…YЗYЛБӨСYН YМYТТӨР

    Акаевдик доордо октолуп,  Бакиевдик мезгилде оожалып, Атамбаевдин тушунда өлкөнү туташ чырмап алган коррупцияга, коррупционерлерге каршы «дос, тууган экенине карабай» аеосуз күрөш ачуу -президент С.Ш.Жээнбековдун эл алдында берген жана элдин бийликтен  биротоло үзүлгөнсүп бараткан үмүтүн жандандырган эӊ алгачкы убадасы жана эл, коомчулук алдында чоӊ жоопкерчилик менен алган улуу милдеттенмеси десе болот.

Коррупцияга каршы күрөшүү жеӊил иш эмес. Туташ коррупцияланып калган Кыргызстандай өлкө үчүн бул күрөш абдан айыгышкан мүнөз күтүп, көптөрдү же нары, же бери кылаары белгилүү болуп турат. Мамлекеттин, бүтүндөй алганда, мамлекеттүүлүктүн эӊ биринчи душманына айланып бараткан бул коркунучтуу коомдук илдет убакыт өткөн сайын өз пайдасына иштей берери айдан ачык.

Ошол эле учурда, мынчалык масштабдагы коррупция менен күрөшүү шашмалыкты эч бир талап кылбоосу да түшүнүктүү. Бул жагынан алганда, Жээнбеков азыр туура позицияны карманып жатканын да байкоо кыйын эмес. Кайсы бир маселелерди ылдамыраак чечип берүүнүн коомдук  ой-пикирге таянгансыган, «андай кылбасаӊыз, кеч болуп калат!» кыязындагы сунуштар президентке башынан эле тынымсыз түшө баштаганы белгилүү.

 Канткен менен, улуу урматтуу убакыт учурдагы президенттин пайдасына да иштеп жатканын унутууга болбойт. Мезгил калыстыгынан, таразалыгынан кайтпаса эле, президент ийгиликтүү баштаган иштин майнабы жакынкы мезгилдерде чыга баштоосунан үмүттөнүп туруу туура болот.

Корруцияга каршы күрөшүүнүн жакшы жыйынтыгына атпай кыргыздын баары ишенип турат деп айтуу албетте ала көөдөндүк болор эле. Ал күрөштүн ич жылытаарлык ийгилигине ишенгендерге караганда ишенбей жаткандар көбүрөөк экенин да эстен чыгарбайлы. Коррупцияга каршы күрөштүн дурусураак жыйынтыгына ишенбей жаткандардын жоон  тобун мурдагы бийликтен, мурунку президенттерден көӊүлү үч көчкөн журттай калгандар түзөт. Алардын катарын интеллигенциянын маргиналдашкан  катмары да да толуктап турат.

Азыркы учурда кырдаалга жараша ар жак, бер жакты аӊдаштырып, арсар абалда турган саясатчылар да бар. Коррупцияга каршы ийгиликтүү күрөш жүргүзүүгө ошолор биринчи кезекте жана олуттуу эле кедергисин тийгизет деп айтууга болот. Андайлардын арасынан өзү коррупцияга  белчесинен болбосо да дурус эле баткан же коррупцияга мурун-кийин аралашып жүргөн ишмер же ишкерлерди четинен табууга мүмкүн. Бул топтогулар коррупцияга каршы күрөштөгү медалдын арткы тарабын түзөөрүндө шек жок.  Коррупцияга каршы коррупционер күрөшө албайт деген аныктама эӊ оболу мына ошолорго карата айтылат. Бирок, алардын биринчи айтылган топко тийгизээр таасири күчтүүрөөк экенин да моюнга алуу абзел. Канткен менен, азыр коррупцияга каршы күрөшүү демилгеси коомчулуктун активдүү колдоо-кубаттоосуна  улам көбүрөөк ээ болуп баратканын, орустар айтмакчы «муз ордунан жылганын» байкабай коюуга мүмкүн эмес.

 ТЕМИР ЖОЛ ЖАНА «ТЕМИР КОЛ»

    «Кыргыз темир жолу» улуттук компаниясынын кызматкери Алия Асанбаевадан президенттин атына дагы бир жолу видеокайрылуу  түшкөнү маалым. Кайрылууда ага карата куугунтуктоо мамилелери болуп жатканы айтылат.

Эске сала кетсек, буга чейин эле КТЖ кызматкерлери Алия Асанбаева жана Рахат Акматовадан аталган ишканадагы айрым көйгөйлүү маселелер жаатында бийликке видео кайрылуу жарыяланган. Анда «Кыргыз темир жолу» ишканасынын жетекчилигинин иш-аракеттеринде коррупциялык элементтердин бар экендиги белгиленген. Мисалы, поезддердин начальниктери бир эле рейсте  орточо алганда 100 жүргүнчүнү билетсиз ташуудан 300-400 миӊ сом пайда табаары айтылган. Кайрылуудан кийин  аталган айрым фактыларга карата кылмыш иши козголуптур. Бирок, кайрылуу ээлери ишкана жетекчилиги тарабынан  купуя куугунтуктоолорго туш болуп жатканы видеокайрылууда баса белгиленет. Кайрылуу ээлери президенттен өзүлөрүн куугунтуктоодон жана анын болжолдуу жаман акыбетинен коргоп калууну өтүнүшкөн.

 Алия Аманбаева бул фактылар боюнча Транспорт министринин орун басары Азимбек Жусубалиевге кайрылууга аракет кылган, бирок министрдин орун басары аны кабыл албай койгон. «Кыргыз темир жолунун» жетекчилиги Алия Асанбаеванын ишканадагы коррупциялык элементтер жагдайында айткандарын жалганга, куру дооматка чыгаруудан жана ага купуя кысым жасоодон башка арга таппай тургандай, иш кылып темир жол ишканасына темирдей тартип орнотоор  «темир кол» жетекчилик керек болуп жаткандай  таасир калтырууда. Ошентип "Темир жолдун" башчысы Алмазбек Ногойбаев кызматтан алынды.

ӨЗYӉ БАШТАГАН ИШ-ӨЗ БАШЫӉА МУШПУ?

   Мамлекеттик экологиялык жана техникалык коопсуздук инспекциясынын мурунку басма сөз катчысы Анара Мамбеталиева өзүнүн жумуштан алынганын мыйзамсыз деп эсептейт. Анын айтымында, ал кызматтын ичиндеги коррупциялык көрүнүштөргө каршы чыккандыгы үчүн жетекчилик аны иштен кетирген.

Анара Мамбеталиева мындан бир ай мурда кызматташтарын коррупциясыз иштөөгө чакырып, мекеменин ичинде, болгондо да директордун кабинетинин алдында плакат кармаган абалда пикетке чыккан. Анын бул аракети мекемеде түзүлгөн комиссиянын чечими менен мамлекеттик кызматтын этикалык нормаларына туура келбейт деп табылып, ээлеген кызматынан бошотулган. Мамбеталиева азыр ага ар кандай коркутуп-үркүтүүлөр болуп, ал турсун өмүрүнө да коркунуч туулуп жатканын айтат. Ал 24-августта «Фейсбуктагы» баракчасында видео аркылуу президентке кайрылуу жасап, мекемедеги коррупциялык иштерге аралашкан деп эсептеген үч адамдын ишин иликтөөнү өтүнгөн. Алар: экотехинспекциянын статс-катчысы Таалай Акылбеков,  кадрлар бөлүмүнүн жетекчиси Самат Керимкулов жана финансы башкармалыгынын башчысы Гүлкайыр Жумашева.

 «Эгерде, укук коргоо органдары мага кепилдик беришсе, мен аларга маалымат берүүгө даярмын» дейт Мамбеталиева. Анын айтымында, мекеменин жаӊы жетекчиси Жолдошбек Жунушев Мамбеталиева айткан атайын билдирүүнүн негизинде беш адамдан турган комиссияны түзүп, комиссия ал атаган адамдарды жана ага кошуп Мамбеталиеванын өзүн да иликтөөгө алган.

 Кыскасы, Анара Мамбеталиева мекеменин жетекчилиги тарабынан түзүлгөн комиссиянын чечими менен кызматтан бошотулган. Мамбеталиева учурда дарыланып жатканы, ал эми мекеменин жетекчиси кызматтык сапар менен Россияда жүргөнү айтылат. Директордун милдетин убактылуу аткаруучу Расул Артыкбаев «Биз иштеген мекемеде коррупция бар же жок деп айта албайм. Комиссиянын иши, Мамбеталиева айткан иштер да прокуратурага жөнөтүлдү, жыйынтыгын күтүү керек» деп билдирген. Албетте, экотехинспекцияда коррупциянын кандайдыр бир элементи бар болгон күндө деле аны Артыкбаев  «мамлекеттик кызматтын этикасын» сактоо үчүн  айтпашы мүмкүн, бирок ал  «биз иштеген мекемеде коррупция бар же жок деп айта албайм» деп жатпайбы, демек күмөн бар десе болот. Анын үстүнө, экотехинспекцияда Анара Мамбеталиева басма сөз катчысы болуп иштеп келгенин, демек ал ар кандай маалыматтан куру кол десек, аны кесипкөйлүк жагынан кемсинтип аларыбыз да бышык.

КОРРУПЦИЯ ЖАНА ДИПЛОМАТИЯ

Сеул-Алматы  маршрутундагы самолетто Кыргыз Республикасынын Эмгек жана социалдык жактан коргоо министринин орун басары Зууракан Каденованын мас абалындагы жосунсуз жоругу жана анын айынан ошол эле күнү ээлеген кызматынан алынганы калыӊ журтка белгилүү. Анын чоо-жайын окурманга  кайра эле  баяндап олтуруу эми орунсуз. Бирок, Кыргызстандын Түштүк Кореядагы элчиси Кылычбек Султан менен Кыргыз Республикасынын Тышкы иштер министрлигинин ортосундагы ачык кайым айтышууларга З.Каденованын учактагы ушул окуясы себеп болгонун белгилебей кетүүгө болбойт.

Зууракан Каденовага байланыштуу бул окуя тууралуу журналисттерге маалымат берүү учурунда элчи Кылычбек Султан президенттик аппараттан Каденова тууралуу маалымат таратпагыла деген көрсөтмө келгенин айткан. Мындайды таппай турган айрымдар бул маалыматты дароо эле Каденова С.Жээнбековдун жакын тууганы, аныгыраагы - жээни  экен деп жар салуу үчүн пайдаланышкан. Мамлекет башчысынын маалымат катчысы Толгонай Стамалиева Каденованын окуясын жаап-жашыруу жөнүндө президенттик аппараттан эч кимге буйрук берилбегенин жана Зууракан Каденова президенттин жээни эмес экендигин расмий маалымдоого аргасыз болгон. Президент Жээнбеков Коопсуздук Кеӊешине Кыргызстандын Түштүк Кореядагы элчиси жана Тышкы иштер министрлигинин билдирүүлөрүндө айтылган кырдаалды текшерүүнү тапшырды.

 Министрлик элчи Кылычбек Султан мамлекеттик кызматтын жүрүм-турум эрежелерин, дипломатиялык этика нормаларын бузганын билдирип, анын өзүнүн туура эмес иштерин ачыкка чыгара турган маалыматтардын бар экенин кабарлады. Элчиликтерде, демек министрликте да коррупциялык элементтер бар экендиги жана алар жөнүндө  айтуу үчүн мамлекет башчысына кайрылууга буга чейин эле бир нече жолу аракет кылганын, бирок майнап чыкпаганын элчи Кылычбек Султан да маалымдады.

Абдираим Мамытов

Акыркы маалдарда өлкө коомчулугунда мамлекеттик масштабдагы ар түрдүү маараке-салтанаттарды өткөрүүгө карата ар кыл ой-пикирлер айтылып, мамлекеттик андай мааракелердин санын жана масштабын чектөө, ал турсун белгилүү бир убакытка чейин андай мааракелерге мораторий жарыялай туруу сунуштары да киргизилүүдө.

МААРАКЕ КӨБӨЙСӨ, МААНИСИ АЗАЯТ

    13-сентябрда Жогорку Кеӊештин жыйынында ЖКнын депутаты Акылбек Жамангулов 2018-жылы мамлекеттик 105 той өтөөрүн айтып, аны сынга алганы бар. Анын айтымында, үчүнчү дүйнөлүк көчмөндөр оюну, Чыӊгыз Айтматовдун 90 жылдык мааракеси сыяктуу иш чаралар жакшы нерсе. Бирок, анчалык мааниге ээ болбосо деле мамлекеттик деӊгээлде өткөрүлүп жаткан жана алдыда дагы өткөрүлүүсүн күтүп жаткан той-аштар ашкере көбөйүп кеткен.

«Менимче, маанилүү иш чараларга таптакыр эле тыюу салуу жарабайт. Өлкөнүн келечегин ойлосок, мамлекеттик деӊгээлдеги бирин-экин иш чараны бекитип берели да, калганына жок дегенде 5 жылга чейин мораторий жарыялайлы.  Быйыл мамлекеттик 105 той каралыптыр. Ар бирин 2 миллион сомдон эсептесеӊиздер да көп сумма кетет. Быйыл Сузактын 100 жылдыгы, Лейлектин 90 жылдыгы жана башка мааракелер каралыптыр. Өкмөт бул маселени иликтеп, өз сунушун бериш керек» ,-дейт Жамангулов.

Эске сала кетсек, буга чейин эле Жогорку Кеӊештин дагы бир депутаты Жылдыз Мусабекова мамлекеттин эсебинен каржылана турган мааракелерди кыскартуу зарылдыгын айтып чыккан. Ал залкар инсандардын эмгегин кийинки муундарга жеткирүү жакшы экенин, бирок сөзсүз эле мамлекеттин эсебинен дүӊгүрөтүп той берүү шарт эместигин баса белгилеген. «Бул эмне деген шумдук? Ар бир тойду эки миллион сомдон эле санап көрүӊүздөр. Балыкчынын 120. Нарындын 150, Кызыл-Кыянын 120, Сузактын 100,  Базар-Коргондун 100, Аксы менен Лейлектин 90 жылдыгы. Ар бир маараке мамлекеттик, жергиликтүү бюджеттен бир топ чыгым, ресурстарды талап кылат. Өкмөттүн, премьер-министрдин эрки болуп, тойлорго 5 жылга мораторий киргизбейлиби?» деп суроо койгон. Демек, кеп мааракенин санында эмес, сапатында жана малекеттик маанисинде жатат окшойт.

ЗАРЫЛ ЖАНА ЗАРЫЛ ЭМЕС  МААРАКЕЛЕР

    Мамлекеттик бюджеттен чыгымдалуучу маараке-салтанаттар буга чейин эле болуп келген жана мындан кийин болбойт деп баса белгилөө кесирдик болоор. Мамлекеттик деӊгээлдеги мааракелерге карата зарылдык деген түшүнүктү алганда, ал  ириде жалпы улуттук жана мамлекеттик кызыкчылыктардын жыйындысы же белгилүү бир тобу шарттаган кырдаалды туюнтуп тураары белгилүү. Мындай маанайдагы мамлекеттик мааракелер жана алардын алкагындагы эсте каларлык иш чараларды өткөрүү жагы Кыргыз Республикасынын эгемендүүлүгүнүн алгачкы кезеӊдеринде аябай зарыл болгону талашсыз.

 Алсак, 1995-жыл Кыргыз Республикасынын президентинин жарлыгы менен өлкө аймагында «Манас» эпосунун бүткүл элдик мааракесинин, ал эми БУУ жана ЮНЕСКОнун чечими менен «Манас» эпосунун 1000 жылдыгын белгилөөнүн эл аралык жылы деп жарыяланган. Бул мааракеге дээрлик 80 өлкөдөн мейман келип, 8 өлкөнүн президенттери, 6 мамлекеттин премьер-министрлери куттукташкан. Мааракенин алкагында түрк тилдүү мамлекеттердин башчыларынын жолугушуусу өткөрүлүп, атайын Бишкек декларациясы, ошондой эле «Манас» эпосунун 1000 жылдыгын майрамдоого байланыштуу, түрк тилдүү мамлекеттердин башчыларынын өз өлкөлөрүнүн элдерине кайрылуусу кабыл алынган. Анда «Манас» эпосунун жалпы адамзаттык идеяларды интерациялаштыруучу ролу мындан ары да өсөөрү баса белгиленген.

Кыргыздын жалпы улуттук кызыкчылыктарынын алкагынан алып караганда,  2000-жылдын октябрында ЮНЕСКОнун колдоосу менен Ош шаарынын 3 миӊ жылдык мааракесинин белгилениши да зор мааниге ээ болгон. Салтанат учурунда президент А.Акаев Ош шаарына экинчи борбор статусун берүү жөнүндөгү жарлыгын чыгарганы улутка өзгөчө дем берип, шык жараткан. Ага улай эле Ош шаарын келечекте өнүктүрүү багыттары иштелип чыгылган. 5 жыл ичинде Тарых музейинин, телеборбордун жаӊы имараттары жана башка бир катар обьектилер курулган. Кыргызстандын экинчи-Түштүк борбору катары Ош шаары бүгүн ошол күүсүнөн тайбай өсүп-өнүгүп келе жатат.

Эгемендүүлүктүн алгачкы доорлорунда элдин жана эл аралык уюмдардын кеӊири колдоп-кубаттоосунун шартында белгиленген мааракелерге 2002-жылы Бишкекте жана Ошто өткөрүлгөн Глобалдуу тоо саммити, 2003-жылы БУУнун Башкы ассамблеясынын атайын чечимине ылайык өткөрүлгөн Кыргыз мамлекеттүүлүгүнүн 2200 жылдыгы да кирет. Аталган мамлекеттик мааракелер жана алардын алкагындагы  иш чаралар өз мезгилинин зарылдыгына жараша өткөрүлгөнүн жана ошого ылайык элдин эсинде калганын танууга болбойт.

КӨРПӨГӨ ЖАНА…КӨРӨӉГӨГӨ КАРАП БУТ СУНУУ

   Кыргыз Республикасынын вице-премьер-министри Алтынай Өмүрбекова ЖК депутаты А.Жамангуловдун сунушуна кошулганы менен, ар бир салтанаттын өзүнүн маанилүүлүгүн белгилейт. Анын айтымында, айрым той-мааракелер жергиликтүү бюджеттен жана демөөрчүлөрдүн каржылоосу менен өтөт. «Быйылкы жылга каралган мамлекеттик саамалыктар бюджеттен, эки-үч булактардан жана демөөрчүлөр тарабынан каржыланат. Ар бир окуяны өзүнчө караш керек. Депутаттын сунушу жаман сунуш эмес. Өкмөт деле айрымдарын кыскартып, маанилүүлөргө көӊүл бурууда» деп белгилеген вице-премьер жакында эле өткөн үчүнчү көчмөндөр оюндарына мамлекеттик бюджеттен 307, 2 миллион сом бөлүнгөнүн, ал эми Чыӊгыз Айтматовдун 90 жылдыгын белгилөөгө 82 миллион сом каралганын кошумчалай кетти.

Тарых илимдеринин доктору, профессор Асан Ормушевдин ою боюнча, маданий иш чараларды мекеме, облус жана райондун деӊгээлинде өткөрүү туура болот. Мамлекет андай саамалыктарга материалдык эмес, моралдык жактан эле жардам көрсөтсө болот.

Коомдук ишмер Топчубек Тургуналиевдин бул жааттагы пикири көӊүлдү бурбай койбойт.Ал эл аралык деӊгээлдеги окуяларды белгилеп, калган иш чараларга китеп чыгаруу менен чектелүүнү сунуштайт. Анын пикиринде, той-мааракелерге көп каражат жумшалганы менен, эсте эч нерсе калбай жатат. «Мисалы, «Манастын» миӊ жылдыгында чоӊдор ичип-жеп эле кеткен. Андан эки китеп эле эсте калды. Чоӊдорубуз өздөрү той өткөргөндү жакшы көрөт» дейт ал.

Жогорудагылардын пикирлери ар кайсы ойлорго жетелээри жана акыр түбү ар кандай бүтүмдөргө алып келээри да бышык. Мисалы, тигил же бул шаар жана райондун баланча жылдык мааракеси жалпы улуттун кандай кызыкчылыгына кызмат кыларын так айткан жан барбы? Бул биринчиден. Экинчиден, ошондой аш-тойлор демөөрчүлөрдүн жеке чөнтөктөрүнөн каржыланат деген сөз насилинде туурабы? Элдин баарынан эле демдүү, эӊ негизгиси,  ак ниет жана таза демөөрчү же башкача айтканда белгилүү бир ишкер чыга калат деп ойлоодон алысыраак болгон жакшы. Анан калса, сөз мамлекеттин казынасы жөнүндө болуп жаткандан кийин,  мамлекеттик бюджет мамлекеттин байлыгы болуп эсептелсе, демек ал байлыкка белгилүү салымын кошуп жаткан ишкер да мамлекеттин байлыгы деп да эсептелүүгө тийиш. Yчүнчүдөн,  ошол аш-тойлорго демөөрчүлөр тарабынан кошулган салымдардын так эсеби кандай жүргүзүлөөрү адатта  сыр бойдон эле калып келатат. Бул албетте мамлекеттик чиновниктерди, баарын болбосо да айрымдарын  коррупциялык кылмыштуу  аракеттерге түртпөй койбойт деп айтууга негиз берет. Бешинчиден, мындай мааракелер айланып-тегеренип келип эле жергиликтүү болобу же мамлекеттикпи, иши кылып бюджеттен айлык акы алгандарга жүк болбойт деп эч ким батыл айта албайт. Бюджеттин көзүн карагандар, мисалы мугалим, медицина кызматкерлеринен кандайдыр бир жолдор менен белгилүү бир өлчөмдөгү акча каражатын которуп берүүгө баары бир аргасыз болушат. Мындай учурлар эзелтеден эле болуп келген жана эл башкаруучулардын саясый маданияты жогоруламайынча, мындан кийин деле улана берээри бышык. Топчубек Тургуналиев жогоруда «чоӊдорубуз өздөрү той өткөргөндү жакшы көрүшөт» деп бекер айтып жаткан жок.

Абдираим Мамытов

БУУнун атайын иликтөөсүнүн бүгүнкү күндөргө карата алынган маалыматтарына таянсак, азыркы учурда дүйнөдө 400дөй тил, демек өз эне тилдүү ушунча эл бар. Жакынкы жүз жылда ушул 400 тилдин жарымы жоголот экен. Дагы бир 100 жылдан кийин дүйнөдө 100 гана тил калаары айтылат. 300 эл өз эне тилинде сүйлөбөй, башка тилдерге өтөт. Эӊ өкүнүчтүүсү, ушунча эл көп сандуу улуттарга сиӊип, ассимиляцияланып, тил улуттун негизги, башкы белгиси болгондугуна байланыштуу, улут болуудан калат.

АР БИР АПТАДА БИРДЕН ТИЛ ЖОГОЛУУДА

Дагы эки жүз жылга чейин ким бар да, ким жок дегенибиз менен, кийинки кыргыз урпактарынын алдында бул маселе абдан эле убайымдуу  маселеге уламдан-улам айланып бараарын болжоого мүмкүн. Тарых үчүн эки-үч кылым дегениӊ анча деле билинбеген убакыт. Нечен жүз жылдыктарга созула аракетте болгон латын тили азыр өлүү тилге айланганынын өзү эле көп ойлорго жетелейт.

Кандай гана тил болбосун бир күндө эле өлүү тилге айланып кетүүсү мүмкүн. Тактап айтканда, ошол тилде сүйлөгөн же ошол тилди алып жүрүүчү акыркы адамдын көзү өтүп кеткен күнү ал тил да өмүрүн токтотот деп эсептелет. Бул жагынан алып караганда кайсыл бир тилдин өмүрүнүн салыштырмалуу узактыгы ошол тилди алып жүрүүчүлөрдүн санына түздөн-түз көз каранды экени айтпаса да түшүнүктүү. Жок болуп кетүү коркунучунда турган азыркы айрым тилдердин кээ бирлери ашып кетсе бир нече ондогон, ал турсун ондогон гана алып жүрүүчүлөрү калганын зор өкүнүч менен баса белгилеп кетүүгө болот.

Азырынча Аллага миӊ мертебе шүгүр, кыргызды улуттук тил жагынан андай арсар шарт-кырдаал тооруп калгандан алыс элебиз. Бирок, улутубуз сан жагынан, демек улуттук тилибизди алып жүрүүчүлөрдүн реалдуу эсеби жагынан алып караганда олуттуу ойлонбой койгонго да негиз жок. Мындайда бир кездердеги Улуу Кыргыз империясынын доорунда кыргыздар сан жагынан Борбордук Азиядагы көчмөн элдердин арасынан уйгурлардан кийинки эле экинчи орунда турушканын сызыла эстеп аласыӊ. Ал доордо көптөгөн кыргыз эмес элдер да өзүлөрүн кыргыз деп атаганды, бара-бара билинбей кыргыз этносуна ассимиляцияланышып кеткенди сыймык көрүшкөндүгү тарыхтан маалым. Аны эми бир айтасыӊбы-эки айтасыӊбы, өттү да кетти!

 ЭХ, ТООЛУК КЫРГЫЗ!

Жогоруда белгиленген 300 улуттук тил жана элдин кийинки эки жүз жылда башка улуттарга жана угуттуу тилдерге ассимиляцияланып кетүү процессинин тарыхый бир мисалын ошол Улуу Кыргыз дөөлөтү берип турбайбы. Тилекке каршы, бүгүн кыргыздашуу процессинде башкаларга, мисалы акыркы мезгилдерде кайра эле ырааттуу жандана баштаган орусташууга салыштырмалуу көзгө урунаарлык эч бир жылыш жок деп айтууга болот. Насилинде, кыргыздаштыруу сыяктуу жалпы алганда улутташтыруу саясатына кыргыздар башка этносторго салыштырмалуу кечирээк  киришкендигин да моюнга алуубуздан башка арга жок. Советтик доордо  бул процесс мурдараак отурукташып калган этностордо жана улуттарда ылдамыраак жана масштабдуураак жүргөнү, тагыраагы жүргүзүлгөнү да ырас.

 Өӊгө элди кыргыздаштырууну мындай кой, өзүбүздүн кыргызды бир улутка бириктирүүнүн  тарых милдеттендирип турган укугун да аз жерден алдырып жибере жаздаган улуттун ошол доордогу аттуу-баштуу айрым инсандарынын ысымдарын  (мисалы, борбору Кочкордо жайгашмакчы болгон Кара-Кыргыз Тоолуу  облусун түзүү демилгечилери!)  кыргыз тарыхынын окуу китептеринен баш чайкабай окууга мүмкүн эместей сезилет. Аталган Тоолуу облустун болжолдуу аймагы Пишпек, Каракол, Нарын уездери жана Олуя-Ата уездинин тоолуу бөлүгүн камтымак. Кыргызстандын түштүк аймактары жана анда жашаган кыргыздар жөнүндөгү маселе Фергана өрөөнүндө тынчтык орногон мезгилге чейин убактылуу ачык калтырылган. Кандай таризде жана канчалык жымсалдалбасын муну Кыргызстанды бешигинде эле экиге таптакыр бөлүп таштоо далбасасы дегенден башкача түшүндүрүү эч мүмкүн эместей туюлат. Бул эми тарых катары өттү да- кетти, андан тиешелүү сабак алсак деген тилекте гана айтылды. Бирок, сабак ала алдыкпы, жокпу бул башка сөз.

Азыркы Кыргызстандын тил саясатында мамлекеттик тилди өстүрүп-өнүктүрүү маселеси курч бойдон эле калууда. Мамлекеттик, башкача айтканда, кыргыз тилине карата активдүү колдоо  көрсөтүлүп жаткандыгына карабастан, эгемендүүлүк жылдарында баарынан мурда мамлекеттик башкарууда, иш кагаздарда жана кесиптик коммуникацияда,  ошондой эле жогорку билим берүү системасында кыргыз тилин колдонуу чөйрөсүн кеӊейтүү жаатында кардиналдуу өзгөрүштөр болду деп айтууга мүмкүн эмес.

Кыргызстандын дээрлик  бардык окуу жайларында мамлекеттик тил милдеттүү окутулуп жатканы менен, аны кыргыз тили өз эне тили эмес деп эсептелген жарандардын жалпы санынын ондон бир бөлүгү гана билет. Эӊ эле өкүнүчтүүсү, кыргыз, өзбек, тажик мектептеринин бүтүрүүчүлөрү республикада расмий катары кабыл алынган орус тилин, ал эми орус тилдүү мектептердин бүтүрүүчүлөрү мамлекеттик, башкача айтканда, кыргыз тилин талаптагыдай деӊгээлде билишпейт.

Азыркы мезгилде Кыргызстандын орто жана жогорку кесиптик окуу жайларында, илим, жалпыга маалымдоо каражаттарында, интернетте, ишкердик жана эл аралык карым-катнаштарда жана административдик башкарууда орус тили басымдуулук кылат. Мамлекеттик тил мектептик билим берүүдө, көркөм адабиятта, маданият жана искусстводо,  жалпыга маалымдоо каражаттарында, соодада жана коомдук-саясий турмушта гана колдонулуп жатканы өкүнүчтөн башка эч нерсени жаратпайт. Кыргыз тили экономика, билим берүү, илим жана кадрларды даярдоо чөйрөлөрүндө жетишсиз колдонулууда.

Абдираим Мамытов

Yчүнчү дүйнөлүк көчмөндөр оюндары жана аны утурлай өткөн түрк тилдүү мамлекеттердин кызматташтык кеӊешинин саммитинен кийин Кыргызстандын эл аралык бедели бир кыйла көтөрүлүп алганын баары бир ооздон  белгилешүүдө. Кенен келечегинен шек кылууга таптакыр мүмкүн эмес болуп жаткан жана БУУнун атайын резолюциясы менен жылуу пикирге ээ болууга үлгүргөн Көчмөндөр оюндарынын түпкү мекени Кыргызстан экени көөнө тарыхта биротоло жазылып калары сыймыктандыраар иш болгону талашсыз. Бул жагынан кыргыздардын кубанычы Олимпиадалык оюндардын мекени саналган Грециянын жарандарыныкынан кем болбоого тийиштигин да белгилеп жаткандар бар.

Көчмөндөр оюндарынын дүйнөлүк чоӊ мааниге ээ экенине ал жөнүндө биринчилерден болуп ким идея айтып, ким демилге көтөргөнү жагдайындагы учкай талаш-тартыш да күбө өтүп турат. Эл аралык аренага жарып чыга келген бул улуттук бренд мамлекеттик долбоор катары саналат. Аны өткөрүү «идеясы» мурдараакта Атамбаевге таандык деп да айтыла калып жүргөн. Айрымдар аталган идеяны көтөрүп чыккандар Адахан Мадумаров, Максат Чакиев деген ысымдарды атап келишет. Ал эми басылмалар Көчмөндөр оюндарын кыргыз жеринде өткөрүү идеясын алгачкылардан болуп ишкер Болот Дыйканбаев көтөрүп чыкканын ал ишкердин өз оозунан алып жазып чыкты. Болот Дыйканбаев өз маегинде бул идеяга кандайдыр бир деӊгээлде Адахан Мадумаровдун  да, Максат Чакиевдин да катыштыгы бар экенин айтып чыгыптыр. Канткен күндө да, жакшы идея болгонунда эч бир күмөн жок. Эми мындан ары «Көчмөндөр оюндары» деген расмий аталышка «олимпиада», «спартакиада» ж.б. киринди сөздөрдү ыксыз жалгаштыра берүүдөн гана этияттансак.

     Көчмөндөр оюндарынан кийин саясатчылардын көӊүл баамы кайра эле кыргыз саясатына ооду. Саясий майданыбыз азыр ошол көчмөндөр оюндарындагы мелдештерден кем калбагандай эле даражада кызып жатканын белгилөөгө болот.

АКТОО ЖАНА ТАКТОО

    Саясат өжөр жана кээ бир убактарда кежир нерсе экени да белгилүү. Бирок, өжөрлүктө да, кежирликте да сабырдуулук биринчи орунда турушу керек. Азыркы бийлик ушул өӊүткө көбүрөөк басым жасоо менен иш тутуп жаткандай сезилет жана ал жагы азырынча пайдадан башка эч нерсе алып келе электей таасир калтырып жатат. Көбүбүз президенттик шайлоо бүтөөрү менен эле мурдагы президенттин тушунда саясий буюртма менен камалгандар дароо эркиндикке чыгарынан үмүт кылганыбыз чындык. Камоо канчалык кыйын болсо, эркиндикке чыгаруу да андан оӊой эместигин этибарга албагандайбыз. Атамбаевдин  тушунда камалгандарды Жээнбеков дароо эле бошотуп коюу аркылуу жеӊил-желпи кадыр-барк күтүп калат деп ойлоо жаӊылыштык болуп чыкканын моюнга алууга тийишпиз. Мурда камалгандарды актоо же ишти кайра каратуу биз ойлогончолук эле оӊой иш эмес. Бул өзүнчө бир түйшүктүү укуктук процедуралардын жыйындысы болуп саналат. Негизгиси, ага белгилүү бир аралыктагы убакыт талап кылынат.

Мунун баары албетте, бийлик оппоненттерине деле түшүнүктүү болуп турат. Бирок, айрымдары Атамбаевдин тушунда камалгандарды эркиндикке чыгаруу талабын элдин атына жамынуу аркылуу ушул күнгө чейин коюп келүүдө. Чындап келгенде, алардын көпчүлүгүн ошол камакта жаткандардын чоо-жайы эмес, азыркы президенттин саясий тагдыры көбүрөөк сарсанаага батырып жаткандай таасир калат. Убакыттын азыркы бийликке иштеп баштаганы атамбаевчилердин чыдамын кетирүүдө. Аларда азыр «эл күздө көтөрүлөт» деген үмүт өчүп,  эми «элде жаӊы бийликке карата нааразылык толкуну жазда ойгонот» менен алмаштырылып жаткан маал. Атпай кыргыз менен сүйлөшүп чыккансыган тейдеги  андай арсар пикир карапайым калктын үч уктаса түшүнө кирбөөсү турган иш. Элдин эски, дегеле мурдагы бийликтегилердин баарынан көӊүлү үч көчкөн журттай калганын эстен чыгарбоо керек. Анан калса, үчүнчү жолу бийлик төӊкөрүшүн канчалык бай болбосун, Атамбаев сөзсүз уюштурууга аракет жасайт деген дейди имишке ишенүү кыйыныраак болуп турат. Мындай имиште экс-президенттин азркы таптагы дээрлик илеӊ-салаӊ имиджин сактап, аныгыраагы андан ары биротоло түшүрүп салбоо максатында гана эл аралап жүрөт шекил.

ЖЭЭНБЕКОВ ЖАНА ТЫШКЫ САЯСАТ

Мамлекеттин күч-кубаттуулук дарамети көп жагынан анын тышкы саясатына көз каранды экендиги айтпаса да түшүнүктүү. Кыргызстан азырынча экономикалык жактан чабал мамлекет болгону менен, геосаясий алкактан алганда активдүү позицияда турууга тийиш болгон өлкө катары белгилүү.

 Атамбаевдин мезгилинде Кыргызстандын тышкы саясаты бир кыйла солгундай түшкөнү маалым. Айрыкча, акыркы жылдарда Түркия, Казакстан сыяктуу мамлекеттердин  президенттери менен болгон жеке мамилелердин начарлап кетиши  буга айкын күбө. Сооронбай Жээнбековго тышкы саясат жаатында Атамбаевдин мүчүлүштүктөрүн оӊдоо жагы биринчи милдеттерден болгону жана аны кынтыксыз ишке ашыра алганы алкоого гана татыктуу. Эрдоган менен Назарбаевдин Көчмөндөр оюндарына катышуусу жана Көчмөндөр оюнунун өткөрүү эстафетасын Эрдогандын Түркияга алып кетүүсү кыргыз-түрк мамилесинин жаӊыдан жандануусун жаратаарынан кабар берет. Кыргызстан Жээнбековдун тушунда коӊшулаш Өзбекстан, андан ары боордош Түркмөнстан менен да бир туугандык катнашты жана кызматташтыкты жаӊы баскычка  көтөрүүнү ишке ашырды. Кытай менен болгон мамиле жылуу тилкеде бара жатканы да кубанарлык көрүнүш.

Албетте, Кыргызстандын тышкы саясатында  азыр бүт баары ойдогудай деп айтууга ошол тышкы саясат дегендин өзү жол койбоосу турган иш. Айрым талдоочулардын пикиринде, мындан ары кыргыз бийлигине тышкы саясат жаатында бир катар маселелерди ырааттуулук жана сабырдуулук менен чечүүгө туура келет. Мисалы, Кыргызстанда Түркиянын жана Кытайдын активдешүүсү сөзсүз түрдө Россияга жага бербейт. Жээнбековдун: «Кытай-Кыргызстан-Өзбекстан» темир жолу биз үчүн өтө маанилүү, темир жолду курушубуз керек» деп айтканы да орустарды чочулатпай койбойт. Россия Кыргызстандан өзүн оӊой менен жогото коюуну абдан каалабаган өлкө экени белгилүү.

Түрк тилдүү мамлекеттердин кызматташтык кеӊешинин Чолпон-Атада өткөн саммитинде Эрдоган Кыргызстандагы «Гүленчилердин» кыймылы жагдайында да кеп болгонун учкай белгилеп өткөнү маалым. Түркия бийлиги бизге буга чейин эле «Сапат» билим берүү мектептерин структурасын өзгөртүшүбүз керектигин же такыр эле жаап салууну ачык айтканы маалым.  Бул маселе Эрдогандын бул жолку иш сапарында кандай чечилгени негедир аягына чейин айтылбай калды. Маалыматтык жыйында бул маселени чечтик, экинчи буга кайрылбайбыз кыязында гана айтылып кетти.

ФЕТХУЛЛАХ ГYЛЕН ЖАНА АНЫН КЫЙМЫЛЫ

 Фетхуллах Гүлендин бүткүл дүйнөгө тараган «Хизмет» кыймылы бар. Аталган мекемеге таандык деп эсептелген 15 чакты лицей-мектеп, бир университет, маданий жана кайрымдуулук жаатындагы уюмдар Кыргызстанда иш алып барышат. Аларда миӊдеген жарандар билим алып жана иштеп жатышат. 2016-жылы Түркияда ишке ашпай калган аскердик төӊкөрүштөн кийин аны уюштуруучулардын бири деп Фетхуллах Гүлен эсептелип, анын кыймылына экстремистттик-террорчулук катары  тыюу салынгандан кийин бул уюмдардын ишмердүүлүгү арсар жолдо калып келатканы белгилүү.

Фетхуллах Гүлен Эрдогандын жана анын партиясынын азыркы убактагы эӊ каршылашкан душманы болуп эсептелет. Ал 1941-жылдын 27-апрелинде курд бүлөсүндө жарык дүйнөгө келген. Түркияда түрк жазуучусу жана ислам коомдук ишмери катары кеӊири таанымал. Мурдагы имам жана дин үгүтчүсү, «Хизмет» коомдук кыймылынын негиздөөчүсү. Жазуучулар жана журналисттер фондунун ардактуу президенти. Азыркы учурда АКШнын Пенсильвания штатындагы Сейлорсбург шаарында ыктыярдуу качкын макамында жашайт. Гүлен 2008-жылы америкалык таанымал эки журнал тарабынан планетанын эӊ таасирдүү интеллектуалы деп таанылып, ал эми 2009-жылы дүйнөнүн эӊ көрүнүктүү 500 мусулмандарынын катарына кирген. 2013-жылдын жыйынтыгы боюнча ал 500 эӊ  көрүнүктүү мусулмандардын ичинен 11-орунду ээлеген. 2013-жылы «Тайм» журналы аны дүйнөнүн эӊ таасирдүү 100 адамынын тизмесине кошкон.

 Аны көп учурда дүйнөнүн мусулман ишмерлеринин эӊ эле көрүнүктүүлөрүнүн бири, ал эми Түркияда таасири боюнча Режеп Тайып Эрдогандан кийинки экинчи адам деп эсептешет.  Фетхуллах Гүлендин кыймылына таандык деп эсептелген артыкчылыктарга ээ  окуу мекемелери дүйнөнүн 150 өлкөсүндө бар. Гүлен бир нече өнөкөт илдеттеринен арылуу максатында 1999-жылы АКШга кеткен боюнча кайта элек. 2000-жылы ага Түркияда кылмыш иши козголуп, бирок  кылмыш курамынын жоктугуна байланыштуу 2008-жылы жабылган.

Эске сала кетели, Түркияда 2016-жылдын 16-июлуна караган түнү аскердик төӊкөрүштүн аракети жүз берип, натыйжада  Анкара жана Стамбул шаарларындагы каршы туруулардын айынан 240 түрк жараны набыт болуп, 2 миӊден ашык адам түрдүү жараат алган. Козголоӊ аеосуз басылган. 50 миӊден ашуун адам камакка алынган. Арасында аскер кызматкерлери көпчүлүктү түзгөн 160 миӊ  адам жумуштан бошотулган. Түркия бийлиги  ушул күнгө дейре мамлекеттик бийлик төӊкөрүшүн жасоо далалатында уюштуруучу катары Фетхуллах Гүленди айыптап келүүдө. Түркиянын АКШ менен мамилесинин кескин бузулуп кетишинин башкы себеби да Гүленди АКШнын Түркияга өткөрүп бербегендигинде жатат. Гүлен өзү Түркиядагы мамлекеттик төӊкөрүштү айыптарын жана ага анын жана анын кыймылынын эч кандай  тиешеси жоктугун айтып келет. Азыркы убакта Фетхуллах Гүленди мамлекеттик төӊкөрүш жасоо аракетинин уюштуруучусу катары сыртынан айыптоодон Түркия жанбай турат. Бул маселеде Түркия менен АКШнын ортосундагы сүйлөшүүлөр улантылууда. Анын эмне менен бүтөрү азырынча белгисиз.

Абдираим Мамытов