Пандемиянын кесепетинен билим берүү онлайн жүрүүдө. Окуучулар үч айлык каникулду кошпогондо беш айдан бери мектеп босогосун аттай элек. Балдарынын билим деӊгээли төмөндөп бара жатканын, онлайн окутуудан эч нерсе үйрөнбөй, кайра билгендерин унута баштаганын айткан ата-энелер көп кездешүүдө. Ата-энелер мектептин ачылуусун, мурдагыдай балдары мектепке барып билим алуусун каалайт. Бирок, эпидемиологиялык абал муну создуктурууда. Бүгүнкү күндөгү онлайн билим берүүгө ата-энелер кандай баа берет? Окуучулар татыктуу билим алып жатабы? Сабактар максатына жетүүдөбү? Бул жана башка суроолорго жооп издейбиз.

“Балдар аралыктан жеткиликтүү деӊгээлде сабакты түшүнүшпөйт”

Аралыктан билим берүү купулга толборун, мугалим канчалык аракет кылбасын балдар көӊүл бурбай, убагында сабакка катышпай жатканын айткан айткан Бермет Сайпидинова балдардын билим сапаты күндөн-күнгө төмөндөп жатат деген пикирде.

-Онлайн аралыктан билим берүү биздин жаш өсүп келе жаткан муундун билим деӊгээлин төмөндөттү. Анткени мындай шартта буга чейин окуп көрбөгөнгө балдардын кабыл алуусу начар болууда. Колуна уюлдук телефонду карматып, сабагыӊды оку деген менен аларды 24 саат бою көзөмөлдөй албайсыӊ да. Бала деген бала экен кээде башка эле бир нерселерди көрүп, сабагын унутуп койгонун көрөсүӊ. Эскертесиӊ. Бирок баары бир сабакка толук кандуу көӊүл бурбайт. Балдар жалкоо да болуп кетишти. Кечинде саат 11-12ге чейин телефон кармашат. Кеч жаткан балдар анан эрте менен кантип сабакка катышат. Тааныштардан “балам сабагына уктап катышпай калат, эрте менен уйкудан тургузуу кыйын болууда” дегенди көп угам. Байкашымча бир класста 25-30 бала болсо анын 10у эле онлайн сабакка катышууда. А калган балдар каякта? Алар эмне менен алек? Баштагыдай китеп, дептерин жайып сабак карап, тапшырма аткарган окуучуларды кездештирбей калдым. Китептерди көтөрүп, ыр жаттап калышчу эле. Азыр “мугалим телефондон карап турат беле” деп эптеп эжей-агайынын көзүн боегонго өтүштү. Мен да балдарымдан өткөн темалары боюнча ар бир предметинен сурап, суроолорду берип турам. Бирок, мурункудай жооп бере албайт. Демек, балдар аралыктан жеткиликтүү деӊгээлде сабакты түшүнүшпөйт. Мугалимдер деле түшүндүрө берип тажашты. Эртерээк баары жайына түшүп, салттуу билим берүүгө кайтсак абдан жакшы болор эле.

“Окуучу мектепте сабакты түшүнгөндөй үйдөн түшүнбөйт”

Окуу жылы аралыктан билим берүүгө өткөндөн тарта балдардын телефон, телевизор менен камсыз болуусу айтылып келет. Жергиликтүү бийлик тарабынан, мектеп, атайын уюшулган фонддор тарабынан аз камсыз болгон үй-бүлөлөрдүн балдарына шарт түзүп берүү демилгеленип, ишке ашырылууда. Анткен менен баары тегиз камсыз болуп кеткен жок. Арасында бир телефонду талашып, кезектешип окугандар же атайын насыяга телефон алып, кыйын учурда кыйналып акча тапкан үй-бүлөлөр деле кездешет. Алардын бири жалгыз бой эне Жаӊыл айым. Эки баласы мектепке барат.

-Аралыктан окутуу онлайн жүрүп баштаганда менин телефонумдан экөө кезектешип окушчу. Жагдай ошондой болуп калбадыбы. Бирок бир телефондон окуу ыӊгайлуу болгон жок. Кайтарым байланыш болгон мезгилде же башка күндөрү сааттар алмашканда экөө талашып калышат. Телефон эскиргендиктен группаларды көтөрө албай катып калат, көп эле сабакты үзгүлтүккө учуратышты. Аларды көрүп чыдабайт экенсиӊ. Мектеп ачылабы деп күтсөк, жакын арада болчудай эмес. Андыктан насыяга болсо да телефон алып бердим. Өзүм жалгыз бой энемин. Үйдө иштеген жалгыз адам болгондуктан батир акысына, күнүмдүк тамак-ашка да каражат табуум керек. Мен сыяктуу канча ата-энелер бар.

Туура, телефонду алып берип эле балдар билим алып, жакшы окуп кетишти дегенден алысмын. Кандай шарт үйдө түзүлбөсүн окуучу мектепте сабакты түшүнгөндөй үйдөн түшүнбөйт.

Ошондой эле “Балдардын сабакка катышуусу барган сайын начарлоодо. Мектепке келип окуучулар бири-бири менен көрүшүп, мугалимдерге түшүнбөгөн суроосун берип, жүзмө-жүз отуруп жооп алган өзүнчө чоӊ бакыт экени сезилди” деген пикирин Ош шаарындагы Барпы Алыкулов атындагы №38 мектеп-гимназиясынын мугалими Аида Тагаева билдирди.

“Окуучулардын билим деӊгээли төмөндөп баратат”

-Бүгүнкү күндө коронавирус пандемиясына байланыштуу биринчи чейректи онлайн окушууда. Албетте, мындай окутуу ыкмасы ата-энелерге, окуучуларга жаӊылык дагы, түйшүк дагы жаратты десек болот. Бир жагынан алганда санариптештирүү жылында онлайн окутуудагы керектелүүчү тиркемелерди, программаларды окуп, үйрөнүп санариптештик. Терс жагын айта кетсек, ата-энелерге, мугалимдерге, окуучуларга да кыйынчылыктарды жаратты. Ата-энелер балдарын керектелүүчү техникалык каражаттар менен жабдып бере алышпайт экен. Балдар көзөмөлсүз калып, сабактарга катышпай койгон учурлар болууда. Сабакка кызыгуу начарлоодо. Мектепке келип окуучулар бири-бири менен көрүшүп, мугалимдерге түшүнбөгөн суроосун берип, жүзмө-жүз отуруп жооп алган өзүнчө чоӊ бакыт экени сезилди. Окуучулардын билим деӊгээли чынында төмөндөп баратат десек жаӊылышпайбыз. Себеби кээ бир окуучулар шарт туура келбей окуй албай калышууда. Интернет да көп учурда жеткиликсиз болуп калат. Бул да болсо онлайн окутуудагы тоскоолдуктар. Сабакка катышуу барган сайын начарлоодо. Анткени балдар телефондон тажап калышты.    

Ал эми 6-октябрда 2-6-класстарга салттуу окутууга кайтууга уруксат берилген. Бирок, тилекке каршы, өлкөдөгү абал курчуп кеткендиктен кайра мектептер жабылган.  

Бектурсун Көкөнов, Ош шаардык билим берүү башкармалыгынын башчысынын орун басары:

“Билим берүү мекемелери, бала бакчалар да менчик түрүнө карабастан ишин онлайн улантышууда”

-Шаарда эпидемиологиялык абал курчуп кеткендигине байланыштуу 14-октябрда шаардык штаб онлайн окутууну улантуу жөнүндө чечим чыгарган. Учурда 1-класстар да онлайн билим алышууда. Эпидемиологиялык абал туруктуу убагында мектептерге 6-класска чейин мамлекеттик, жеке менчик мектептерге уруксат берилген. 6-октябрдан жеке менчик мектептер 2-6-класстарды кабыл алышты. Бир күн мектепке баргандан кийин өлкөдөгү саясий абалдан улам кайра токтотуу тапшырмасы келди. Ошентип бардык билим берүү мекемелери аралыктан онлайн билим берүүгө өтүп калышты. Мектепке чейинки билим берүү мекемелери, бала бакчалар да менчик түрүнө карабастан ишин онлайн улантышууда. Мугалимдердин да мектепке келүүсүнө тыюу салынды. Башкармалыктын кызматкерлери да аралыктан иш алып баруудабыз.

Окуучулардын билим деӊгээли октябрь айынын аягында биринчи чейректин жыйынтыгында билинет. Билим берүү боюнча көзөмөл жүрүүдө. Мугалимдердин сабактарына катышып, атайын текшерүү жүргүзүүдөбүз.

Бирок шаардагы айрым жеке менчик бала бакчалар, мектептер окутууну, балдарды кабыл алууну кадимкидей жүргүзүп жатат. Алсак, Фрунзе кичи районундагы жеке менчик мектеп, бала бакчалар. Бул боюнча мэриядан сураганыбызда “эгер токтомго баш ийбей ишин жүргүзүп жатса, анда аларга айып пул салынарын” шаардык мэриянын социалдык өнүгүү бөлүмүнүн башчысы Салтанат Аманова билдирди.

-Бардык билим берүү мекемелер, мектеп, бала бакча менчик түрүнө карабастан аралыктан иштесин деген токтом чыгып, шаардык билим берүү башкармалыгына жөнөтүлгөн. Токтомду эске албай, ишин жүргүзүп жаткан мекемелерге айып пул салынат.

Жумагүл Кочкорбай кызы

Таажылуу вирус күн сайын кайрадан баш көтөрүп, өзүнүн каардуулугун көрсөтүүдө. Аны менен күрөшүүгө бүтүндөй ак халатчандар, ыктыярчылар, илимпоздор тартылып, дабасын издеп келишет. Азырга дейре анын официалдуу кабыл алынган вакцинасы жок. Адамдар карантиндик чаралар жеӊилдегенден тарта санитардык эреже дегенди жадынан чыгарды. Өлкөбүздү пандемия эле эмес, катаал саясий кырдаал да каптады. Парламенттик шайлоону өткөрдүк. Анын артынан эле миӊдеген адамдар чогулган толкундар болуп өттү. Эч ким санитардык норманы сактаган жок. Адамдар ортосунда байланыштар күчөдү. Той-аштар тынымсыз болуп, адамдар топтошуп жүрөт. Мындай жагдайда вирус да өз кулачын жайып, күнүнө жүздөгөн адамдарды торуна илүүдө. Дене табы көтөрүлүп, ооруканага бара албай калган жарандарды тейлөөнү атайын дарыгерлерден түзүлгөн мобилдик топ учурда ишке ашырууда.

Ырысбек Алдашукуров, үй-бүлөлүк медицина борборунун директорунун орун басары:

“Шаарда үч мобилдик группа иш алып барууда”

-Ош шаарында учурда үч мобилдик группа иш алып барууда. Ал үй-бүлөлүк медицина борборунда түзүлгөн. Топтун жатаканасы, тамак-ашы мэрия тарабынан каржыланууда. Айлык маянасы республикалык эпидемиологиялык фонддон төлөнөт. Мобилдик топ 24 саат жарандарды тейлейт. Топтун курамында 1 координатор, 1 эпидемиолог, инструктаж, санитарка иш алып барат. Ар бир группада бирден дарыгер, бирден медайым жана айдоочулар бар. Мобилдик топ 14 күн иштейт. Андан кийин 7 күн обочолонот. Эгер үй шартында обочолонууга мүмкүнчүлүгү болсо, үйүнө жиберүүгө уруксат бере алабыз. Мүмкүнчүлүгү жок болсо, жергиликтүү бийликтин сүйлөшүүсү менен теология факультетинин жатаканасы берилген, ошол жерге жайгаштырылат. Ал жерде бардык шарттар каралган. Санитардык тазалоо жүргүзүүгө дагы мүмкүнчүлүк бар. Бир апта мурун мобилдик топтор алмашты. Алмашууга үч күн калганда коронавируска атайын тест тапшырышат.

Мобилдик топтор үй карантинде болгондорду да барып текшерүүдөн өткөрүп турушат. Себеби алардын анализи алгач тапшырганда вирус бар болуп чыккан. Ошондуктан алар үй карантинге киргизилген. 12 күндөн кийин барып кайрадан тест алып, таза болсо карантинден чыгарылат.

Жарандарды текшерүүдө, тест алууда медкызматкерлер, орто медкызматкерлер атайын окуудан өткөрүлүп, сертификаттар берилген. Бишкектен инфекциялык көзөмөлдөн келип, окутуп, жардам берип кетишти.

“Күнүнө 70-80 чалуу түшүүдө”

-Дарыгерлер чалуулар болгон жерге барып, бейтаптын сатурациясын, абалын аныктайт. Кан басымын, дене табын өлчөшөт. Эгер сатурациясы түшүп кетип, абалы оор болсо, анда стационарга жаткырууга туура келет. “Жок, үйдө дарыланам” десе шарты туура келсе, обочолонтуп, ордунан жардам беришет.

Июнь-июль айларында абал өтө оор болгондуктан, күнү-түнү кабыл алчу үч группадан сырткары эрте мененки саат 8ден кечки 6га чейин иштеген 12 группа түзүлгөн. Шаардагы ар бир филиалыбызда бирден мобилдик топ иш алып барган. Кайсы аймактан чалуу түшсө, ошол аймактагы топ тейлеп жаткан. Бүгүнкү күндө 70-80 чалуу түшүүдө. Буга азырынча үч мобилдик топ үлгүрүүдө. Кээде жол тыгынынан же аралыктын алыстыгынан узагыраак убакытта жетишип калууда. Калган бригадаларды да ишке чыгарууга эртерээк. Баары даяр. Эгерде оору күчөп, мобилдик топтор жетишпей баратса, дагы кошумча группалар тейлөөгө чыгышат. 118 кызматынан сырткары үй карантинде болгон жарандардан ошол аймактагы үй-бүлөлүк дарыгерлер борбору онлайн түрдө кабар алып турушат. Эгер мобилдик топтун жардамы керек болсо, борбордогу дарыгерлердин билдирүүсү менен бейтапка барышат. Мындан сырткары үймө-үй кыдыруу күчөтүлдү. Үй-бүлөлүк дарыгерлер күнүнө 7-8 миӊге чейин адамдардан кабар алып, абалын билишүүдө.

“Өнөкөт оорусу барларды ооруканага келтирбестен, аралыктан көзөмөлдөйбүз”

-Чакыруу түшкөн даректи таап барууда бир топ көйгөйлөр болууда. Кээде телефондоруна жооп бербей калышат. Ички миграция да бир аз татаалдаштырып коет экен. Себеби учурда үй-бүлөлүк медициналык борборубузда 343 800 киши электрондук базабызда турат. Бул жерден отуруп эле бейтаптын кайсы дарыгерге барганын, кандай диагноз коюлганын көрсө болот. Кырдаалга байланыштуу аралыктан консультациялар берилүүдө. Өнөкөт оорулары барлар башта жумасына бир жолу келип, көзөмөлдөн өтүп турса, азыр аралыктан гана кабар алуудабыз. Төртүнчү клиникалык протокол боюнча өнөкөт оорулуулардын 2-3 айлык дарысы менен камсыздап, мүмкүн болушунча абал турукташканга чейин байланышты азайтууну айтып жатабыз.

Айнура Абдуллаева, мобилдик топтун координатору:

“Күндөн-күнгө абал оорлошуп, чалуулар көбөйүүдө”

-Мобилдик топтун негизги жумушу 118 номеринен түшкөн чакырууларга барат. Оорулуунун абалы жеӊил болсо, консультация берип, оор болсо, стационарга жеткиребиз. Ошондой эле шаар боюнча ПЦР анализди мобилдик топ алат. Жарандарды тейлөө, тест алуу баары акысыз жүргүзүлөт. Учурда күндөн-күнгө абал оорлошуп, чалуулар көбөйүүдө. Күнүнө 45-60-75 чалуулар болот. Мурдагы абалга салыштырмалуу адамдар азыр бир топ маалыматтарга ээ. Чакыруулар боюнча барсаӊ, алар өздөрү эле керектүү дарыларды алып алган болот. Кичине эле кандайдыр бир белги билинсе, дары ичип, алдын алып калышыптыр. Бир тарабынан жакшы көрүнүш болсо, экинчи тарабынан туура эмес. Кээде ашыкча дарыларды алып алышат. Ызы-чууга алдырып койгон жагдайлар болууда. Биринчи толкунда оорунун бар экенине ишенбеген адамдар да болбодубу. Миӊден ашык адам каза тапты. А экинчи толкунда адамдардан коркууну байкадым. Башында симптомсуз катталса, бүгүн симптомдору байкалат.

Адина Апазова, мобилдик топтун дарыгери:

“Өз алдынча дары-дармекти колдонбоого чакырабыз”

-Түрдүү чакыруулар түшөт. Бизди “өтө оор, шашылыш келип калгыла” деп чакырышат. Бирок, биз барган учурда андай эмес болот. Баарына түшүндүрүү иштерин жүргүзүүдөбүз. Ооруну оор кабыл алышууда. Адамдар өз алдынча дары-дармектерди колдонууга аракет кылып жатышат. Аларга үй-бүлөлүк дарыгерлердин кеӊеши менен ичүүнү сунуштоодобуз.  

Жумагүл Кочкорбай кызы 

Сүрөт: Бекмамат Айдаркулов

Жараткан пенделерин түрдүү сыноо берип сынайт. Бирөөлөргө байлык, бийлик, мансап берип сынаса, бирөөлөрдү жан чыдагыс оору берип, азапка салат. Сыноолорду кабыл алып, оор жолдорду басып өтүү баарынын эле колунан келе бербейт. Ал үчүн күчтүү эрк, кайрат керек. 21-октябрь Бүткүл дүйнөлүк көкүрөк безинин рагына каршы күрөшүү күнү. Аталган илдетке чалдыккан аялдар дүйнө жүзүндө миӊден ашат. Статистикадагы сандар жыл санап көбөйүп, ооруну байкабай өтүштүрүп алып, жарык дүйнөдөн кош айтышып кете бергендердин саны да көп.

Ош облусттар аралык онкология борборунун директорунун орун басары, дарыгер Гүлзат Гапырова ар бир эле бейтап ооруну өтө оор кабыл аларын билдирип, облустагы абал боюнча токтолду:

“Ошто жылына 87-90 аял сүт безинин шишигине чалдыгат”

-Ош облусу боюнча жылына 87-90 оорулуу катталат. Алар алгачкы жолу аныкталган сүт безинин рагы болуп эсептелет. Көбүнчө бизге экинчи даража менен келишет. 2-даражада каттоодо тургандар 35 пайызды түзөт. Ал эми 4-даражада 10 пайыз аялдар келип консультация алышат. Оорунун алдын алуу үчүн 45 жаштан өткөн аялдар жылына бир жолу маммологго кайрылуусу кажет.

Илдет турмушка чыга элек кыздарда сейрек кездешет. Көбүрөөк 25 жаштан кийинкилер чалдыгат. Эгер аялда өнөкөт мастит оорулары болсо же сүт безинде кандайдыр бир шишик аныкталып калса, анда онкология борборуна келип текшерилүүсү зарыл.

Рак илдетине чалдыкканын уккан адам кандай гана болбосун оор кабылдайт. Кандай себептерден улам пайда болгонун билгилери келет. Төрөсө болобу же болбойбу деген суроолорду көп беришет.

15 жаштан жогорку жаштагы кыздарда залалсыз шишиктер пайда болот. Кээ бир кыздарда бир жак көкүрөгүндө эле болсо, айрымдарда экөөндө теӊ кездешкен учурлар бар. Бир эле эмес 5-6 без да болушу мүмкүн. Алар хирургиялык жол менен алынат. Безди сөзсүз алдыруу кажет. Эгер алдырбаса эртеби-кеч рак илдетине өтүп кетиши ыктымал. Андан сырткары бала эмизүү убагында да тоскоолдук жаратат.

Кайсы учурда кесилип алынат?

Ошондой эле фиброзно-кистозная мастопатия деп коет. Бул илдет 17-18 жаштан баштап 60-70 жашка чейинки аялдарда кездешет. Аны биз дарылоо жолу менен гана чектелебиз. Себеби бул мезгилде аялдын көкүрөгүндө майда-майда кисталар пайда болот. Алар 2-3 ммден 7 ммге чейин жетет. Бейтаптын диагнозуна рак илдети коюлса, ошондо эмчек толугу менен алынат. Мында да даражасына көӊүл бурулат. Эгер 2-даражасы болсо булчуӊдар сакталат. 3-даража болсо көкүрөк булчуӊун да кошуп алганга туура келет. Себеби анын түбүндөгү бездерди, колтук, акырек бездерин, далы тараптагы бездер, майда лимфа бездери тазаланып алынат.

“Аялдар арасында көкүрөк безинин рагы биринчи орунда турат”

“Көпчүлүк жарандар өзүнүн диагнозун так билген учурда да ишенгиси келбейт. Дарылоодон өтүшөт. Алар рактын алдын алуу үчүн гана дарыланып жатканын айтышат” деген химия-терапевт Зейнеп Сулейманова бейтаптарга психологиялык колдоо баарынан маанилүү экенине токтолду.   

-Статистикага кайрылсак, рак илдети Кыргызстанда өкүнүчтүүсү көп кездешет. Аялдардын арасынан алып карай турган болсок, биринчи орунда көкүрөк безинин рагы турат. Көкүрөк безинин рагы залалдуу илдет болуп эсептелет. Эгер жарандар көкүрөк безинин 1-2-даражасында кайрыла турган болсо, анда ал операция жолу менен алынып салынат. 3-даражада келсе, эгер жанында жайгашкан бездерге тамырлаган болсо аны химия терапия аркылуу алгач дарылоо жүргүзүп, оӊ жыйынтыктарды көрсөтсө хирургиялык жол менен дарылайбыз. Бизге кайрылгандардын басымдуу бөлүгү 3-даражадагылар. Биринчи даражада кайрылгандарды мен кездештире элекмин. 2-даражада да өтө аз кайрылышат. 3-4-даражада көп. Өткөн жылга карап айта турган болсок, көкүрөк бези боюнча 235 аял кайрылган. Анын ичинен 48и биринчи жолу кайрылгандар: 3-даражадагылар 35, 4-даражада 13 адам илдетке чалдыккан.

“Илдетке чалдыккандар депрессияга туш болушат”

-Рак илдетине кабылгандар чын эле бул оору менен ооруп калганына ишенишпейт. “Мындай оору болушу мүмкүн эмес, мен рак менен оорубайм” деп кыжаалат болуп кетип калышат. Кээ бири оору тууралуу маалыматы бар, өзүнүн өмүрүнө кайдыгер карабаган адамдар “мен жашашым керек, дарыланып, айыгам. Албетте, жакшы болуп кетем” деген принципти карманышат, бирок көпчүлүк учурда өзүнүн дарты тууралуу интернеттен маалымат алып, “дарылаганга болбойт, айыкпайт” деген сыяктуу  маалыматтардын натыйжасында айрым бейтаптар оору менен күрөшүүнү токтотушат. Айрымдар дарыланып, калтырбай дарылоо курстарынан өтүп, баштагы иштерин улантып, үй-бүлөсү, тууган-уругу менен сырттан караганда эч кайсы жери оорубагандай өздөрүн алып жүрүшөт. Ошондой адамдарга алкыш айтыш керек. Чынында алар абдан күчтүү айымдар.

Илдетке чалдыккандар алгач депрессияга түшөт. Кантип айыгып, оорудан кутулууга болорун караштырып, интернет булактарынан издеп, тааныштардан сураштырып, тынчсызданышат. Салттуу жана салттуу эмес медицинаны, табыптарга барууну, окутуп, кыргызчылык кылууну деги эле дарылоонун ар түрүн ойлонуп көрүшөт. Же дагы башка дарыгерлерге барып, кайрадан текшерилип, анализ тапшырышат. Анан толук маалымат алып бүткөндөн кийин дарылоого даяр болуп калышат. Илдетке кабылгандардын саналуу пайызы молдолорго окутууга кетишет. “Дары-дармек ичпейбиз, чөп-чарды ичебиз” деп чыгышат. Ошондой болсо да кийинчерээк оорусу өтүшүп кеткенде баары бир бизге кайрылышат.

“19 жыл бою оору менен алышып, жеӊип жүргөн аял бар”

-Жакында эле бир бейтап дарыланып чыкты. Орто жашта. Бир кыздын энеси. Кызы мектепте окуйт. Ал бейтапка шишик пайда болгонуна 3 жыл болуптур. Сол көкүрөгүндөгү шишиги чоӊоюп, жарылып, канап, жагымсыз жыттар чыга баштаган экен. Келип текшерилгенде башка органдарында да метастаздар болгон экен. Ошол келген учурда 2 курс дарылоодон өтүп, жакшы эффект болгондуктан операция жасалган. Андан кийин төрт курс алып, кийин байкоодо жүрдү. Шишик далыларына, боорго, бездерге таркаган. Бирок, бейтап ага карабастан ооруга каршы туруп, убагында дарылоодон өтүп, жакшы жүрөт. Дагы бир Жалал-Абаддан эки жаш баласы бар жаран кайрылган. Анын илдетке кабылганын укканда күйөөсү таштап кеткен. Бизге 4-даражада кайрылган. Оорусу өтүшүп кетиптир. Бирок, ал эже да балдары үчүн жашайм деп аракет кылууда. Ошондой эле Ала-Букадан улуу жаштагы эже жылда кайрылып турат. Ал 19 жыл мурун көкүрөгүнөн операция болгон. 4 курс химия терапия алган. Жылда атайын текшерүүдөн өтүп турат. 19 жылдан бери ооруну жеӊип жакшынакай жашап келүүдө.

Бейтаптар тиричиликтин айынан 3-4 курс дарылоодон өтүп, оору бир аз басаӊдагандан кийин дарылоого келбей коюшат. Кызуу турмушка азгырылып, бала-бакыра деп жүрүп ден соолугу жөнүндө унутушат.

Айрым убакта бейтап өзүнүн абалын түшүнүп, оорусу тууралуу билип, сезип турса да ага “сиз дарыланып айыгасыз”  деп психологиялык жактан колдоо көрсөтүп турабыз.

Аталган ооруга чалдыкканына жарым жылдан ашып, бир көкүрөгүн хирургиялык жол менен алдырган каарманыбыз учурда химия-терапия алууда. Ага дарыгерлер рактын 3-даражасы деген диагноз коюшкан. Ал кандай гана оор кырдаал болбосун, үмүттү эч нерседен үзбөө керектигин белгиледи.

“Берилген сыноого сынбастан, күрөшүүнү чечтим”

-Бул ооруга туш келгениме алты ай болду. Алты ай ичинде операция болуп, көкүрөгүмдү алдырдым. Алгач билгенде абдан корктум. Кийинчерээк берилген сыноого сынбастан, күрөшүүнү чечтим. Бүгүнкү күндө химия-терапия алып жатам. Дарыгерлер жакшы карашууда. Мындай илдетке чалдыккандарга “коркпогула” дейт элем. Кудайдын берген мээнети экен. Өзүӊөрдү карап, көкүрөгүӊөрдү текшерип тургула. Үмүтүнөрдү эч нерседен үзбөгүлө. Жараткан күч-кубат берсе, оорудан сакайып кетебиз.

“Качан гана ден соолугубузду жоготкондо баары бекер экенин түшүнөсүӊ”

Жашы элүүгө таяп калган төмөндөгү каарманыбыз көкүрөгүндөгү шишикти мончодо байкаган. “Тиричилик деп жүрүп адамдар ден соолукту такыр ойлобойт экенбиз” дейт Анара апа:

-Аты жаман ооруга чалдыгам деп эч качан ойлогон эмесмин. Көрсө адамдар көр-оокат деп жүрүп өзүбүздүн колдогу байлыгыбыз ден соолукту унутат экенбиз. Качан гана ден соолугубузду жоготкондо булардын баары бекер экенин түшүнөсүӊ. Бирок анда кеч болот. Ар бир күндү, тартуулаган жашоосун ыраазы болуу менен өткөрүп, өмүрдүн кадырын билсек кандай жакшы болор эле.

“Шишик бар экенин билгенде өлүмдөн башканы элестете алган жокмун”

Өзүн Элмира деп атаган айым 25 жашта, бойдок. Өз максаттарын ишке ашырууга болгон күчүн жумшап жүргөн учурунда көкүрөгүндө шишик бар экенин билет. Ал ооруга чалдыккандагы абалын көз алдына тартып сүрөттөп берди.

-Кээде көкүрөгүм сайышып ооругансып калчу. Көп деле жаман ойлочу эмесмин. Маани да бербегем. Бир күнү дарыгерлерге текшертүүнү каалап, онкология борборуна бардым. Мени УЗИге жөнөтүштү. Андай деле терс маанайда, пикирде болбодум. УЗИге кезекке тургандар көп экен. Кезегим келип, мен да кирдим. Дарыгер аппарат аркылуу көрүп, сол көкүрөгүмдө шишик бар экенин, хирургиялык жол менен алып салуу керектигин, болбосо өтүшүп кетерин билдирди. Ошол жерден бүткөн боюм муздак суу куйгандай болуп титиреп, бүгүн эле ичер суум түгөнгөндөй болдум. Буга чейинки кыялданып максат коюп келген келечек тууралуу ойлорум саналуу секундда жок болуп, өлүмдөн башканы элестете албай туруп калдым. Ыйладым. Дарыгер убагында келгенимди, коркунучтуу эмес экенин айтып мени сооротту. Канткен менен да өткөн жашоомду бир көз алдымдан өткөрүп, ар бир күнүмдүн, керек болсо мүнөттүн баркын билүү керектигин түшүндүм. Эч бир аялзатына, дегеле эч бир жанга каалабайм. Учурда абалым жакшы. Айымдарды ден соолугуна кайдыгер карабоого чакырам. Баарына өз убагында көӊүл буруу маанилүү.

Жумагүл Кочкорбай кызы

Сүрөт: Бекмамат Айдаркулов

Кылычын алып кыш дагы жакындап келүүдө. Кыштын ызгаар суугунда жылуу үйдө ысык мештин жанында отурууну ким гана жактырбасын. Бирок, канчалык мешке отундан алоолонто, көмүрдү күркүрөтө жакпаӊыз, алгач үйүӊүздү жылууламайын жылыбасы анык. Андыктан үйдүн ичин суук кыла турчу жагдайларга көӊүл буруӊуз. Кантип үйдөгү жылуулукту узакка кармоо керектиги тууралуу төмөнкү кеӊештерди сунуштайбыз.

Үйдү жылуулоонун технологиясы

Үйдү жылуу кармоо үчүн турак-жай салынып жаткан убакта эле көӊүл буруп, эске алуу зарыл. Дубалы канчалык калыӊ курган менен төбөсүн жылуулабасаӊыз мээнетиӊиз текке кетет. Үйдү жылуулоо технологиясына токтолсок, учурда заман талабына ылайык жаӊы ыкмалар сунушталууда. Дээрлик бардык эле адистер үйдү сыртынан жылуулоону туура деп эсептешет. Ичинен жылуулоо айла жоктон болорун белгилешет.

Эгерде үй төмөнкү материалдардан курулган болсо, анда аны курчап турган заттарды жылуулуктан коргоо талап кылынат:

-кыш

-дарак

-каркас жана панель

-монолиттүү блоктор

- ламинатталган жыгач

Жогоруда саналган материалдардан жасалган имараттар жана курулмалар жылуулукту олуттуу жоготууга учуратат. Сырткы дубалдардан 30-45% га чейин, ал эми 10-15% гана терезе жана эшиктин тешиктери аркылуу жылуулук чыгышы мүмкүн.

Эмне үчүн турак-жайды сыртынан жылуулоо керек?

Аталган тармактагы адистер нормага ылайык жылуулоону сыртынан жасашат. Турак-жайдын ичин жылуулоо  бул – өзгөчө учурларда гана болору айтылат. Мисалы, сырткы долбоору өзгөчө, фасады оӊдоого мүмкүндүк бербеген учурларда ичтен жылууланат.

Бул ыкма үйдөгү температуранын кескин өзгөрүшүнөн сактайт. Сырттан жылуулоонун артыкчылыктарынын бири үйдүн жашоочуларынын кадимки жашоо образын бузбайт. Бөлмөлөрдөн эмеректерди алып чыгып, жалпы тазалоо жүргүзүүнүн кажети жок. Мындан тышкары, бөлмөнүн аянты сакталып калат. Эгерде үйдүн ичинен жылуулоону кааласак, анда бөлмөнүн көлөмү кичирейет. Натыйжада бөлмөнүн баштапкы аянты менен бөлмөнү ичтен жылыткандан кийин пайда болгон аянттын айырмасы олуттуу болушу мүмкүн.

Имараттын фасады үчүн материалды тандоодо төмөнкүлөргө көӊүл буруу керек:

- Климаттык өзгөчөлүк. Аймакта жаан-чачындын деӊгээлин, минималдык температураны, шамалдын максималдуу күчүн эске алуу зарыл.

- Дубалдын абалы. Жарака, боштуктар, металл элементтеринин болушу - мунун бардыгы жылуулоо бүткөндөн кийин да дубалдын жылуулук топтоо жөндөмүн төмөндөтүшү мүмкүн.

- Бөлмөлөр. Үйдү, гаражды жана мончону жылуулоо талабы ар башка. Турак үйдү, уктоочу жана кийинүүчү бөлмөлөрдү жылуулоо бир эле нерсе эмес экендигин эске алуу керек.

Турак-жайды ичтен жылуулоо

Үйдү ичинен жылуулоо практикада көп кездешчү ыкма. Адатта эски имараттарды же тарыхый мааниге ээ имараттарды жылуулоодо колдонулат. Жогоруда белгилеп өткөндөй, фасады сыртынан жылуулоого жол бербеген учурда колдонулат.

Турак-жайды ичтен жылуулоонун артыкчылыгы кайсы мезгил болбосун ишке ашырууга болот. Сыртта кандай гана аба-ырайы болсо да, технология өзгөрүүсүз калат. Ошондой эле эӊ башкысы ичтен жылуулоодо эч кандай оор техника талап кылынбайт. Өз колуӊуз менен жасай аласыз жана буга керектүү материалдардын баасы да арзан, капчыкка ылайыктуу. Бирок, мында материалдарды тандоодо кылдаттык мамиле талап кылынат. Анткени сырттан жылуулоого керектүү материалдарга салыштырмалуу бул түрүндө бир аз татаалыраак.

Андан сырткары, кыш мезгили босогобузда турганда эшик-терезелердеги тешиктерди, суук өткөрчү көздөрүн толтуруу үйдү жылуулоодогу эӊ биринчи кадам десек болот. Кандай ыкмаларды колдонсо болоруна көз чаптырып көрүӊүз.

Терезелерди жылуулоо

 “Шведдик” ыкма

Учурда жылуулоонун бул ыкмасы абдан популярдуу. Ал ысымын жылуулоо үчүн колдонулган EuroStrip материалынан алган. Бул материалды шведдик адистер иштеп чыгышкан.

Каралып жаткан ыкманын негизги артыкчылыгы, терезелерди жарым-жартылай реконструкциялоого мүмкүнчүлүк берет. Терезелерди желимдөөнүн кажети жок, ошондуктан кыш мезгилинде да аларды желдетүү үчүн ачса болот. Иштөө мөөнөтү болжол менен 15-20 жыл.

Бир гана кемчилиги - наркы жогору. Ошондой эле орнотуу учурунда белгилүү бир кыйынчылыктар келип чыгышы мүмкүн. Себеби ушундай эле жылуулоо пахта, кагаз жана пенопласт резинасына караганда бир кыйла татаал схема боюнча төшөлөт. Материалды сатып алып, көрсөтмөсүнө ылайык терезелериӊизди жылуулоо үчүн колдонуӊуз.

Мом жана герметиктерди жылуулоо боюнча колдонмо

Кичинекей боштуктарды толтуруу үчүн силикон герметик сатып алсаӊыз болот. Терезелерди алдын ала жууп, толугу менен кургаганга чейин күтүү керек. Мындай жылуулоону абанын температурасы +5 градустан төмөндөй электе жасоо зарыл. Герметикти атайын иштелип чыккан курулуш мылтыгынын жардамы менен колдонууга абдан ыӊгайлуу жана оӊой. Ашыкча материалды кургаганга чейин токтоосуз алып салыӊыз.

Жылуулук өткөрбөөчү пленка

Дагы бир заманбап жана натыйжалуу ыкма. Технология атайын иштелип чыккан жылуулукту үнөмдөөчү пленкаларды колдонууну болжолдойт. Мында күндүн нуру бөлмөгө кирет, бирок бөлмөдөн жылуулук чыкпайт.

Эшикти жылуулоо

Эшиктерди жылуулоо – үйдөгү температураны сактоодо абдан маанилүү. Кээ бир үлгүдөгү эшиктерде суук өткөрбөө шарттары каралган, кээ биринде жок. Андыктан суук түшкөнгө чейин жылуулоо ыкмаларына көӊүл буруӊуз.

Бүгүнкү күндө көпчүлүк адамдар жылуулоого минералдык пахтаны, полистиролду же пенапилостиролду колдонушат.

Эшиктердин басымдуу бөлүгү металлдан жасалууда. Темир пластиналардын ортосунда жылуулоочу катмар, тиешелүү заттар жетиштүү өлчөмдө болбойт. Ошол жерлерден жылуулук чыгып, ным, бубак болуп турат. Мында эшиктин сыртынан жука жыгач каптоо пайдалуу. Ал суукту өткөрбөйт.

Ошондой эле эшиктин чекелериндеги боштуктарды толтуруу үчүн атайын резина колдонсоӊуз болот. Бул аз да болсо, жылуулукту кармоого жардам берет.

Эгер бөлмөгө ишенимдүү жылуулукту камсыздоону каалсаӊыз, атайын суук өткөрбөөчү кошумча эшик койдуруп алсаӊыз болот. Кошумча эшик коопсуздук үчүн эмес, жылуулук үчүн абдан туура чечим.

Жумагүл Кочкорбай кызы 

Коомдук турмушта байлык менен бийликтин орду өлчөөсүз чоӊ жана ойногон ролу ченемсиз маанилүү экендиги талашсыз. Бүтүндөй адамзаттын бүкүлү тарых-таржымалы, алыс-жакын келечеги да ушул эки негизги категория менен тыгыз жана бекем чырмалышып калгандыгын танууга мүмкүн эмес. Ар кандай эле чоӊ-кичине каршылашуулар менен кагылышуулардын артында ушул эле түшүнүктөр жатаары маалым.

Айтылгандарды Кыргызстанда буга чейин болуп өткөн эки жолку мамлекеттик бийлик төӊкөрүштөрү далилдеп келип, ага анча ынана бербегендерге эми үчүнчүсү күбөлөндүрүп жаткандыгын көрүп жатабыз.

Азыр баарыбыз баш катырып жаткан базар экономикасы деген түшүнүккө сэр Уинстон  Черчилль: «Базар экономикасы барып турган ыймансыз экономика, бирок мындан ыймандуусун адамзат али таба элек» деп табалагандай эле аныктама бергенин айтышат. Бийлик менен байлык түшүнүгү базар экономикасынын ошондой балекет-мээнеттери менен чырмалышып турган доордо ар кандай эле төӊкөрүштүн максат-мүдөөсүн аӊдап-баалоо кыйын маселе эмес. Андайда алгач көзгө ар кандай эле бийликтин кадр саясаты урунаары белгилүү. Мамлекеттик бийлик органдарында салыштырмалуу бир топ мезгил иштеп, калктын көзүнө түшүп, көӊүл назарына илинип калган кадрларды республикадан табуу барган сайын кыйындап баратканын өкүнүү менен белгилөөгө болот. Кадрлардын андай жоон тобу Кыргызстандын алгачкы ажосу Аскар Акаевдин тушунда пайда болгондой таасир калган. Муну балким, ошол кездеги шарт-кырдаал, атап айтканда эгемендүүлүктүн эӊ алгачкы күчтүү эпкини, экинчи жактан Союздук кадр саясатынын али жүзүн жогото элек таасири деп да түшүнүү керектир. Бакиевдик доор кадр даярдоого үлгүргөн жок, убакыт беришпеди. Андан бери саясатчылар, саясий ишмерлер жана саясий лидерлер деп аталгандардын катары өссө өскөндүр, бирок мамлекеттик кызматтардын чыгаандары дегидей кадрдык резерв боппош тургансыйт.

КАДРЛАР КАНЧАСЫН ЧЕЧЕТ?

Ар кандай эле бийликтин ийгиликтүү же ийгиликсиздигинин негизги көрсөткүчү көп жагынан кадрдык саясатка жараша болоору белгилүү.Союздук мамлекет кезибизде Сталиндин  «кадрлар баарын чечет!» деген учкул сөзү бар эле. Анда албетте, кадрларга көп учурда Сталин өзү тыкыр көз салып турганын унутууга болбойт. Кадр саясаты бийликтин абдан талуу жери деп саналат. Бүгүнкү кыргыз бийлигининин алдында да кадр маселесине абайлап көӊүл бөлүү милдети турат. Учурда  республикада жаӊы өкмөттүн жаӊы кызматтык дайындоолору коомчулукта дароо эле сынга алынууда. Жалал-Абад облусуна өкмөттүн өкүлү болуп жаӊы дайындалган Абсатар Сыргабаев Камчыбек Ташиевдин өкүл баласы экени, ал эми Ошко дайындалган өкмөт өкүлү Жарасул Абдураимоадун жашы өйдөлөп калганы коомдук сайттарда кызуу талкууланууда.

Садыр Жапаров бийликке келгени кыргыз өкмөтүнүн курамы 70 пайызга  жаӊыланды. Күн сайын олуттуу кадрдык дайындоолор жүрүп, алардын айрымдары коомчулукта суроолорду жаратууда.

«Кадрлар барын чечет!» деген улуу сөз бүгүнкүдөй бийлик, мансап талашуунун жапайычылыктай  шартында «Кадрларды баары чечет! маанисине өтүп кетпегендей кырдаалды кармануу зарылчылыгы бар экендигин унутпаш шарт.

Айрым талдоочулар  соӊку кадрдык дайындоолор компромисс менен жүрүп жаткандай болуп жатат дешүүдө.

 «Эски бийликтен, моралдык укугу жоктор, Садыр Жапаровду сүрөгөн топтор жана популисттер келип жатат. Нуржигит Кадырбеков маданият министри болду, ал «Ыйман» фондунан келбеди беле.  Жупуну тил менен айтканда, бул адам   дааватчы да. Маданият тармагында маданиятты түшүнгөн кесипкөй адам жок. калдыбы деген суроо жаралат» дейт саясат талдоочу Нурбек Муктар.

Өкмөт башчы эле эмес, президенттин да ыйгарым укуктарына ээ болгон Садыр Жапаров кадрдык саясат жүргүзүүдө биринчи кезекте кесипкөйлүккө басым жасаарын минтип айткан эле:

«Президенттик аппаратка жаӊы команданы алып келбейм, арасынан ишин тарта албай жаткан кадрларды гана алмаштырам, эгер кесипкөй кадрлар болсо калганын калтырам.Тигинин же мунун кадры деген бизде болбошу керек.Бул мамлекеттик иш. Ошондой мамиле кылуубуз керек. Жеке менчик ишканадай карабашыбыз керек. Туура, люстрация болушу керек. Аны жасайбыз».

«Садыр Жапаровдун кадрдык дайындоолорун байкасак, мурункулардан өтө деле айырмаланчу жери жок. Баягы, эски элитанын эле оюндары, ыкмалары байкалып жаткандай. Ошол эле кадрлардан туруп жатат. Элдин жаш, иш билги,билимдүү, жаӊы технологияларды билген адамдарды мамлекеттик кызматка алып келсек деген үмүтү бар болчу.Азыркы кадрдык дайындоолордон өз кландарын, командасын бекемдөө максатында эле иш алып барып жатканы көрүнүп жатат. Мурунку тырмоочту кайра-кайра басып жатабыз. Люстрация реалдуу нерсе, бирок ага аткаруучулар даяр эмес го» дейт жаш саясатчы Ренат Самудинов.

Ошентип президенттик жана өкмөт башчылык милдетти бир колго алган Садыр Жапаров кыска мөөнөттүн ичинде  көпчүлүк мамлекеттик кызматтардын жетекчилерин алмаштырды. Бирок, коомчулукта жаӊы дайындалгандарга карата «эскилер» жана «тажрыйбасыздар» келди» жана «жек-жаат топтолду» деген  айыптар жаӊырууда.

Өкмөттүн аппарат жетекчиси Бактыбек Аманбаев жаӊы кадрлар кандай критерий менен тандалып жатканын мындайча түшүндүрдү:

«Коюлган кадрлардын баары азыр биротоло коюлган жок. Алар белгилүү бир сыноо мөөнөтү менен дайындалып жатат. Жыйынтык чыгарса чыгарды, чыгара албаса мурдагыдай көп убакыт берилбейт. Аларга көп талап бар. Эгер аларды аткара албаса, кайра кызматтан алынат».  Жаӊы дайындалгандарга карата коюлуп жаткан «көп талаптын» башкыларынын бири дал ушул шайлоолорго байланыштуу болушу мүмкүн дешет талдоочулар.

Президентин милдетин аткаруучу, премьер-министр Садыр Жапаров жакында «Аль-Жазира» телеканалына берген маегинде кадр маселеси боюнча мына буларга токтолду:

«Мамлекеттик кызматтарга, министрликтерге жана ушундай кирешелүү тармактарга кызматтарга койгондо акча менен коюп калган экен. 30 жылдан бери ушуга көнүп алышкан. Ар бир кызматтын «ставкасы» бар экен. Мисалга, кызматта турганыма он күн боло элек, менин жакындарыма, маселен уулума чыгып туруп, «үч жүз миӊ долларды бере коелу, мени баланча жерге кое кой», « 50 миӊ доллар берели, түкүнчө кызматка алып бар» деп чыгып жаткандар көп болуп жатат. Алардын бардыгын биз жок кылып, таза мамлекетке айлантабыз деп жатабыз. Булар ойлоп жатат окшойт, жакындары аркылуу акчаны берип, мурдагыдай жумушка турабыз деп.Мындан ары андай болбойт»,-деди Садыр Жапаров.

КЕСИПКӨЙ КАДРЛАРГА КАЧАН КАРК БОЛОБУЗ?

Эгемендик жылдарында Кыргызстандын ырааттуу кадрдык саясаты калыптанбаганын талдоочулар баса белгилеп келишет. Yч жолу ыӊкылап жолу менен бийлик алмашса дагы, кадрдык саясат ошол бойдон калып, улам бир өкмөт келип-кеткени менен, анын курамы мурункулардан эле туруп жатат.

«Перспектива» аналитикалык консорциумунун жетекчиси Валентин Богатырев буга чейин өткөн талкуулардын биринде кадр саясатын аныктоодо Кыргызстанга мүнөздүү  төрт факторду белгилеген эле. Алар: регионалдык-кландык, саясий, кесипкөйлүк жана квоталык.

Өлкөдө 2010-жылга чейин кадрдык саясатта регионалдык-кландык фактор негизги ролду ойноп, бирок ал Атамбаевдин тушунда бир аз күчүн жоготкондой болду. Бирок, соӊку кездерде кадрларды дайындоодо саясий соодалашуу фактору алдыга чыгып,

кесипкөйлүк дагы деле негизги фактор боло албай жаткандыгы байкалат. Кадр саясатындагы мындай абалдын туура нукка бурулушу үчүн дагы канча убакыт же мезгил талап кылынат, канчалык кааласа да, муну жаӊы бийлик да айта албоосу ачык болуп баратат. Бул үчүн үчүн  аны айыптоонун пайдасы жок.

Абдираим Мамытов