ашырды. Кытай менен болгон мамиле жылуу тилкеде бара жатканы да кубанарлык көрүнүш.

Албетте, Кыргызстандын тышкы саясатында  азыр бүт баары ойдогудай деп айтууга ошол тышкы саясат дегендин өзү жол койбоосу турган иш. Айрым талдоочулардын пикиринде, мындан ары кыргыз бийлигине тышкы саясат жаатында бир катар маселелерди ырааттуулук жана сабырдуулук менен чечүүгө туура келет. Мисалы, Кыргызстанда Түркиянын жана Кытайдын активдешүүсү сөзсүз түрдө Россияга жага бербейт. Жээнбековдун: «Кытай-Кыргызстан-Өзбекстан» темир жолу биз үчүн өтө маанилүү, темир жолду курушубуз керек» деп айтканы да орустарды чочулатпай койбойт. Россия Кыргызстандан өзүн оӊой менен жогото коюуну абдан каалабаган өлкө экени белгилүү.

Түрк тилдүү мамлекеттердин кызматташтык кеӊешинин Чолпон-Атада өткөн саммитинде Эрдоган Кыргызстандагы «Гүленчилердин» кыймылы жагдайында да кеп болгонун учкай белгилеп өткөнү маалым. Түркия бийлиги бизге буга чейин эле «Сапат» билим берүү мектептерин структурасын өзгөртүшүбүз керектигин же такыр эле жаап салууну ачык айтканы маалым.  Бул маселе Эрдогандын бул жолку иш сапарында кандай чечилгени негедир аягына чейин айтылбай калды. Маалыматтык жыйында бул маселени чечтик, экинчи буга кайрылбайбыз кыязында гана айтылып кетти.

ФЕТХУЛЛАХ ГYЛЕН ЖАНА АНЫН КЫЙМЫЛЫ

 Фетхуллах Гүлендин бүткүл дүйнөгө тараган «Хизмет» кыймылы бар. Аталган мекемеге таандык деп эсептелген 15 чакты лицей-мектеп, бир университет, маданий жана кайрымдуулук жаатындагы уюмдар Кыргызстанда иш алып барышат. Аларда миӊдеген жарандар билим алып жана иштеп жатышат. 2016-жылы Түркияда ишке ашпай калган аскердик төӊкөрүштөн кийин аны уюштуруучулардын бири деп Фетхуллах Гүлен эсептелип, анын кыймылына экстремистттик-террорчулук катары  тыюу салынгандан кийин бул уюмдардын ишмердүүлүгү арсар жолдо калып келатканы белгилүү.

Фетхуллах Гүлен Эрдогандын жана анын партиясынын азыркы убактагы эӊ каршылашкан душманы болуп эсептелет. Ал 1941-жылдын 27-апрелинде курд бүлөсүндө жарык дүйнөгө келген. Түркияда түрк жазуучусу жана ислам коомдук ишмери катары кеӊири таанымал. Мурдагы имам жана дин үгүтчүсү, «Хизмет» коомдук кыймылынын негиздөөчүсү. Жазуучулар жана журналисттер фондунун ардактуу президенти. Азыркы учурда АКШнын Пенсильвания штатындагы Сейлорсбург шаарында ыктыярдуу качкын макамында жашайт. Гүлен 2008-жылы америкалык таанымал эки журнал тарабынан планетанын эӊ таасирдүү интеллектуалы деп таанылып, ал эми 2009-жылы дүйнөнүн эӊ көрүнүктүү 500 мусулмандарынын катарына кирген. 2013-жылдын жыйынтыгы боюнча ал 500 эӊ  көрүнүктүү мусулмандардын ичинен 11-орунду ээлеген. 2013-жылы «Тайм» журналы аны дүйнөнүн эӊ таасирдүү 100 адамынын тизмесине кошкон.

 Аны көп учурда дүйнөнүн мусулман ишмерлеринин эӊ эле көрүнүктүүлөрүнүн бири, ал эми Түркияда таасири боюнча Режеп Тайып Эрдогандан кийинки экинчи адам деп эсептешет.  Фетхуллах Гүлендин кыймылына таандык деп эсептелген артыкчылыктарга ээ  окуу мекемелери дүйнөнүн 150 өлкөсүндө бар. Гүлен бир нече өнөкөт илдеттеринен арылуу максатында 1999-жылы АКШга кеткен боюнча кайта элек. 2000-жылы ага Түркияда кылмыш иши козголуп, бирок  кылмыш курамынын жоктугуна байланыштуу 2008-жылы жабылган.

Эске сала кетели, Түркияда 2016-жылдын 16-июлуна караган түнү аскердик төӊкөрүштүн аракети жүз берип, натыйжада  Анкара жана Стамбул шаарларындагы каршы туруулардын айынан 240 түрк жараны набыт болуп, 2 миӊден ашык адам түрдүү жараат алган. Козголоӊ аеосуз басылган. 50 миӊден ашуун адам камакка алынган. Арасында аскер кызматкерлери көпчүлүктү түзгөн 160 миӊ  адам жумуштан бошотулган. Түркия бийлиги  ушул күнгө дейре мамлекеттик бийлик төӊкөрүшүн жасоо далалатында уюштуруучу катары Фетхуллах Гүленди айыптап келүүдө. Түркиянын АКШ менен мамилесинин кескин бузулуп кетишинин башкы себеби да Гүленди АКШнын Түркияга өткөрүп бербегендигинде жатат. Гүлен өзү Түркиядагы мамлекеттик төӊкөрүштү айыптарын жана ага анын жана анын кыймылынын эч кандай  тиешеси жоктугун айтып келет. Азыркы убакта Фетхуллах Гүленди мамлекеттик төӊкөрүш жасоо аракетинин уюштуруучусу катары сыртынан айыптоодон Түркия жанбай турат. Бул маселеде Түркия менен АКШнын ортосундагы сүйлөшүүлөр улантылууда. Анын эмне менен бүтөрү азырынча белгисиз.

Абдираим Мамытов

ЦИВИЛИЗАЦИЯ ЖАНА МАДАНИЯТ

       Көчмөндөр цивилизациясы, көчмөндөр маданияты, адамзат цивилизациясы, дүйнөлүк маданият, дүйнөлүк цивилизация деген кыяздагы түшүнүктөр адатта шарттуу, илимий максаттарда гана колдонулат. Насилинде, бул категориялардын ортосунда бөлүп-ажыратаар, талашып- тартышаарга олуттуу негиз  бере турган жүйөө-жагдайлар деле жок эсеби. Мында тек гана «цивилизация» жана «маданият» деген түшүнүктөрдү салыштырмалуу кыязда бири-биринен бөлүп кароо жетиштүү. Дүйнө коомчулугун көӊүл борбору дүйнөлүк көчмөндөр оюнуна, анын ичинде  көөнө көчмөн маданиятын алып жүрүүчүлөрдүн  алдыӊкы сабында турган кыргыз элинин маданиятына, салт-санаасына бурулуп турган маалда бул да маанилүү маселе болуп жатканы жашыруун эмес.

   Цивилизация дегенде биз  албетте, коомдук баалуулуктардын жыйындысын түшүнөбүз. Бул-илимий аныктама. Жалпы баалуулуктар ар түрдүү, бирок  салыштырмалуу туруктуурак мүнөзгө ээ болот. Баалуулуктардын айрымдарын түбөлүктүү деп койгон учурлар бар. Адилеттүүлүк, боорукердик, мээримдүүлүк, изгилик, кечиримдүүлүк, сабырдуулук, чынчылдык жана башка сапаттарды адамзат эч бир заманда убактылуу баалуулук деп санаган эмес жана мындан ары деле санабайт болуш керек.

 Ал эми маданият жалпы алганда адамдын күч жана акыл эмгегинин натыйжасы катары каралып, күч эмгеги материалдык маданияттын, акыл эмгеги -руханий маданияттын булагы болуп  эсептелээри белгилүү. Бул өӊүттөн алып караганда, цивилизация менен маданият түшүнүктөрүнүн ортосунда айырмачылыктарга караганда жалпылыктар жана окшоштуктар көбүрөөк басымдуулук  кылып тургансыйт. Маданиятты кеӊ жана тар маанисиндеги түшүнүктөргө бөлүп кароо да ушул факторго байланышкан эмеспи. Эске сала турган бир гана нерсе, маданияттын кеӊ маанисиндеги түшүнүгү жана философиясы  абдан эле сыйымдуу мүнөзгө ээ. Эмгек, өндүрүш маданияты, эс алуу маданияты, жүрүм-турум маданияты, саясый маданият, салт-санаа маданияты, үй-жай тутуу маданияты  жана башкалар болуп созулуп кете берет. Көчмөндөр маданиятына да дал ушундай кененирээк ыӊгайдан көз жүгүртүү максатка ылайык келет десе болот.

Көчмөндөр жана көчмөндөр маданияты  адамзат тарыхында өтө орчундуу жана айрым доорлордо чечүүчү ролдорду ойногондугу маалым.Албетте, чечүүчү деген сөздү ошол доорлордун ыӊгайына, обьективдүү жана субьективдүү мүнөздөрдөгү шарт-кырдаалдарына жараша, шарттуу гана колдонууга мүмкүн. Көчмөндөр адамзаттын тарыхында жалаӊ гана жакшы издерди калтырган деп эч ким так кесе айта албайт жана минтип так кесе айтууга мүмкүн да эмес. Канча майдалаганыбыз менен, тарых  этиштин шарттуу ыӊгайын сүйбөйт эмеспи. Тек гана, көчмөндөр адамзаттын  көптөгөн цивилизациялык баскычтарынын башатында болгондугун баса белгилеп кетүүнүн маалы келип турат.

 УЛУУ КӨЧМӨН АТТИЛА

 Yчүнчү дүйнөлүк көчмөндөр оюнуна Венгриянын премьер-министринин атайын келип катышуусунун чоо-жайы анын түрк тилдүү өлкөлөрдүн саммитине байкоочу катары келүүсүн  белгилөө менен гана чектелип калбайт. Венгрия мамлекетинин аталышы постсоветтик мейкиндиктеги республикалардын гана басымдуу бөлүгүндө Венгрия бойдон калып келатканы менен, өлкөнүн эл аралык расмий аталышы Хунгария (Гуннгария) экенине баам сала жүргөн жакшы. Тарыхый эс-тутум үчүн  деле бул  баалуу нерсе. Гунн дөөлөтүнүн атагы таш жарган башчысы Аттилланы кимдер билбейт. Россиянын белгилүү дарыясы Волга тарыхый аталышта Итиль деп жазылат. Уралдын ары жагы Эдил жайык деп аталат. Кыргыздар Аттиланы Эдил баатыр  деп коюшат. Итиль түпкүлүгүндө Итуул деген маанини берээри тилчи-филологдорго маалым. Айтылуу Аттила өз туусуна кадимки карышкырдын сүрөтүн түшүргөн экен. Ал доорлордо гунндарга карышкыр менен  иттин айырмасы анча деле чоӊ мааниге ээ болбогон сыягы. Азыр эми, өлкөгө ата-бабалары коюп кеткен ысымды тарыхтан өчүрбөй алып жүргөн, мамлекетти улам арылап өстүрүп-өнүктүрүү жолунда башкалардан эч кем калбаган арым менен кадам таштап бараткан венгерлерге  рахмат.

 Анан калса гунндар кыргыздын этногенезисинде башка түрк тилдүү этносторго салыштырмалуу орчундуу жана негизги орундардын сап башында, башкача айтканда бир-эки  ата жакын тураарын белгилүү түркологдор  илимий жактан илгертеден бери  эле белгилеп келишет. Кыргыздын түпкү аталарынын бири катары айтылуу Моде хандын ысымын атагандар да жок эмес. Бул жагдайда азыркынын гуннологдорунун бири Бекбалаевдин арып-чарчабаган активдүү аракеттерин баса белгилеп кетүү зарыл.

Бекбалаевдин гунндар жагдыйындагы илимий макалаларында негизги басым Аттилланын Европага, анын ичинен ириде Рим империясына тийгизип турган таасирине жасалат. Тарыхтан  маалым болгондой,  биздин замандын 4-6-кылымдарын өз ичине камтыган мезгил Элдердин Улуу көчү деген атка конгону менен белгилүү. Элдердин бул Улуу көчүн Аттила баатырдын жетегиндеги гунндардын Европага карай жылуусу жана согуштук жапырыгы менен башталган жана гундар бул Улуу көчтө таасирдүү күч  болуп, олуттуу роль ойногон. Гунндадын жапырыгы Батыш Европага чейин жетип, Аттила атынын башын азыркы Франциянын аймагындагы Каталаун талаасында 451-жылы болуп өткөн Рим империясынын готтор менен бириккен армиясына каршы айыгышкан салгылашуусунан кийин гана артка бурган. Бирок, гунндар күч-кубаттуулугун сактап кала беришкен. Бир жылдан кийин Аттиланын жоокерлери Римге келип, бирок шаарды курчоого алуу жолу менен багындыруудан баш тарткан. Айтымда, аны бул кадамга Римдик папанын шаарды басып алсаӊ, Кудайдын каргышына каласыӊ кыязындагы эскертүүсү түрткөн. Бирок, Рим императору Аттилага ири өлчөмдө салык төлөп турууга милдеттендирилген.  Айрым булактарда  Европага христиан дининдеги крест белгисин гунндар киргизген деген талаш-тартыштан кур эмес маалыматтар да кездеше калып жүрөт. Буга Аттила ага чейин эле христиан динин кабыл алгандыгы да кайсыл бир даражада түрткү берген шекилденет.

Кандай болгондо да, тарыхчылар Элдердин Аттила баштаган Улуу көчүн Рим империясынын кыйроо процессинин жана Батыш европалык жаӊы цивилизациялардын пайда болушунун башталышы катары белгилеп келатышат.

БААЛУУЛУКТАР ЭСКИРБЕЙТ, МАДАНИЯТ ӨНYГӨТ

   Тарыхта түбү көчмөн этностор көп кездешет. Гунндардан башка сактар, усундар, сарматтар, массагеттер, аварлар, түргөштөр, карлуктар, тохарлар, динлиндер жана башка көчмөн уруу бирикмелеринин аттары аталат. Көчмөндөр өзүнүн көчүп-конуу формасына жараша горизонталдык жана вертикалдык деп да бөлүнүшөөрү айтылат. Биринчи айтылганы көбүнчө талаа көчмөндөрүнө, экинчиси-кыргыз сыяктуу тоолук көчмөндөргө тиешелүү десе болот. Горизонталдык дегени жайыттан жайытка (өрөөндөн өрөөнгө) көчүүнү, ал эми вертикалдык дегени жайыттан (тоодон)  кыштоого (өрөөнгө) көчүп-конууну түшүндүрөт. Жогорудагы жана аттары аталбай калган көчмөн элдердин көпчүлүгү тарыхый өнүгүүнүн шарт-кырдаалдарына жараша, тарых барактарында гана жашап калуу тагдырына туш болушканы албетте өкүнүчтүү. Бирок, алардын маданияты башка тектеш элдерге өздөрү менен кошо ассимиляцияланып кеткени да талашсыз.

Кыргыздардын байыркы ата журту көчмөн мал чарбачылыгын жүргүзүүгө, кандайдыр бир даражада дыйканчылык менен кесиптенүүгө, кол өнөрчүлүктүн түрүн өнүктүрүүгө (темир иштетүү, кийиз жасоо, өрмөчүлүк, оймочулук ж.б.)  аӊ улоочулук кесиптин, аскердик өнөрдүн жана оюн-зооктун өнүгүшүнө мүмкүнчүлүк түзгөн берекелүү жайлардын бири болгон. Көчмөн кыргыздын дүйнөлүк белгилүү тарыхчылардын сөзү менен айтканда, «жылдыздуу сааты» тогузунчу кылымда 80 жыл өмүр сүргөн Улуу Кыргыз дөөлөтүнүн учурунда  келгендигин бүгүн айрыкча баса белгилегибиз келет.Ошол доордо кыргыздар Борбордук Азиянын байыркы тайпаларынын ичинде сан жагынан  уйгурлардан кийинки экинчи орунда турганы эле көп нерседен кабар берет. Улуу Кыргыз дөөлөтүнүн бийлиги кытай маалыматтарында так белгиленген. Тактап айтканда, кыргыз мамлекетинин бийлиги чыгыштан батышка карай-Чыгыш Монголиядан тартып Ысык-Көл менен Жети-Сууга чейинки, түндүктөн түштүккө карай Сибирь тайгасынан Улуу Кытай дубалына чейинки эбегейсиз зор мейкиндикке тараган. Байыркы талаа салтына ылайык, Каӊгайды ээлеген калк бардык көчмөн элдердин формалдуу ээси катары эсептелген. Мындай дөөлөттөрдү (империяны) өз заманында гунндар, жуан-жуандар (аварлар, түрктөр, кыпчактар (сеяньто), уйгурлар, кийинчерээк монголдор түзүшкөн. Уйгур хандыгы кыргыздар тарабынан тыптыйпыл талкалангандан кийин уйгурлар көчмөндүктөн отурукташкан турмушка өтүп, дыйканчылык менен алектене башташкан.

Абдираим Мамытов