Ашказан шишиги, жатын моюнчасынын шишиги, өпкө менен боордун жана эмчек шишиги биздин өлкөдө көбүрөөк кездешет.  Буга чейинки статистикада ашказан шишиги биринчи орунда болуп келсе 2018-жылы  эмчек шишиги алдыга чыккан.  Бул боюнча онколог-маммолог, хирург Деӊиз Касымов маалымат берет.

Шишиктин шек санаткан себептери:

Аялдардагы айызын 13 жашка чейин келүүсү;

Ошол эле ыйызы 45 жаштан 50 жашка чейин токтош керек. 55 жаштан жогору да келе берсе рактын себептерине кирет.

Биринчи төрөтү 30 жаштан кийин болсо;

Биринчи төрөткө чейин аборт да себеп болот.

Төрөттөн кийинки мастит оорусу;

Сексуалдык жашоонун туруксуздугу;

Организмдеги ар кандай гормоналдык өзгөрүүлөр;

Тукум куучу ооруга да кирет. Мисалы, апасы да, таенеси да эмчек рагы менен жабыр тарткан болсо анда кызында кездешүүсү мүмкүн.

Травма (катуу бир нерсеге урунса, жолдошунун токмогунан, мал-жандык тээп койгондон улам).

Жумуртка безинин рагы же жатын рагы болсо анда ал бейтапта эмчек шишиги да болуп калуусу мүмкүн.

Белгилери:

- Эмчек рагы 40 жаштан жогорку айымдарда көп кездешет. Жаш кыздарда да болот, бирок аз санда. Мага кайрылган эӊ жаш бейтап 16 жаштагы кыз болду. Эмчекте залалдуу же залалсыз шишик болсо да анын симптомдору болбойт. Тактап айтканда, алгачкы баскычтарында эч нерсе байкалбайт. Качан гана 3-4-баскычка барганда гана билинет. Эгер эмчектин бирөөсүнөн суу агып калган болсо бул рактын белгиси. Эгер экөөнөн теӊ акса ал коркунучтуу эмес. Аял күзгүдөн эки эмчегинин өлчөмүн байкап туруусу шарт. Бири чоӊ, бири кичине болуп калса, чоӊ болгон жагынын териси лимондун кабыгындай болуп калыӊдаган болсо, өӊү көгүмтүл тартса, үрпү ичкери кирип кеткен болсо анда рактын белгилери бар болот. Бирок бул белгилер билингенде дарт 3-баскычка жетип калган болот. Ошол себептен дартты эрте аныкташ үчүн ар бир аял өзүнүн каалоосу менен 6 айда же бир жылда текшерилип туруусу керек. Бизге коӊшулаш өлкөлөрдө мамлеккеттик кызматта иштеген 40 жаштан жогорку аялдар милдеттүү түрдө жыл сайын маммографиядан өтүп турушат. 

«Эрте аныкталган ракты 85-90% сакайтса болот»

- Шишик 1 сантиметрге чейин болсо 1-баскыч, 2 смге чейин болсо 2-баскыч, 3 смге чейин болсо 3-баскыч, андан жогоркусу 4-баскыч болуп эсептелет. Баскычтардын да А, Б деген топтору болот. Бул дартты 1-2-баскычтарда аныктаса 85-90%  чейин сактап калууга мүмкүнчүлүктөр бар. Эрте аныкталганда да ал оорутпагандыктан «бир аз күтө турайын, ооруткан жок го» деп баш тарткандар бар.  Андайлар качан гана 3-4- баскычка жетип, эмчек чирип кеткенде келишет. Залалдуу, залалсыз экени аппаратка тартканда эле билинет. Кээ бир учурда гана табышмактуу болуп лабораторияга жиберебиз. Эрте келсе шишикти алып, аны анализге жиберебиз. Лабораторияда текшерип, залалдуу клеткалар бардыгы аныкталса анда анын көлөмүнө карап, эмчекти да алып салганга туура келет.

Кош бойлуулук ракты бат өрчүтөт

- Залалдуу шишиктин жогорку дифференцировкалуу жана төмөнкү дифференцировкалуу деген түрлөрү болот. Мисалы, төмөнкү дифф-уу  рак эрте аныкталган күндө да агрессивдүү болот. Агрессивдүү рак көбүнчө 30 жашка чейинкилерде кездешет. Кандай залалдуу шишик болбосун жаш организмде бат өрчүйт. Себеби организмде өзгөрүү тез жүрүп, клеткалар бат-баттан алмашып турат. Кош бойлуулук ракка отко бензин чачкандай таасир этет. Мисалы, бир келин бизге келип текшерилгенде таза болчу, 10 айдан кийин кош бойлуу кезинде келгенде эмчегиндеги шишик 2.5 см. болуп кеткен учур катталган.

Залалдуу шишик менен кистанын айырмасы

- Маммографияга тартканда бездин айланасы даана билинип турса анда ал киста деп эсептелет. Эгер күн нурундай болуп жайылып, чек арасы билинбей турса ал залалдуу шишик деп эсептелинет. Кээде киста менен залалдуу шишик бир келип калган учурлар болот. Киста чоӊойбойт же жайылбайт. Ошол себептен ал коркунучтуу эмес. Ал эми залалдуу шишик 3-4-баскычка барып калганда өпкө, колтук, акырек, далы, боорго чейин бездери таркайт. Кээде мээге да жайылып кеткен учурлар болот. Андай учурда операция кылбастан химиялык терапия беребиз. Бул терапия шишикке барган кан тамырларды бууп салат да шишик бир аз басаӊдайт. Ошондо гана шишикти алып салуу үчүн оор операция жасалып, эмчек кошо алынат. Эгер эрте келсе биринчи операция жасалып кийин химия терапия берилет. 1-2-баскычта операция жасалып, эмчек кошо алынып салынганда да канча өмүрүм калды деп корко бергендер болот. Отко жакын жолобой, күнгө күйбөй, дарыгерге 6 ай сайын келип көрүнүп турса ал адамдын өмүрү чектелбейт. Жашоосу кадимкидей улана берет. Көкүрөктү алып салганда ага кошо булчуӊ да алынат. Ал булчуӊдар колду көтөрүп- түшүрүүгө чоӊ жардам берет. Операциядан кийин кол эркин көтөрүлбөй, оор иштерди жасай албай калгандыктан мүмкүнчүлүгү чектелген деп группага чыгарабыз. Метастаздар эмчектен түз эле боорго же омурткага, ички органдарга өтүп кеткен учурлар кездешет. Андайда оорусун басканы, каны төмөндөсө аны жогорулатканы дарыларды берип жашоосун узартып турганга гана жардам берип калабыз.

УЗИ менен маммография аппараттары:

- УЗИнин артыкчылыгы кистага окшогон залалсыз шишиктерди жакшы көрөт. Бирок залалдуу шишиктерди анча-мынча көрбөй калат. Ал эми маммография ракты даана көрүп, кисталарды көрбөй калуусу мүмкүн.  УЗИге 35 жашка чейинкилер түшкөнү жакшы. Ал эми 40 жаштан жогоркулар маммографияга түшүш керек. Маммография 1мм. өлчөмдөгү кичине шишиктерди да көрө алат. Эгер жаш эле болуп эмчеги чоӊ болсо анда аларды да маммографияга тартабыз. УЗИ кичинекей шишиктерди өткөрүп жиберүүсү мүмкүн.

Мастопатия:

- Эмчектин ичиндеги функцияны  пролактин, эстрадиол гормондору көзөмөлдөйт. Эгер булар өз ишин так аткара албай калса эмчектин структурасы бузулуп, сүт бездеринин арасына мастопатия, кисталар пайда болот. Булар да залалдуу шишиктин пайда болуу себептерине кирип калат. Сөзсүз көзөмөлдөп туруу зарыл. Бул учурда аялдын боюна бүткөн болсо кисталар жоголуп кетүүсү мүмкүн. Эгер залалдуу шишиктин клеткалары болсо тескерисинче, рак пайда болот. Залалсыз шишик (доброкачественный) жаш келиндерде көп болот. Төрөткө чейинки же төрөттөн кийин шишик пайда болуп калган учур көп кездешет. Аны албай эле көзөмөлдөп турса да болот. Бирок биз алабыз. Кандай учурда алынат, эгер шишик  1 сантиметрден чоӊ болсо. Себеби бейтап ойлонуп, стресске кабылбай көӊүлү тынч болуусу керек. 

Иш практикамда…

- Бир аял уй саап жатканда мал көкүрөгүнө тээп коет. Арадан 5-6 жыл өткөн соӊ ошол жердеги патологиялык мутация болгон клеткалардан рак оорусу пайда болуптур.

   Бул дартка эркектер да кабылат. Бирок чанда гана. Менин практикамда эки эркек кездешти. Биринин көкүрөгүнө армияда автоматтын приклады менен урган экен. Ошол жери 50 жаштан өткөндө залалдуу шишикке айланган.

Уулбү

Каныбекова

Кыргыз ССРинин Жогорку Совети  1989-жылдын 23-сентябрында «Кыргыз ССРинин мамлекеттик тили жөнүндө» мыйзам кабыл алып, анын негизинде кыргыз тилине мамлекеттик тил макамы берилген. Тактап айтканда, кыргыз тилине мамлекеттик макамдын  берилген мөөнөтү Кыргыз Республикасынын Эгемендүүлүгүнөн да эки жашка улуулук кылып, быйыл отузга толуп олтурат. Аталган мыйзам 2004-жылы Кыргыз Республикасынын Жогорку Кеӊешинин Мыйзам чыгаруу жыйыны тарабынан жаӊыланып, анда кыргыз тили мамлекеттик тил, ал эми орус тили расмий тил деп  жарыяланган.

МАМЛЕКЕТТИК ЖАНА УЛУТТУК ТИЛДИН УРУНТТУУ УЧУРЛАРЫ

Кыргыз тили түпкүлүгүнөн алганда эки милдетти аркалоого тийиш экендигин эстен чыгарбоо керек. Ал биринчиден, байыркы элдин, Бобордук Азиядагы күчтүү этностун бай эне тили, экинчиден, азыркы учурдагы суверендүү бир өлкөнүн мамлекеттик тили катары кызмат кылып жатканы белгилүү.  Аталган эки милдеттин теӊ өзүнө жараша сыймыгы жана албетте, жогорку жоопкерчилиги да бар экени талашсыз.

Мамлекеттик тил дегенде мамлекетте иш кагаздарын жана сот иштерин алып барууда, жалпы билим берүүчү орто мектептерде, атайын орто жана жогорку окуу жайларында окутууну жүргүзүүдө бир өлкөдө милдеттүү колдонулуучу тилди түшүнүү талап кылынат. Мамлекеттик тил кеӊири маанисинде бул – улуттун иденттүүлүгүн аныктаган фактор, коомдук жана мамлекеттик турмуштун бардык тармагында адамдар ортосундагы карым-катнаштын каражаты . Таза юридикалык маанисинде, мамлекеттик тил мамлекеттин аймагындагы коомдук турмуштун бардык тармагында мыйзамдуу түрдө милдеттүү колдонулуучу тил. Бирок, мамлекеттик тил жөнүндө укук нормалары азыркы келбетке жана нормаларга ээ боло электе юридикалык жоболорго айлана элек кездерде да мамлекеттерде, бүтүндөй империяларда мамлекеттик тил деген мыйзам менен бекитилген расмий макамы жок эле айрым тилдер ошол мамлекеттердин жана империялардын мамлекеттик тили болуп кызмат кылып келгени  белгилүү. Мисалы, Байыркы Египетте тиги же бул мамлекеттик тил деп расмий аталган эмес. Бирок династиялардын алмашышы менен бир нече тил жүздөгөн жылдар бою, акыркы жолу копт тили бир нече кылым бою, арабдар үстөмдүк кыла баштаганга чейин расмий тил катары кызмат кылган. Рим империясында байыркы грек тили менен айтылуу латын тили колдонулган. Азыркы кезде деле Улуу Британия, Италия, Дания, Швеция сыяктуу айрым өлкөлөрдө тигил же бул тилдин мыйзам менен бекитилген мамлекеттик расмий макамы жок. Бирок, бул ал өлкөлөрдүн мамлекеттик тили жок дегенге жатпайт, албетте.

Мамлекеттик тил жаатында сөз кылганда жогоруда саналган тарыхый фактыларды, укуктук, саясий жагдайларды эске алууга тийишпиз. Кыргыз тили мамлекеттин тили катары кызмат кылып келатканына кыргыз мамлекеттүүлүгүнө канча убакыт болсо, ошончо мезгил толду деп коркпой айтса болот. Мамлекеттик тилдин аткарган функцияларына жараша орду бар.

«Кыргыз мамлекеттүүлүгүнүн узак жана татаал, жылдыздуу же ындыны өчкөн, жемиштүү же жеӊилүү ызасын тарткан, кеӊ аймакты кучагына алган же бучкактай тарыган, бактыга мол же багы колунан учкан ар кандай кезеӊдеринде кыргыз элинин эне тили ошол мамлекеттик түзүлүштөрдүн мамлекеттик тилине таандык функцияларын аткарып келген» деп белгилейт мамлекеттик жана коомдук ишмер Алмаз Кулматов. Талдоочу андан ары кыргыз тилинин элдин башын бириктирген интегративдик жана элдин элдүүлүгүн, иденттүүлүгүн аныктоочу функцияларды аткарып келгендигине баам таштайт. Жеӊилип, туш-тушка чилдей тараган кезде кыргыз эне тили аркылуу кайра бириккен. Улуу Кыргыз державасы доорунда бул мамлекеттин, аныгыраагы империянын курамына кирген элдер ушул тилди таанып, ушул тилди колдонгон. Башка мамлекеттер да ушул тилди Кыргыз кагандыгынын мамлекеттик тили деп тааныган.

Кыргыз мамлекеттүүлүгү  Улуу Кыргыз дөөлөтүнөн кийин уруулук конфедерация катары гана жашап келип, андан ары Совет дооруна чейин тыным алганы бар. Социалисттик республика формасындагы кыргыз мамлекети 1924-жылы алгач Кара Кыргыз автономиялуу областы катары куралган. 1926-жылы Кыргыз автономиялык Советтик Социалисттик Республикасы катары кайра түзүлгөн. Ошол Кыргыз АССРинин 1929-жылкы Конституциясында кыргыз тилинин мамлекеттик статусу так аныкталган. Ушул Конституциянын 19-беренесинде КАССРдин мамлекеттик тили катары кыргыз жана орус тилдери белгиленген. Ошентип, кыргыз тилине мамлекеттик тил макамын ыйгарган биринчи конституциялык жобо 1929-жылкы Кыргыз АССРинин Баш мыйзамында белгиленген. Ж.Абдрахманов түзгөн жана жетектеген өкмөттүн тушунда Кыргызстанда иштеп жаткан башка улуттардын, айрыкча орус келгиндеринин кыргыз тилин билүүсү актуалдуу милдет катары коюлган, ошого жетишүүгө аракеттер жасалган. Бирок. улут лидерлеринин эркине каршы проблема чечилмек тургай оорлоп, күчөйт. 1937-жылкы Кыргыз ССРинин Конституциясында кыргыз тилинин мамлекеттик тил экендиги тууралуу жобо алынып, анын ордуна мамлекеттик кыргыз тилин колдонуу чөйрөсүн тарыткан жоболор киргизилет. 26-беренеде Кыргыз ССРинин Жогорку Кеӊеши кабыл алган мыйзамдар эки тилде жарыяланат деп белгиленет. 82-беренеде сот иштерин аймактарда калктын санына жараша орус, өзбек жана башка тилдерде жүргүзүү сыяктуу жоболор кошулат. Бул жыл  кыргыз журт башчыларын жок кылган кандуу репрессия апогейине жеткен жыл экени белгилүү. Андан кийинки 1978-жылкы Конституцияда да кыргыз тили мамлекеттик тил тууралуу макамдан кур жалак калган. 

АЛТЫМЫШ ЖЫЛДАН КИЙИН ЖАӉЫЛАНГАН МАКАМ

1929-жылкы Кыргыз АССР Конституциясынан кийин туура 60 жылдан соӊ 1989-жылы гана кайрадан мамлекеттик тил макамы ыйгарылат. Конституция менен эмес, мыйзам менен ыйгарылат. Албетте, Кыргыз Республикасынын мамлекеттик тили-кыргыз тили тууралуу 1989-жылкы мыйзам ошол мезгилдин өтө чоӊ жеӊиши, суверенитеттин маанилүү актысы болгонун айта кетүү керек. «Бул мыйзам элдин маанайы көтөрүлүп, шыктанып, жигерденип, жаӊы заманга, жакшы турмушка үмүтү артып, өзгөрүүгө, өнүгүүгө ниети бекем кезинде кабыл алынган» деп баса белгилейт Алмаз Кулматов.  30 жыл ичинде бир топ аракеттер жасалды. Ийгиликтүү ишке ашкан чаралар оӊ жемиштерин берүүдө. Тилекке каршы, мыйзам кабыл алынгандан кийинки мезгил ичинде кыргыз тили мамлекеттик тил катары ишенимдүү жана бекем орунду ээлей албай келе жатканын өкүнүү менен моюнга алган туура болот. Тескерисинче, 60 жыл мурдагыдан айырмаланып,  башка улуттар эмес, кыргыз улутундагы мамлекеттик жана муниципалдык кызматкерлердин кыргыз тилин билүү проблемасы жаралды. Эне тилин билбеген муун, мамлекеттик тилде сабаттуу жаза албаган, сүйлөй албаган чиновниктердин катары калыптанды. Анткени, көрүлгөн аракеттердин майнабы аз болуп, эмоциялык деӊгээлдеги мамиледен, эсептелген, такталган кадамдарга караганда декларативдүү уран-чакырыктар, популисттик маанайдагы иштер басымдуулук кылып жаткандай.

Эмдиги жылы 2014-220-жылдарга эсептелген Мамлекеттик тилди өнүктүрүүнүн жана тил саясатын өркүндөтүүнүн Улуттук программасынын мөөнөтү аяктайт. Программанын аткарылышын тереӊ талдап, жетишилген ийгиликтер менен кемчиликтерден жыйынтык чыгарып, келечек болжоп акыл калчап, баарын салмактап, жаӊы программаны түзүү милдети турат. Мамлекеттик тил мамлекет тарабынан колдоого муктаж. Калкынын саны аз. Башка тилдердин таасири күчтүү, ааламдашкан заманда бизге окшогон өлкөлөрдө мамлекеттик тилдин атаандаштыкка туруштук берүү сапатын  арттыруу олуттуу саясий стратегия болууга тийиш. Мисалы, англис, кытай, француз, испан, орус тилинде жүз миллиондогон адамдар сүйлөп, билүүгө умтулуп жатса да бул тилдердин дүйнөлүк масштабдагы жана деӊгээлдеги расмий  статуска ээ экенине карабай, Англия, Франция, Испания, Россия өз мамлекеттеринин тилин дагы өнүктүрүү, андан ары жайылтуу үчүн мүмкүн болгон аракеттерин көрүп жатканы жашыруун эмес. Ар кандай эле улуттун тили качан жок болот?  Ошол тилди алып жүрүүчүлөрдүн эӊ акыркысы көз жумганда! Тилдин өмүрү ушул жагынан аны алып жүрүүчүлөрдүн, башкача айтканда, ошол тилде сүйлөгөндөрдүн санына түздөн-түз көз каранды экендигин унутпасак. Кыргыз тилинде сүйлөгөндөрдүн санын өстүрүү дегенде жаш муундарды биринчи болуп  эске алган оӊ. Бул багытта да өтө эле оркойгон катачылыктар жана мүчүлүштүктөр бар.

  «Жаӊы ордо» гезитинин өткөн жумадагы санында белгилүү саясат таануучу Табылды Акеровдун Бишкектин 70 мектебинде жок дегенде бир кыргыз тилиндеги классты ачтырууга карата көргөн азап-тозогу кеӊири баяндалыптыр. Кызыктай тенденциялар жаралууда.  Айыл жеринде азыр мектептерде орусча окуткан класстарды ачуу аракети күчтүү болуп баратса, Бишкекте кыргызча окуткан класстарга басым жасалып жаткандай таасир калууда.

Абдираим

Мамытов

Байыртадан эле кыргыз элинин сөз казынасы, кору миллиондогон сөздөргө бай болгон. Ал миллион сөздүн трилиондогон маани-маӊызы, колдонулуу чөйрөсү, багыты, айтылуу эрежесинин молдугун айтпасам да белгилүү. Маселен, бир эле сөз башка бир сөз менен кооштурулганда айтуучунун маанайына карата, айтып жаткандагы кыймыл аракетине, мимика-жандоосуна, кырдаалга, убагына карата жакшы же жаман маанини камтыйт эмеспи. Алдыбызда турган китепти көрөрүбүз чын, бирок китептин артындагы буюмду ар кимибиз эле көрө албайбыз. Анын сыӊарындай бул макалабызда эне тил күнүнүн 30 жылдыгына карата «кара» сөзүнүн түскө кеткен айрым маанилерине саякат жасайбыз.

«Кара»  сөзүнүн семантикасы татаал да, оор

«Кара» деген сөз алгач түстү (күндүн бизге келип жеткен нуру) жети түскө бөлүнөөрү изилденип, такталганга чейин «ак жана кара» деп эки топко гана бөлө алышкан. Мындагы «кара» деген жарыктын толук жутулушунун кесепетин гана билгизип келсе, улам барган сайын түрдүү кубулуштарга дуушар болуу менен төмөндөгүдөй семантикалык маанилери көбөйгөн.

Мында түстүн адамга тийгизген таасири, аны кабылдап – баалоо, ооштуруу өӊдүү психикалык процесс да орун алган. Мисалы, кара сөзү «кара таман, карапайым эл» жана «эл, көпчүлүк масса» деген маанилерде колдонулат. Мунун биринчи мааниси адамга тийгизген жагымсыз таасиринен мындай түстөгү нерселерди жөнөкөй, карапайым нерсе катары кабылдап- баалоосунан жаралат. Ал эми экинчи маанисинин жаралышына өйдөдөгү жагдай менен катар кара түсүнүн дагы бир касиети – анын көзгө тез урунары (кандай нерсе болбосун алыстан кара болуп көрүнөт), бүдөмүктүүлүгү, белгисиздиги, буга ылайык аны «көп, зор”» катары кабылдап–баалоо өбөлгө түзгөн. Мындан сырткары «ири мал, бодо мал» маанисинде да колдонула баштаган. Мисалы, «Азыр деле анча кедей эмесмин, ондон ашуун кара бар (Аалы).

Кара түс – сымбаттуулуктун, сулуулуктун жана келишимдүүлүктүн өӊү

Кара түс 14-кылымдан тартып официалдуу мүнөз алып, бийлик ээлери, ак сарай кызматкерлери, салтанаттуу чогулуштарга кийилчүү сырт кийимдердин, галстуктардын  салабатуу түсүнө айланган. Кара бардык түстөр менен айкашат, бирок кызгылт сары (оранжевый), сары, гүлгүн (пурпурный), кызыл, ак жана жашыл түстөр менен ажайып гармония түзөт.

Кара түс түстөрдүн традициялуу, динамикалуу айкаштарына катышып, түрдүү түс маанайларын жаратып келет

Дүйнө маданиятында кара түс жоготуу, каар, жамандык, оору жана өлүмдү элестеткен образдардын өӊү, кебете-кешпири терс образдардын аттары.

Кара түс Римде  өлбөстүктүн, Японияда  жалгыздык менен  жашырын сырдын, түндүн түсү, Африкада амбиваленттүү (өлүм, оору, белгисиздик, коррупция, бейпайда өмүр – түшүмдүү жер, молдук,  жетекчинин ажайып кубаттуулугу) семемага ээ.

Табияттан сырткы күчтөрүнүн,  жарык дүйнө жыргалынан кечкен кечилдердин  символу

Кара  түн – бейпил маалдын, дем алуунун, ажайып түштөрдүн жана таттуу кыялдардын маалы, ошону менен катар эле бул түс – табияттан сырткы күчтөрүнүн,  жарык дүйнө жыргалынан кечкен кечилдердин  символу.

«Кыргыз тилинин сөздүгүндө»  «кара»  сөзү 3 омоним катары каралганы менен, 3 омоним төмөнкү лексика-семантикалык варианттарга ажыратылат: кара  I.  1) “ири мал” 2) “уй”;  II. “жөлөк, тирек”;  III.  1) “көмүрдүн түсү”; 2) “кара кочкул”; 3) “жалаӊ (кара кесек, кара жарма)”; 4) “жазма”; 5) “арам ниет”; 6) “траур (кара аш)”; 7) “күнөөлүү”; 8) “ кары жок”; 9) “жөнөкөй”; 10) “эл, масса”; 11) “кем (кара кул)”

Кара басуу

 «Кара басуу» — деген накыл кеп, катынды кара басуу деген сүйлөмдөн кыскарган. Бул кептин төркүнү — аялдын төрөттөн кийин кансырап, эс-учун билбей, алсырап калышына барып така¬лат. Төрөттө кара басканда шаша-буша куучу издеп, жан алакетке түшкөн. Мына ушундан улам ар бир шашкан ишке бараткан адамды  катынын кара баскансып деген сүйлөм менен сыпаттоо адат болуп калган. Улам колдоно берүүнүн натыйжасында, каргыш сөзгө да айланып кеткен. Муну: «о кара баскыр!» деген суйлөмдөрдөн байкайбыз.

Кара бет болуу

«Кара бет болуу, бети караруу» өтө кылмыштуу иш кылып, эл алдында шерменде болуу. Коомдун журум-турумуна жат чоӊ айып иш кылуу.

Кыргыздын илгерки салтында: аял турмуштан бузулган кылмыштуу иш кылса, анын чачын кесип, кер байталга мингизип, бетине көө сүртүп карартып, элди кыдырткан экен.

Бул накыл кептин түпкү теги да диний жомоктон туулган: Кудай таала биринчи Адам атаны жаратканда, бүткүл периштелерине: «Менин жакшы көргөн затым Адамга сейде кылгыла, баш урунгула» деп буйрук берген экен. Бүткүл периштелер Адамга баш урунуп, сейде кылганда, алардын имамы Ибилис текеберленип, сейде кылбай: «Мен оттон жаратылгамын, Адам ыпылас жаратылган, мен мындан асылмын» деп Кудайга каршы туруптур. Ошондо Кудайдын каары келип, өзүнүн кудурети менен Ибилистин бетин карартып салган имиш. Анда кудай Ибилистин бетин кудурети менен карартса, адамдар айыптуунун бетин көө сыйпап карарткан.

Кара буура

Чон башатты, тогонду, арыкты байлоонун ыкмасы. Аны мындай жасаган: илгери заманда Орто Азияда жер сугаруу үчүн өзөндү байлап, суу алган. Ошондо камыштан, куурайдан, караган-бутадан боолап, ага таш аралаштырып, казыктар кагылган, өзөндүн энине жараша узун кылып, улам кабаттап отуруп сууну бөгөгөн. Мына ушул «кара буура» деп аталган. Азыр да пахтачылар ушул ыкманы колдонушат. Бирок, сөздүн теги белгисиз.

Кара шаршемби күн

 «Кара шаршемби күн» — бактысыздыкты алып келүүчү күн, таалайсыздыкка жолуктуруучу күн.

Фарсы элинин ырымында: жаӊы жылдын (Нооруздун) башталаарындагы акыркы шаршемби «чахар шенбе сури» деп аталат. Демек, «кара шаршемби». Мааниси — «бактысыздык алып келүүчү шаршемби». Ыйык жалдан тартып соорусуна чейин кара түгү бар сур атты да фарсылар кара жолтой деп эсептеп, «сур, акырымдан алыс тур!» деп ма¬кал чыгарышкан экен.

Кара элечек кылуу

 «Кара элечек кылуу» — эр бүлөнү өлтүрүп, аялдарына кара элечек оронтуу. Салт-санаада эри өлгөн аял кара кийип, кара жоолук салынат. Бул жеке кыргыз эмес, көп элде бар. Салт боюнча эри өлгөн аял бир жылга чейин кара кийим менен, үйдүн бир капшытында, күнүгө үч убак эрин жоктоп кошуп отурган. Бир жылдан кийин ашын берип, кара жоолугун алып, ак жоолук салган. Мына ушундан улам элдин кыргынга учурашын, малы-башынын талоонго түшүшүн «кара элечек болуу» деген накыл сөз менен атай турган болуп кеткен.

Мындагы «кара» сөзү узун деген маанини ачыктап турат

Жандуу заттардын тулку боюнун баш бөлүгүндөгү беш мээнин бирөөсүнүн аталышы, баш сөөгүнүн арткы бөлүгү «кара» сөзүнө байланышту «каракуш» деген аталыш менен аталган. Ушул сыяктуу дене мүчөлөрүбүздүн дагы бири кара сөзү менен аталат. Ал сүбөө менен жетим кабырганын аралыгындагы узун кабырганын аталышы кара кабырга. Мындагы “кара” сөзү “узун” деген маанини ачыктап турат.    

Кара жаак

Кара жаак деген аталыш эки түрдүү максатта, эки түрдүү адамга айтылат. Анын бири жакшы мааниде көп сүйлөгөн сөзмөр, чеченди, жаагын жанып мыкты ырдаган төкмө акын, жамакчыны кара жаак деп аташкан болсо, экинчи мааниси тилдүү, шакылдаган сүйлөөк, тажаал, жаман сапаттагы адамдарга колдонулат. Мисалы, Саат баскырдын үйүнө барганда бул кара жаак катынга кабылбай калат белем? (Бердикеев).

Ат кара тил болгондо

Жай мезгилинин башталышы кыргыз элинде «ат кара тил болгондо» деп аталып калган. Отко койгон аттын ооздугун чыгарып, кайра минерде атынын тили кара болуп калганын байкайт.

Жабылуу кара иӊген

Бул фразеологизм оор басырыктуу, акылдуу, кеӊ пейил, бардык жагынан үлгүлүү сапаттары менен таанылган, үй оокатын мыкты иштеген, үн чыгарып бүлөсүнө катуу айтпаган, бир топ баланын энеси болгон аялдын образын берет.

Кандайдыр бир ишке, окуяга таӊ калуу, өкүнүү же аны мактоо, кубаттоо маанисинде айтылат

Мисалы, Ишибизди оӊдой берди болуп, бүгүн күн ачылып кеткенин кара («Ала-Тоо»). Бул жерде «кара» сөзү кыймыл аракетти буйруу иретиндеги сөздү эмес, сүйлөп жаткан адамдын ички эмоциясын, кубануусун түшүндүрүп калды. Ушул эле «кара» деген жалгыз сөз күнөлүү иш кылган адамдардын айыптуу экендигин да билдирет.

Кара теке сүзүү – ойдо жок жерден кокустук болуп, кырсыктап, бузулуп, ордунда болбой калуу.

Кара желин – сүтү аз, желининде сүтү болбогон, сүтү аз чыккан деген мааниде колдонулат. Мисалы, кара желин картаӊ кой, каруусуз козу бага албайт (Осмонкул).

Кара курсак – жалаӊ карандай курсагы үчүн иштеп, эптеп жанын баккан адам.

Кара бет – 1.шерменде, маскара, жүзү кара (жазалоонун эски салтынан пайда болгон сөз. Кылмышкердин бетине көө сүйкөлүп, эл алдында маскараланган). 2. Күйөөсү өлгөн аял, куда түшкөн күйөөсү өлгөн кыз (күтүүнүн белгиси катары бетти тытуудан беттин карттанып карарышы, таалайсыз болуунун белгиси).

Кара көзүн кашайтуу – чоӊ  кырсыкка учуратуу, шорун катыруу, түбүнө жетүү.

Кара көӊүл болуу – жүрөгү  айланып, өзүн начар сезүү, кускусу келүү.

Нурсулуу Калмурат кызы

“Ош шаардык прокуратурасынын коррупцияга каршы аракеттенүү жана мыйзамдардын аткарылышына көзөмөлдөө бөлүмү тарабынан Кыргыз Республикасынын мыйзамдарынын талаптарынын так жана бирдей аткарылышын, жарандардын конституциялык укуктарын, эркиндиктерин сакталышын көзөмөлдөө, жер мыйзамдарынын, калктын саламаттыгын сактоо, ишкерлердин укугун коргоо жана экология мыйзамдарынын эффективдүү иштөөсүн камсыз кылуу жагына көӊүл бурулду”,-дейт Ош шаарынын прокурору Кубат Абдраимов.

-Кубат Бейшенбекович, прокурордук келтирилген актыларда аныкталган мыйзам бузууларды калыбына келтирүү боюнча аягына чейин көзөмөлгө аласыздарбы?

-Сөзсүз. Жалпысынан төрт багыт боюнча 163 текшерүүлөр жүргүзүлүп, натыйжада 1936 мыйзам бузуу аныкталып, анын ичинен мыйзамсыз чыгарылган токтом, буйруктарды жокко чыгаруу үчүн 7 каршылык билдирүүлөр берилген. Ченемдик укуктук актыларынын бузулушун четтетүү жөнүндө 82, сунуштар, 56 талаптар келтирилген, 6 кызмат адамына карата эскертүүлөр берилген жана келтирилген сунуштардын негизинде 136 кызмат адамдары ар кандай тартиптик жазаларга тартылышкан.

Мамлекетке келтирилген зыянды кайтаруу боюнча 6 912 646 сом накталай акча каражаттары жана натуралай түрдө 10 090 830 (13 222 400) сомдук жер тилкелери жана батирлер мамлекетке кайтарылган.

Ошондой эле мыйзамсыз чыгарылган жергиликтүү өз алдынча башкаруу органдарынын токтомдорун жана жер участогуна болгон жеке менчик укугу жөнүндө мамлекеттик актыларын жокко чыгаруу үчүн 18 доо арыздар келтирилген.

Ош шаардык прокуратурасынын кылмыштардын жана жоруктардын бирдиктүү реестрине 60 материалдар катталып, катталган материалдар сотко чейинки өндүрүш жазык ишин жүргүзүү үчүн тиешелүү тергөө органдарга өткөрүлүп берилген. 

 -Коррупцияга каршы күрөш кандай жүрүүдө?

-Коррупцияга каршы аркеттенүү багытында 37 текшерүү жүргүзүлүп, жыйынтыгында 918 мыйзам бузуу аныкталып, 4 каршылык билдирүү берилген, 18 сунуш, 12 талап,12 доо арыз киргизилген. Кылмыштардын жана жоруктардын бирдиктүү реестрине 25материал катталган. 34 (15) адам тартиптик жоопкерчиликке тартылышкан, келтирилген прокурордук актылардын негизинде 4 058 820 (140 700) сом зыян мамлекетке өндүрүлгөн

2019-жылдын 6 айында өткөн жылга салыштырмалуу текшерүүлөрдүн саны 2ге, сунуштардын саны 1ге, талаптардын саны 5ке, аныкталган мыйзам бузуучулуктардын саны 829га, каршылыктардын саны 4кө, доо арыздардын саны 12ге, тартиптик жоопкерчиликке тартылгандардын саны 17ге, өндүрүлгөн сумма 3 918 120 сомго өскөн.           

Мыйзам бузуучулуктарды карап чыкканда, Ош шаардык социалдык өнүгүү башкармалыгында (719 мыйзам бузуучулук), жергиликтүү өз алдынча башкаруу органдары (78), Ош шаардык жерге жайгаштыруу жана кыймылсыз мүлккө укуктарды каттоо башкармалыгы (10),  Ош регионалдык шааркурулушу жана архитектура башкармалыгы (44), Ош шаардык билим берүү башкармалыгы (27), Ош шаардык саламаттык сактоо тармагы (9), Ош облустук сот департаменти (18), Ош шаардык мамлекеттик салык кызматы (2), Ош шаардык ветеринардык жана фитосанитардык коопсуздук боюнча инспекциясы (1), Ош шаардык экологиялык жана техникалык коопсуздук боюнча инспекциясы (1), транспорт жана жолдор башкармалыгы (1) жана жана башка органдарга (8) кирет.

-Жыл башында айрым жаӊы мыйзамдар кирди, бул боюнча түшүндүрүү иш чараларын, кеӊешмелерди өткөрдүӊүздөрбү?

- Ооба. “Жер участокторуна жана курулуштарга уруксат документтерин берүүдө коррупциялык көрүнүштөргө түрткү берүүчү себептерди жана шарттарды четтетүү” жана Ош шаарынын аймагындагы жарандардын саламаттыгы жана социалдык чөйрөдө  коррупциялык көрүнүштөрдү алдын алуу боюнча” Ош шаарынын укук коргоо, фискалдык жана башка мамлекеттик органдарынын, жергиликтүү өз алдынча башкаруу органдарынын жетекчилеринин катышуулардын координациялык кеӊешмеси өткөрүлүп, тийиштүү чечим кабыл алынды.

Ошондой эле Ош шаардык мэриясы жана Ош шаардык прокуратурасы менен биргеликте жаш өспүрүмдөрдүн укуктары жана кылмыштуулуктун алдын алуу боюнча профилактикалык иш чаралар жүргүзүлдү.

Мындан тышкары, шаардык прокуратурада, Ош шаарынын вице-мэри, социалдык өнүгүү башкармалыгынын башчысы, протездик-ортопедиялык мекеменин директору, шаардык саламаттыкты сактоо боюнча координатору, шаардык клиникалык оорукананын директору, ооруларды алдын алуу борборунун башкы дарыгери, МСЭКтин аймактык бөлүмүнүн башчыларынын катышуусунда Ош шаарынын аймагындагы жарандардын саламаттыгы жана социалдык чөйрөдө  коррупциялык көрүнүштөрдү алдын алуу координациялык кеӊешмеси өткөрүлүп, тийштүү чечимдер кабыл алынган.

Ал эми жаӊы мыйзамдардын колдонууга киргизилгендиги боюнча жана коррупцияга каршы аракеттенүү мыйзамдары жөнүндө прокуратуранын кызматкерлери тарабынан 1-2 квартал ичинде Ош шаарынын мэриясына караштуу 7 муниципалдык аймактык башкармалыктарында жарандарга карата түшүндүрүү максатында окуу семинарлар өткөрүлдү.

-Мыйзамдардын аткарылышы боюнча көзөмөл жүргүзүү жаатында кандай иштер жргүзүлдү?

- 74 текшерүүлөр жүргүзүлүп, анын жыйынтыгында 166 мыйзам бузуу аныкталып, мыйзамсыз чыгарылган токтом, буйруктарды жокко чыгаруу үчүн 2 каршылык билдирүүлөр берилген, ченемдик укуктук актыларынын бузулушун четтетүү жөнүндө 28 сунуштар, ченемдик укуктук актыларын четтетүү жөнүндө 23 талаптар келтирилген, кызмат адамына карата 3 эскертүүлөр берилген.

Келтирилген сунуштардын негизинде 18 кызмат адамдары тартиптик жазага тартылган, ошондой эле зыянды кайтаруу маскатында прокурордук актылардын негизинде 2 697 681 (52 392) сом накталай акча каражаттары өндүрүлүп, натуралай 10 090830 сомдук жер тилкелери жана батирлер мамлекетке кайтарылган.

Жергиликтүү өз алдынча башкаруу органдарынын токтомдорун жана жер участогуна болгон жеке менчик укугу жөнүндө мамлекеттик актыларын жокко чыгаруу үчүн 6 доо арыздар келтирилген.

Ош шаардык прокуратурасынын кылмыштардын жана жоруктардын бирдиктүү реестрине 28 материалдар катталып, катталган материалдар сотко чейинки өндүрүш жазык ишин жүргүзүү үчүн тиешелүү тергөө органдарына өткөрүлүп берилген. 

Мыйзамдардын аткарылышы боюнча текшерүүдө, аткаруу бийлик органдарында – 7-28, өз алдынча башкаруу органдарында – 19-41, контролдоочу органдарында – 25-47, укук коргоо органдарда – 1-7, сот департаментинин аймактык органдарында -2-8, ал эми башка органдарда – 20-35 мыйзам бузуу аныкталган.

Мамлекеттик менчик мыйзамдарынын аткарылышы боюнча, 5 текшерүү жүргүзүлүп, 24 мыйзам бузуулар аныкталып, 2 сунуш, 3 талап, 9 кызмат адамы тартиптик жоопкерчиликке тартылып, 1 233 341 сом өндөрүлгөн, 1 материал кылмыштардын жана жоруктардын бирдиктүү реестрине катталган.

-Архитектуралык жана шааркуруу мыйзамдары боюнча канча иликтөө болду?

-Шааркуруу жана архитектура мыйзамдары боюнча  22 текшерүү менен 33 мыйзам бузуулар аныкталып, 1 сунуш, 4 талап, 1 кызмат адамы тартиптик жоопкерчиликке тартылган 4 доо арыздар келтирилип,  17 материал кылмыштардын жана жоруктардын бирдиктүү реестрине катталган.

Ош шаарынын аймагында 2018-жыл ичинде жана 2019-жылдын 6 ай аралыгында жалпысынан 24 көп кабаттуу үйлөрдүн курулушу жүргүзүлүп келүүдө, анын ичинде 10 көп кабатуу үйгө архитектуралык иш кагаздары жок курулуш курууга жол берилгендиги аныкталып, топтолгон 13 материал кылмыштарды жана жоруктардын бирдиктүү реестрине катталып, тиешелүү тергөө органдарына өткөрүлүп берилген жана курулуштарды буздуруу боюнча 4 доо арыз келтирилип, каралууда.

-Социалдык тармактагы мыйзамдардын аткарылышы боюнча көзөмөл кандай?

-Бул багытта 23 текшерүү жүргүзүлүп,  85 мыйзам бузуу аныкталган, 21 прокурордук актылар келтирилип, 5 материал кылмыштардын жана жоруктардын бирдиктүү реестрине катталган, 13 сунуш, мыйзам бузулушун четтетүү жөнүндө 8 талап киргизилген, 10 кызмат адамы тартиптик жоопкерчиликке тартылган, келтирилген прокурордук актылардын боюнча 156145 (51 901) сом мамлекетке кайтарылып берилди.

-Жарандардын ден соолугун коргоо жөнүндө мыйзамдардын аткарылышы...

-3 текшерүү жүргүзүлүп, 4 мыйзам бузуу аныкталып, 4 материал кылмыштардын жана жоруктардын бирдиктүү реестринде катталды.

Мисалга алсак, Ош облустар аралык бириккен клиникалык ооруканасынын жооптуу кызматкерлери жана  «Ош-Кардио» медициналык борборунун кызматкерлери бейтап А.Эргешовага ооруп жаткандыгына карабастан толук кандуу медициналык жардам бербей коюшкан.

Бул боюнча дайындалган комиссиондук экспертизанынын корутундусунда А.Эргешова «ден-соолукка оор таасирин тийгизген» дене жаракаттарын алгандыгы көрсөтүлгөн. Бул жагдайда аталган ооруканынын жана медициналык борбордук дарегерлердин аракеттеринде Кыргыз Республикасынын Жазык Кодексинин 152-беренесинде каралган кылмыштын белгилери бар болгондуктан, кылмыштарды жана жоруктарды бирдиктүү реестрине катталып, тиешелүү органга өткөрүлүп берилген.

-Жашы жете электер жөнүндө мыйзамдардын аткарылышына прокурордук көзөмөл жүргүзүүнү уюштуруу кандай жүрүүдө?

- Башкы прокуратуранын “Жаш өспүрүмдөр боюнча мыйзамдардын аткарылышына прокурордук көзөмөлдү жүргүзүүнү уюштуруу жөнүндө” буйругун, “Билим берүү, үй-бүлөнү, энеликти жана балалыкты коргоо жана жаш өспүрүмдөр арасындагы кылмыштуулукту алдын алуу сыяктуу приоритеттик багыттар боюнча өзгөчө көнүл буруу менен иш чаралар жүргүзүлдү.

Отчеттук мөөнөт ичинде Ош шаарына караштуу тийиштүү орган жана мекемелерде балдар чөйрөсүндөгү мыйзамдардын талаптарынын аткарылышы боюнча жалпысынан 29 текшерүү жүргүзүлүп, анын жыйынтыгы менен 767 мыйзам бузуучулук аныкталып, четтетүү максатында,22 сунуш, 15 талап киргизилип, 3 эскертүү берилип, прокурордук актыларды кароонун жыйынтыгы менен 74 кызмат адамы ар кандай тартиптик чараларга кириптер болушкан, кылмыштардын жана жоруктардын бирдиктүү реестрине 2 материал катталып, жазык иштери сотко чейинки өндүрүшүн жүзөгө ашыруу үчүн тиешелүү органга өткөрүлүп берилген.

Билим берүү чөйрөсүндө 3 текшерүүнүн жыйынтыгы менен жалпысынан 21 мыйзам бузуучулук аныкталып, аларды четтетүү максатында, 3 сунуш жана 3 эскертүү киргизилип, алардын кароонун жыйынтыгы менен 4 кызмат адамы тартиптик чараларга кириптер болушкан.

Эмгек чөйрөсүндө 1 текшерүүнүн жыйынтыгы менен жалпысынан 29 мыйзам бузуучулук аныкталып, аларды четтетүү максатында 1 талап киргизилген.

Yй-бүлөнү, энеликти, аталыкты жана балалыкты коргоо чөйрөсүндө 8 текшерүүнүн жыйынтыгы менен жалпысынан 502 мыйзам бузуучулуктар аныкталып, аларды четтетүү максатында 7 сунуш, 5 талап киргизилип, аталган актыларды кароонун жыйынтыгы менен 8 кызмат адамы тартиптик чараларга кириптер болушкан.

Жаш балдар арасындагы укук бузуучулукту алдын алуу чөйрөсүндө 12 текшерүүнүн жыйынтыгы менен жалпысынан 215  мыйзам бузуучулуктар аныкталып, 1 каршылык билдирүү берилген жана 12 сунуш, 8 талап, 1 эскертүү киргизилип, аталган актыларды кароонун жыйынтыгы менен 62 кызмат адамы ар кандай тартиптик чараларга тартылышкан.

Бул жаатта 2 материал кылмыштардын жана жоруктардын бирдиктүү рестрине катталган.

1. Ош шаардык социалдык өнүгүү башкармалыгында жергиликтүү бюджеттин эсебинен пенсионерлерге жана 1,2,3-топтогу ден соолугунун мүмкүнчүлүктөрү чектелген адамдарга, т.а. 2017-жылы 1141 жана 2018-жылы 1116 жаран анын ичинде жаш өспүрүмдөр карата жылына бир жолу дарыгердин рецепти боюнча 700 сом өлчөмүндө дары дармек менен камсыз кылуу боюнча 26.04.2017-жылы тендер жарыяланып, анын жыйынтыгында 800,0 миӊ сом менен жеӊүүчү деп “Здровый мир” жоопкерчилиги чектелген коому табылган.

Бирок, дарыгердин рецепти боюнча дары дармектердин берилгендигин шаардык прокуратура тарабынан кайчылаш текшерүүдө, тизмеден сырткары жалпысынан 161 жаш өспүрүмдөргөтолук дары дармектер берилбей, мыйзам бузуулар аныкталгандыктан Ош шаардык социалдык өнүгүү башкармалыгынын кызматкелеринин аркеттеринде Жазык кодекстин 329-беренесиндеги кылмыштын белгилери бар болгондуктан, кылмыштарды жана жоруктардын бирдиктүү реестрине катталып, тергөөнүн караштуулугу боюнча тиешелүү органга өткөрүлүп берилген.

Ош шаарындагы С.М.Киров атындагы №4 гимназия-мектебитарабынан Кыргыз Республикасынын “Билим берүү жөнүндө” Мыйзамынын 4-беренесинде мамлекеттик жана муниципалдык окуу жайларда акысыз орто билим алуу жагы каралгандыгына карабастан, мектепке сабактан кечиккен ар бир окуучуга 540 сом айып пул салынып, сабакка кечигип барган окуучуларды 540 сомдон “Росинбанк” банкына төлөтүп жүргөн аныкталгандыктан, Кыргыз Республикасынын Жазык кодекстин 204-беренеси боюнча Кылмыштардын жана жоруктардын бирдиктүү реестрине катталып, тиешелүү оргнага өткөрүлүп берилген.

Жылдыз Турдубаева сегиз жыл мурун италиялык Грегорио Фабио аттуу жигитке турмушка чыгып, учурда эки кыздын энеси. Сегиз жылдагы үй-бүлөлүк жашоосу, Италиядан үйрөнгөн тажрыйбалары менен бөлүштү. 

«Күйөө издеп баратканым жок, иштегени баратам…»

- Өзүм Ошто чоӊойдум, №21 Курманжан Датка атындагы мектебинде окудум. Орто мектепти аяктагандан кийин борборго окууга тапшырдым. БГУда алгач жуналистика факультетине тапшырып, экинчи курсумдан экономикага которулуп кеткем. ЖОЖду аяктагандан кийин банкка жумушка кирдим. Бирок, шарттары туура келбегенинен башка жумуш издөөгө туура келген. 2011- жылы тааныш кыздар Италияга бала караганы жумушка чакырып калышты. «Келип контракт түзүп иштеп көр, италиян тилин билүү шарт эмес, англис тилди билсеӊ болду» дешти.  Ал учурда бекер жүргөнүм үчүн виза ачтырып, дароо келе бергем. Албетте, бул жакта калуу оюмда да жок болчу. Атүгүл тааныштарымдын «калып калба ал жакта, бирөөнү таап алба» деген сөздөрүнө ачуум келчү. «Ал жакка мен күйөө издегени баратыпмынбы, жумушка баратам» деп катуу келгем (күлүп).

«Жолдошум менен көлдө таанышканбыз»

- Алгач келгенде бир жылга контракт түзүлгөн. Дем алыш күндөрү бул жактагы кыргыз кыздары менен көлгө барып эс алып келчүбүз. Жолдошум менен ошол жакта тааныштык. Азиаттарды көрсө эле кытай деп ойлошот булар. Жолдошум да мени алгач кытай деген экен. Эмнегедир кытайлардан чочулап турушат. Мектепте же бала бакчага барганда да сыртыбыздан карап эле чочуй беришет. Жолдошум да ошентип чочуганын айтып калат. Орус тилинде сүйлөгөнүбүздү көрүп, анан кызыгып келип сурашкан. Ошентип таанышып калганбыз. Жолдошум мага дароо жаккан. Мен чечкиндүү адаммын, бир нерсе жакса дароо айтам. Эсимде, жолдошум кара футболка кийип отурган эле «тээтиги кара футболкачан бала меники» дегем (күлүп). Ошондон кийин мамилебиз башталып кетти. Ар дем алыш күндөрү жолугушуп турчу. Ал мага дароо турмуш куруу сунушун киргизген. Мен алгач каршы болгом. Албетте, коркком, башка улуттун өкүлүнө турмушка чыгуу оюм да жок болчу.  Жумушумдагы контракт бүтүп калып, Бишкекке келе бердим. Атүгүл, жумушка орношуп калган элем. Бирок, жолдошум менен интернет аркылуу байланышып турчубуз. Мен Бишкекке келгенде ансыз жашай албашымды билдим. Жолдошум «барайынбы, турмуш куралы» деген экинчи сунушунда дароо макул болгом.  Албетте, ата-энем, бир туугандарым каршы болду. Улуу агам менен катуу урушуп, бир топко чейин таарынышып да жүргөнбүз. Бирок, чечкиндүү түрдө тандоомду айткам. Менин мүнөзүмдү билишет, акыры макул болушкан. Тоюбуз Бишкекте өттү.Тандоом үчүн эч качан өкүнгөнүм жок. Жолдошум, кайненем, кайнатамдар жакшы адамдар. Мендей болгула дебейм бирок, мен бактылуумун деп айта алам.

«Балдарга камкордук жакшы каралган»

- Турмуш- тиричилик Кыргызстандагыдай эле. Yйдөгү жумуштар, тамак жасаш керек, үй жыйноо керек дегендей. Кайненемдер менен жакын турабыз. Ар жумада чогулуп түштөнүү же кечки тамакта отурабыз. Бул жактын салттарынын бири десем болот. Yй-бүлөгө өтө маани беришет. Аял тигинтиш керек, аял минтиш керек деген нерсе жок. Жетишсем жасайм, жетишпесем жолдошум келип жардам берет. Мисалы, тамак жасай албасам жолдошум жумуштан келип өзү жасайт. Кээде салонго барышым керек же болбосо дүкөнгө чыгышым керек болсо, үйдө жолдошум кеӊири үй жумуштарын кыла берет.  Бизде үй-бүлөдө жоопкерчиликти аял гана көтөрүп алат. Аялды барктай албаганыбыз да ошондон болуш керек. Италияда үй-бүлө түшүнүгү такыр башка. Аябай бекем болушат. Жоопкерчиликти экөө бирдей көтөрөт. Бала төрөлгөндө эркекке кандай жоопкерчилик жүктөлсө, аялга да ошондой жоопкерчилик каралган. Аялдар көбүнчө иштешпейт, анткени баланы мектепке алып баруу керек. Бир эле мектеп менен чектелбестен ар кандай ийримдерге алып барабыз. Биздегидей эрте менен коомдук транспортко салып жиберип кала бермей жок. Ата-энесиз баланы мектепке киргизбейт. Андан сырткары, 14 жашка чейин баланы үйдө жалгыз калтырууга тыюу салынган. Ошондон улам да аялдар көбүнчө иштешпейт. Эгер баланы жалгыз калтырсаӊыз ата-энелик укуктан ажыратып коюшу да мүмкүн.

«Чоӊ кызым кыргыз тилин билбей калды»

- Эки кызым бар, улуу кызым Айлин быйыл мектепке биринчи класска барды. Жумасына бир жолу орус тилдүү мектепке алып барам. Бул жакта окуу жылы 12-сентябрдан башталат. Чоӊ кызым тилекке каршы, кыргыз тилин билбей өсүп жатат. Италия тилинде гана сүйлөшөбүз. Кыргызстанга барып жүрүп калганыбызда «тур, бер, тигине» деген сөздөрдү сүйлөп калды эле. Азыр кайра унутуп калды. Анткени, үйдө кыргыз тилин билген мен эле да. Жолдошум кыргызча түшүнгөнү менен, сүйлөбөйт. Чоӊ ата, чоӊ энелери италиянча сүйлөшөт. Келечекте кыргызча сөзсүз үйрөтөм. Ал эми экинчи кызымдын аты Эмили, бир айлык. Буюрса, ушул кызымды кыргызча үйрөтүп чоӊойтом.  

 «Бюрократия өтө күч алган»

- Биз Италиянын Варезе шаарында турабыз. Швейцария менен чектеш шаар. Тоолуу, абасы таза, чакан гана шаар. Италиялыктар бей капар калк келишет. Биз жашыбыз кыркка жеткенде эле карылыкка моюн сунуп, өзүбүздү таштап коебуз го. Бул жакта андай эмес. 70-80ге чыгып калган энелерибиз да чачтарын боеп, сулуулук салондоруна тынбай барып турушат. Мага ушул сапаттары жагат. Убактысынын көпчүлүк бөлүгүн эс алууга жумшайт. Ишенби, жекшемби күндөрү атүгүл дүкөндөр да жабылып, баары эс алууга кетишет. Биринчи келген убактарда таӊ кала берчүмүн. Азыр өзүм да ошол несеге көнүп калдым. Италиянын түндүк тарабында жашагандар көбүнчө атайын коюлган тартип менен жашашат. Пунктуалдуу келишет. Ресторан-кафелерине кирсеӊиз эле байкалат. Тамак-аштары аз-аздан, ченелүү гана. Ар бир нерсе убактысы менен, эрежеси менен болот. Жашоо принциптери өзгөчө жагат. Мен анча-мынча кыргызчылык кылып жиберчүмүн, азыр көндүм (күлдүм). Мен билген терс жагы бюрократия өтө күч алган. Мисалы, бир документ керек болуп калса, эки күндө бүтчү ишти эки айга созуп жиберишет. Биздегиге окшоп акча карматып койсоӊ тез бүтүрүп берет деген түшүнүк да жок. Ооруканалар да ушундай система. Эч кандай акча албайт, бирок документ иштери узакка созулуп жүрө беребиз.

Бактыгүл

Калдарбай кызы

Ош шаарынын тургундарын турак-жай менен камсыздоо программасынын негизинде ипотекалык багыттагы биринчи турак-жайдын курулуш иштери башталды. Биздин редакцияга ипотекалык негиздеги курулуп жаткан көп кабаттуу үй жөнүндө маалымат сураган шаар тургундары үчүн маалымат беребиз.

Ош шаардык мэриясынын алдындагы турак-жай курулушун өнүктүрүү, инвестиция, инновациялык технологиялар фондунун директору Кутманаалы Абдрахман уулу:

«17 айда курулуп бүтөт»

- Бүгүнкү күндө Ош шаардык мэриясы жана Ош шаардык Кеӊеши кабыл алган шаар тургундарын жеткиликтүү турак-жай менен камсыз кылуу программасынын негизинде биринчи ипотекалык үйдүн курулушун баштадык. Турак-жайдын долбоору Ош шаарынын мэриясынын муниципалдык ипотекалык ишканасы тарабынан шаардагы эӊ күчтүү проект жасоочу “Сэндвич” компаниясы менен биргеликте даярдалган. 2019-жылдын 16-майында “Ош шаарынын Курманжан Датка көчөсү 121 дареги боюнча турак үйдүн курулушу” обьектиси боюнча конкурстук сатып алуу жарыяланып, аны 8 ишкананын ичинен “Памир строй” жоопкерчилиги чектелген коому жеӊип алды. Сметалык келишим 166 850 012 сомго түзүлдү. Биз үйдүн курулуп бүтүшүн 18 айга пландаганбыз, ал эми компания 17 айда бүтүрүп берүүнү убадалап жатат.

«Батирлердин аянттары бизнес-класстагы үйлөрдүн талабына жооп берет»

- Жердин аянты 2785 чарчы метрди түзөт, анын 7719,55 чарчы метрине турак жай курулат. 9 кабаттан турган үйдүн биринчи кабаты техникалык кабат болот. Себеби жер төлө унаа токтоочу жай болгондуктан батирлер менен жер төлөнүн ортосун техникалык кабат бөлүп туруусу зарыл. Калган 8 кабаттын ар биринде  3 бөлмөлүү 2, 2 бөлмөлүү 4, 1 бөлмөлүү 4төн батирлер жайгашат. Жалпы 2 бөлмөлүү 32, 1 бөлмөлүү 32, 3 бөлмөлүү 16 батир болот. Бул турак-жайдын дагы бир өзгөчөлүгү батирлердин аянты бизнес-класс үйлөрүнүн талаптарына жооп берет.

«Артыкчылыктары арбын»

- Шаарыбызда мындай жаӊы жана арзан баада курулуштар курулбай ал тургай союз мезгилинен калган көптөгөн турак-жайлар авариялык абалга жеткен. Ошондуктан биздин тургундарга бул жаӊы турак-жай жаӊылык болот деп ойлойм. Анткени 9 кабаттуу көп батирлүү турак-үй курулушуна инновациялык чечимдер камтылган. Турак-үйдүн сырткы жарыктандыруусу үчүн күн-энергия батареясы коюлат. Эгер шаарда электр жарыгы өчүп калса да үйдүн асты жана подьезди жарыктандырылып тура берет. Башка жеке менчик турак үйлөрдөн айырмаланып бул үйдүн ички жасалгалары толук бүткөрүлүп газ плитасы менен кошо берилет. Жашоочулар жууркан-төшөк, кийим-кечеги менен эле келип жашоого ыӊгайлаштырылат. Шаардык мэрия ар бир эле курулушка автопарковкасы болсун деп талап коюп жатат. Бул маселе бизде 70-80%га чечилди деп айтсак болот. Жер төлөгө 18-20 унаага ыӊгайлашкан автопаркинг курулса, үйдүн айланасына 26-30 унаа бата тургандай парковка курулат. Дагы бир артыкчылыгы бул үйдүн айланасына атайын унаалар үчүн жол курулду. Мисалы, өрт өчүрүүчү унаа үйдү тегеренип жүрө ала тургандай шарт бар.

Учурда колористика маселеси көп болуп атат. Yйдүн сыртын сырдаганыбыз менен кайсыл бир учурда кайра өӊү кетип калып жатат. Ошону эске алып шаар мэри Таалайбек Насирбекович «сыртын узак чыдай турган материалдардан колдонгула»  деп айтууда. Ал үчүн биз суюк травертинди тандап алдык. Травертин жергиликтүү сары таш. Аны атайын суюлтуп, чачышат. Өӊү узак жылга түсүн жоготпой сакталып тура алат жана булганган учурда жууп турууга болот.

Баасы:

- Баасы бардык тургундарды кызыктырып жатат. Ага катар биз мүмкүн болушунча арзан берүүгө аракет кылып жатабыз. Жалпы эсептегенде метр квадраты 318-320 долларга туура келип жатат. Азыр электр менен камсыздоо линиясын алып келүү жана жер кыртышы маселелери каралып жатат. Жердин баасы кандай болот, менчикке берилеби же аны да баалап сатып алууга туура келеби деген маселелер бар. Эгер жер сатылбай турган болсо биз алгач убада бергендей башка турак үйлөрдөн 100-110$га тактап айтканда, 20-25%га арзан алышат. Эгер техникалык кабатын жана ачык аукцион аркылуу метр ² ын старттык баа болуп эсептелген 350$дан жогору саткан болсок жана үйгө кирген 80 адамдын ичинде аукцион өткөрүп жер төлөдөгү автопаркингди да кымбатыраак сата алсак жогорку кабаттагы үйлөрдүн баасы дагы да төмөндөшү мүмкүн.

Бул үйлөр турак-жайга муктаж тургундарга кандай шартта жана канча үстөк пайызы менен берилери туурасында Ош шаардык мэриясынын жеке турак-жай куруу, жер пайдалануу жана турак-жай маселелери боюнча департаментинин жетекчиси Таймураз Исакжанов буларга токтолду:

“Турак-жайга муктаждардын саны 8000ге жетти”

-      Ош шаарында турак-жайга муктаж катары кезекке турган адамдардын саны 8000ге жетип калды. Буга чейинки ипотекалык үйлөрдү ишканаларга квота кылып бөлүп берүү менен бергенбиз. Бул ирет кандай жол менен берерибиз чечиле элек.Турак-жайдын курулушу аяктап, так суммасы чечилсе турак үй алчу жаран батирдин эсептелип чыккан суммасынын 20%ын алдын ала төгөт да, калган суммасын 6%дык үстөк менен 12 жылга беребиз.

Уулбү Каныбекова

Ош шаарына Ысык-Көл жана Талас облусунан достук делегациясы келди. Делегаттарды вице-мэр Нурбек Кадыров, маданият кызматкерлери жана шаар тургундары борбордук аянттан тосуп алышты. Эки облустан келген коноктор шаардын тарыхый жайлары, көрүнүктүү жерлерине саякат жасашып, элди биримдикке, ынтымакка чакырды. Ошол эле учурда биздин аймактан да делегация Таласка, Ысык-Көлгө барып, аксакалдарыбыз нарктуу, барктуу сөзүн айтып, жаштарыбыз достошуп кайтты. Тарыхы тереӊ, пейили кенен, меймандос элибиздин эгемендик майрамы да «Ынтымак кербенинин» жүрүшүнө туш келип, майрам достук мамиле менен белгиленди. Бул тууралуу үч күндүк делегациянын коноктору менен болгон маекке назарыӊыздарды бурабыз.

Талас шаардык «Жаӊы багыт» гезитинин башкы редактору Токтогул Ибрагимов:

«Ош таасири жаӊы ойлорду жаратты»

- Ордолуу Ош шаарына ар кандай чыгармачылык иштер менен көп келем. Келген сайын касиеттүү Сулайман Тоого чыгып, күрпүлдөп аккан Ак-Буура дайрасын бойлоп, шаардын өнүгүп баратканына көз салам. Ош- тынымсыз жашарып, көрктөнүп турчу өзгөчө шаар. Бул пикириме мамлекет башчыбыз Сооронбай Жээнбековдун демилгеси менен уюшулган “Ынтымак кербенине” кошулуп келип, шаардын жетекчилери, эли менен жолугушканыбызда дагы бир ирет ынандым.

«Ынтымак кербенинин» алгачкы кадамы үзүрлүү болду»

- Эгемендик күнүнө дал келген сапарыбызда шаардагы бир канча эмгек жамааттары менен баарлаштык.  Ош мамлекеттик университетинде, учурдун талабына жооп бере турган поликлиникада, Жапалак, Амир-Темир  айыл аймактарында болуп, Токтогул атындагы борбордук сейил багынын кайрадан жаӊыланып ачылган салтанатына күбө болдук. Эс алуу жайы көрктүү, таза, жагымдуу. Элдин маанайы, жылуу мамилеси, келечегибиз кеӊ болот деген бекем ишеничи, эгемен майрамыбызды даӊктаган кечиндеги чоӊ концерттин жогорку деӊгээлде уюшулганы бизди аябай таасирлентти. Демек, “Ынтымак” кербенинин алгачкы кадамы үзүрлүү болду. Мындан ары бул кербенибиз элибиздин келечегине кызмат өтөп, тыным албай улана берет деген тереӊ ишеничтебиз.

Талас шаарынан келген делегат Таалай казы:

«Сый-урмат менен тосуп алганыӊыздарга рахмат»

- «Ынтымак кербени» абдан керектүү нерсе. Ош облусу, Ош шаары аябай жакшы тосуп алышты. Тосуп алганда да мэриянын алдында ак дасторконун жайып, нан сунуп, шаӊ-шөкөт менен күтүп алды. Бизди мындай сый-урмат менен күтөт деп эч ойлобопмун. Аябай көӊүлүбүз ачылды ошол жерде. Сыйга келе жатканыбызды, эки элдин ынтымагына жакшы сөз айтып, ой кошуп, кеп-кеӊештерибиз менен бөлүшүп келебиз деп ойлоп келгеним ырас. Кубандык, Оштун мэри Таалайбек Сарыбашовго, уюштуруучуларга, жалпы тийиштүү адамдарга, Оштун элине рахмат! Шардын мэри менен губернатору элпек, жөнөкөй, кичи пейил балдар экен. Сени күтүп жаткандар жумшак мүнөздүү болуп, дасторкондорун жайып, бар тапканын коюп тосуп алса, дилиӊе, ичиӊе батпай сүйүнөт экенсиӊ.

«Ош шаарында үч күн жүрүп, үч кылымдык кубанычка балкыдык»

- Буга чейин Ош шаарын сыртынан көрүп-билип жүрсөм, «Ынтымак кербенинин» шылтоосу менен Ошту жакындан таанып-билип алдым. Эгер Талас облусунун губернатору Марат Мураталиев мени кошпогондо Оштогу өзгөчөлүктөрдү байкабай, Т.Сатылгановдун атынан аталган сейил бактын көркөмдүгүн көрбөй калсам керек эле. Анткени биринчи жолу көрдүм да. Мындан башка ишканаларга, университеттерге саякаттадык, жакшы ишчараларына күбө болдук. «Ынтымак кербенин» алкагында мага жакканы тегерек үстөл уюштурулуп, түрдүү түмөн маселелер көтөрүлдү. Анда ар ким өзүнүн ой-толгоолору менен бөлүшүштү.

Губернаторубузга, биз менен баш-көз болуп барып келгендерге рахмат! Оштогу жалпы аппарат жетекчилерине, бизди алып жүрүп түрдүү кызыктар менен тааныштырып, эсте каларлуу эскермелерге туш кылган инсандарга абдан ыраазыбыз! Ош шаарында үч күн жүрүп, үч кылымдык кубанычка балкыдык.

«Оштун эли меймандос, ынтымак келет» деген кеп жөн жерден эмес экен»

- Сураштырсам Таласта анчалык деле жакшы уюштурулбаптыр. Оштун эли меймандос, ынтымак келет дегени жөн жерден эмес экен. «Ынтымак кербенин» Ош шаары жакшы уюштуруптур, бар болуӊуздар! Ош шаарынын казысы Убайдулла казыга да ыраазычылык. Бизди жумага алып барып, алакандарын жайып дуба кылып, кош колдоп узатышты. Бул кербен далай жылдарга улана берсин!

Талас облусунан келген делегат, 80 жаштагы Райхан Төрөкулов:

«Ошко келип Оштун «Оштой» кызыгына күбө болдук»

- Yч күндүк сапарыбыздын алкагында бир топ кызыктуу, пайдалуу жагдайларга туш болдук. Ошко келип Оштун «Оштой» кызыгына күбө болдук. Эгемендүүлүк майрамын 27 жыл Таласта тостум эле, быйыл өзгөчө Ош шаарында белгилеп жатам. Таластан келген 35 делегат, Ош мэрине, элине ыраазычылык айтабыз! Бул сапарыбыз жемиштүү болду. Анткени, биз билбеген, көрбөгөн нерселерди көрдүк. Буюрса, күбө болгон нерселерибизди Таласка барып эл менен бөлүшөбүз.

Сатылган Жумагулов, Талас облусунан келген делегат:

«Ош-Талас биримдиги улана берсин»

- Жетимиш үчкө чыктым. Буга чейин көп эле иш-чараларга катышып жүрөм. Бирок бул жактагы үч күндүк кербендин алкагында көрүп-билгендерибиз, майрам өзгөчө эсте калды. Ошко жаш кезимен эле көп келчүмүн. Бүгүн Ош бүгүнкүдөн башкача. Оштун элине рахмат! Түндүк, түштүк болуп бөлүнбөй, бир жакадан баш, бир жеӊден кол чыгарып, дал ушундай биримдикте, бир атанын балдары болуп жүрөлү.

Мындан ары Ош менен Таластын ынтымак-биримдиги улана берсин! Бизден кийинки муундун алакасы үчүн мындай саамалыктар байма-бай өткөрүлүп турсун. Оштун эли мээнеткеч, адамгерчилиги менен башкалардан айырмаланып турат.

Нурсулуу Калмурат кызы

Фото: Сыдык Токонов

Балдар аутизми 60-70-жылдарда эле болгон. Бирок анда сейрек кездешчү. Жыл өткөн сайын аутист балдардын саны өсүүдө. Кыргызстанда аутизмди изилдеген, дарылаган адистер жетишсиз. Мындан улам ата-энелер наристелеринин өсүп-жетилүүсү, коомго аралашып кетүүсү үчүн өз алдынча аракет көрүп жаткан учур. Мунун себептерин эч ким айта албайт, илим да изилдей элек. Аутизм – мээдеги байланыш түйүндөрүнүн өөрчүбөй калганы, оӊ жана сол жак мээнин ортосундагы байланыштын начар болгону. Дарыгер Аширабү Марипова небересинин аутизмге кабылгандыгын, аны кантип карап жаткандыгы боюнча айтып бермекчи.

Марипова Аширабү:

 «Шарты бар, экинчи баланы алдырбайт деп…»

- Кызым ала качты болуп турмушка чыккан. Казакстанда жашашчу. Боюнда болуп, төрөткө жакын калганда Кыргызстанга алып келдим. Көп кыйналды, операция жолу менен төрөдү. Бала төрөлгөндө жакшы эле болчу, тамактануусу, ден соолугу баары жакшы эле. Кыркы чыгып-чыга элек дагы боюнда болуп калды. Алдырам дегенинен шарты бар, экинчи баланы алдырбайт, Алла өзү жардам берет деп дагы бир неберелүү болдук. Экөөнүн аралыгы бир жаштан. Аларга Акыл, Арстан деп ат койгонбуз. Ушунчалык сулуу, тартиптүү балдар болуп чоӊойду, бирок чоӊ неберем Акыл аутист болуп калды.

«Аутист экенин эки жашында байкадык»

- Акыл алты айында отуруп, бир жашында баскан. Ден соолугу жакшы эле болчу. Улам чоӊойгон сайын сүйлөбөй, атын айтсаӊ карабай, эч кандай реакция кылбай, өзгөрүүлөр боло баштады. Ошол кезге чейин аутизм дегенди билген эмес элем. Буга бир нерсе болгон го деп Бишкекте психиатрга алып барсак аутизм деп диагноз койду. Дарыланбаган жерибиз калбады. Молдого да окуттук. Эмне себептен мындай болуп калганын эч кимибиз билбейбиз.

«Сырткы көрүнүшүндө эч кандай кемчилик жок»

- Тагдыр насиби туура келбедиби ошол убакта күйөө балам «мага оорукчан баланын кереги жок» деп таштап кетип калган. Жалгыз кызым эки баласы менен кала берди (ыйлап)… Азыр неберелеримин бойлору эки метрдей, кашы-көзү кара, көркөмдүү бала болуп чоӊойгон. Сырткы көрүнүштөрүндө эч кандай кемчилик жок. Кызым боюнда бар кезинде дайым эле башым ооруй берет дей берчү, ошондон улам аутист болуп калганбы деп калам. Же күйөө балам богок болуп операция болгон, кайын атасы туберкулоз менен ооруйт эле, ошолордон өткөнбү.

Балким иштеп жүрүп иштебей үйдө отуруп калганында, уруш-тополоӊу көп үй-бүлөгө туш келип калганында бейм. Боюнда болгон кезде оор кырдаалдарга туш болуп стресске түшүп, мага айтпай ичинен ыйлап-сыктап чыдап жүрө бергенинен болду окшойт.

 Экинчи баласы таптаза. Биринчи баласы гана ушинтип калды. Оюн айта албай буйдалана берет. Максатсыз ар жакка качып, аябай кыйналганбыз. Аутизмге дары-дармек менен жардам бере албайт экенсиӊ, муну сабырдуулук менен майда нерселерди үйрөтүп отуруп жеӊсеӊ болот.

«Белгилүү скульптор болобу деп ойлоп калам»

- Булардын тамактануусу да башкача. Эл ичкенди ичип-жебейт. Өзүнө таандык дүйнөсү бар. Бирок аябай мээнеткеч болушат. Бир нерсени улам кайталап жасай беришет. Yч жашында ар кандай сүрөттөгү чаптамай, пластилин алып берет элем. Ал эч кандай түшүндүрмөсү жок эле ар бир сүрөттү ордун таап жайгаштырат болчу. Аутис балдардын колдору, нерви майда ишти кылганга эптүү келет бейм. Булар бир үйрөнгөн нерсесин кайра-кайра кайталай беришет тура. Менимче бир нерсени улам-улам кайталап отуруп гений болушат. Ошондон неберем белгилүү скульптор болобу деп ойлоп калам. 

«Аутист балдарды кароодо темирдей сабыр керек экен»

- Кызым 1976-жылкы. Азыр экинчи күйөө балам менен Бишкекте жашашат. Өзүнүн атасы көрсөтө албаган мээримди ушул күйөө балам көрсөттү. Абдан ыраазымын! Аларга атасы эч качан көӊүл бурган эмес, а бул эмне керектүү болсо баарын кылды жана кылып жатат.

Бишкектеги «Рука в руке» деген жерге алып бардык. Ошол жерден сүрөт тартканды, пластилинден ар кандай жаныбарлардын көрүнүшүн  кирпик, тырмагына чейин жасаганды үйрөндү. Укмуштуудай жасайт. Өтө таза, өтө адамгерчиликтүү, өтө тартиптүү болуп чоӊойду. Азыр он беш жашта. Атасы англис тилин билгендиктен, уулуна англис тилин, орус тилин үйрөтүп, кыйла жылыш бар. Аутист балдарды кароо үчүн адамга кошумча бир жан, айлана-тегерегинде көпчүлүк, анан темирдей сабыр керек экен.

«Келечеги кандай болот деген ой кыйнайт»

- Аутист балдар келечекте кантип коом менен аралашып жашап кете алат деген ой мени кыйнап келет. Эми кандай кылабыз деп отуруп карып калдым. Мындай балдарды же бала бакча же мектеп кабыл албайт экен (ыйлап).

Эӊ негизгиси дарыдан да жакшы мамиле керек аутисттерге. Азыр анча-мынча сүйлөп калды. Аутист балдарды жаратылышка көп алып чыгып, жаныбарларга жакын өстүрүп, көӊүлүн көтөрүп туруу көп пайда берет.

 «Аутизм генетикалык жактан болот деген илимде изилдене элек»

- Аутизм генетикалык жактан болот деген илимде изилденип чыга элек. Бул нерсе сунуштала да элек. Генетикалык жактан болушу да мүмкүн, болбошу да мүмкүн. Бирок генетикалык жактан болот деген ойго кошула албайм. Даун синдрому менен жабыркагандардын сырткы көрүнүшүнөн билинип турат. А мында эч бир белгиси байкалбайт.

Эрте жаздан эле муздак сууга кирине берчү. Көрсө бул аутисттерге өтө пайдалуу экен. Ошого азыр үйгө бассейн коюп койгонбуз.

«Аутизм генетикалык жактан болбойт»

- Аутизм буга чейин мындай деп аталган эмес, неврологиялык оорулардын катарында эле айтылып келген. Жакынкы жылдарда эле «аутизм» деп аталып калды. Бала эмне себептен же кантип аутизмге кабылып калды дегенге жооп ушул убакка чейин таптакыр аныктала элек. Мында менталдык жактан жабыркагандыктан, көзгө көрүнбөйт да. Даун синдрому менен жабыркаган балдардыкы аныктамасы бар, тигиндей учурлар болгондо бала даун синдрому менен жабыркайт деген. Даун генетикалык жактан болот, а аутизм генетикалык жактан болбойт. Жашы 40тан өтүп төрөгөндөрдүн балдары да аутист болуп калат дегенге кошулбайм. Анткени ата-бабаларыбыз карыганда деле ден соолугу таза бала көргөн. Илимде бар, 40 жаштан кийин төрөсө, баласы оорукчан же майып болуп калат деген, бирок ал да кез-кезде эле учурайт.

 «Акырын чыккан үндөр деле жаӊыргандай боло берет»

- Аутизмдин белгилерин баланын алты айынан баштап байкаса болот. Мунун жеӊил жана оор түрү бар. Оор түрүндө бала сүйлөй албай калат. Аутизмдин көрүнүктүү белгиси бизге акырын угулган добуш буларга катуу угулуп, эки кулагын эки колу менен жаба берет. Буларга жаӊыргандай боло берет да, ушудан аутист экенин байкасак болот. Аутист бала менен жолго чыгуу да өтө оор. Анткени максаты жок ар жакка чуркап кетип калышат. Баланын аутизм менен жабыркаганын канчалык эрте байкап, жардам көрсөтсөк ошончолук алдыга жылыш болот.

Нурсулуу Калмурат кызы

Фото: Сыдык Токонов

Ош шаарындагы айрым мектептерди 1995-97 жылдан бери жетектеп келе жаткан директорлор бар. Алардын арасында жашы 70ти ашып жаткандары да жок эмес. Ушуларды жана Ош шаарындагы билим берүүнүн сапаты төмөн болуп жатканын эске алуу менен «Мектеп директорлору тез аранын ичинде ротацияланышы керек» деген пикирин Ош шаарынын мэри Таалайбек Сарыбашов мугалимдердин август кеӊешмесинде билдирди.

«Мектеп менчигиӊиздер эмес»

 «Сынды туура кабыл алып, жыйынтык чыгаргыла. Билим берүү тармагында Ош шаарынын жыйынтыгы мени канааттандырбайт. Жыйырма жылдай бир мектепте директор болуп отургандар бар. Мектеп менчигиӊиздер эмес. Мектеп директорлорун, бала бакча башчыларын ротация жолу менен алмаштырып, иштеткиле. Жакшы иштебегендер кызматтан кетиши зарыл. Бизге билим берүүнүн сапаты керек, жыйынтыгы керек».

Калаа башчысынын бул сөзү көпчүлүктүн көӊүлүн жана кызыгуусун бурду. Эл арасында жана социалдык тармактарда дээрлик мэрдин бул кебин колдогон пикирлер  айтылды. Аларга жооп кылып бир жыл мурун билим берүү жана илим министрлигинин «Кыргызстандын мыйзамына ылайык мектеп директорлору мамлекеттик кызматкер болуп эсептелбейт. Ошондуктан аларды кызматка дайындоо, которуу жана бошотуу эмгек кодексинин алкагында ишке ашырылат. Тактап айтканда, мектеп директорлорунун макулдугусуз аны башка жумушка которо албайбыз» деген сөзүн жайылтышты.

Авазбек Асанов, Ош шаардык билим берүү башкармалыгынын башчысы:

«Директорду  алмаштырганда эле билимдин сапаты жогорулап кетпейт»

- Мыйзамда аскер кызматкерлери жана мамлекеттик кызматкерлер ротация болот. Мектеп директорлору мамлекеттик эмес, билим берүү кызматкери болуп эсептелет. Андыктан аларды ротациялоо өздөрүнүн макулдугу менен гана жүргүзүлөт. Албетте, жетекчиликтин тапшырмасын аткаруубуз керек, бирок мыйзамдуулук жагын кароого да тийишпиз. Мектеп директорлору менен сүйлөшүүлөрдү жүргүзөбүз, канчасы макул болот, канчасы макул болбойт ошого карап канчалык бир деӊгээлде муну ишке ашырабыз. Бирок аларды зордоп сен буга барасыӊ дей албайбыз.

- Ротация кыла албасаӊар, көп жылдан бери иштеп, бирок жакшы жыйынтыкка жете албаган директорлорго кандай талаптарды коесуздар?

- Азыр коомубуз өтө саясатташкан. Социалдык тармактар жакшы иштейт. Директорлордун баарын эле кызматтан алып салыш керек деген сунуштар айтылып жатат. Бул туура эмес. Биздин карамагыбызда 53 мектеп бар. 2 жылдын ичинде 17 директорду алмаштырдык. Бул 32% директорлорду жаӊыладык дегенди билдирет. Эгер андан да көп алмаштырсак жыйынтык өтө эле артка кетип калуусу мүмкүн. Мектептин директорун алмаштырганда эле билим сапаты жогорулап кетпейт. Ал үчүн жылдап иштөө керек.

Ротацияга даярсызбы?

Жогорудагы ар кандай пикирлерден улам мектептердин эӊ узак жылдан бери иштеп келе жаткан директорлорго байланышып, ротацияга макулсузбу деген суроого жооп алдык. Кээ бир директорлор жооп бергенден качты. 

№39 октябрдын 70 жылдыгы орто мектебинин директору Гулчехра Фаттахова. Аталган мектепти 1998-жылдын 9-апрелинен бери жетектейт:

- Мамлекет кандай чечим чыгарса мен ага макулмун. Бирок ротациялагандан пайда жок деп ойлойм. Орун алмашканда бир жерден экинчи жерге көнүп кетүү, коллективди таануу жана идеяларды ишке ашырууга көп убакыт кетип калат. Андан көрө билим берүүнүн сапатын жогорулатуу боюнча башка методдорду иштеп чыгып, жогорудагы башка мектепке көнүшүү убактысын жаӊы методду ишке ашырууга жумшоо керек.

№51 Жусуп Баласагын атындагы орто мектебинин директору Феруза Кимсанова. Аталган мектепти 2002-жылдын 12-июлунан бери жетектеп келет:

- Ротация өзүнө ишенген директорлор үчүн маселе эмес. Мен өзүмө ишенем, кайда алып барса да ишимди так жана жогорку деӊгээлде алып кетүү колумдан келет. Начар директорду ротация кылган менен пайда жок. Директорлукка жөнөкөй адам келе албайт. Ал билим берүүнүн ар бир баскычын басып өтүүсү керек. Мыкты педагог, организатор, өз ишин мыкты билген адис болуусу керек. Акыркы кезде ушул баскычтардан өтпөй туруп эле директор болом дегендер көбөйдү. Көп жылдан бери иштеп келе жаткандарды сыйлаш керек. 20 жыл директор болгондор деп атышат, азыр ошол 20 жыл директор болгонго чыдабаган муун өсүп келүүдө. Көп жылдык директорлорду ротацияласа билим берүү башкармалыгына же министрликке ротация кылуу керек. 

№36 Ч.Айтматов мектебинин директору Катыча Орунбаева. Аталган мектепти 2002-жылдын 24-январынан бери жетектейт:

- Орун алмашуудан эч нерсе өзгөрбөйт. Буга чейин 17 мектептин директорлорун алмаштырды, жыйынтык ошол эле боюнча. Эгер мыйзамдын чегинде ротациялайбыз дешсе анда мен даярмын.

№18 Навои атындагы гимназия мектебинин директору  Турдайым Карамурзаева. Аталган мектепти 2004-жылдын 13-февралынан бери жетектейт:

- Мен ротацияга каршы эмесмин, эгер анын жыйынтыгы жакшы болсо. Бир топ жылдан бери аракет кылып, мектебин жакшы алып кетип жаткан бир директордун ордун алмаштырса, анын ордуна начар жетекчи келип, мектепти кайра артка кетириши мүмкүн.  Ротациядан мурун анын ар тараптуу жыйынтыгын анализдеп көрүү керек.

№21 А.С.Пушкин атындагы гимназия мектебинин директору Мархабо Абдурахманова. Аталган мектепти 2009-жылдан бери жетектейт:

- Мен 1997-жылы №26 Токтогул гимназия мектебине директор болуп дайындалгам. Ал жерде иштеп жүрүп 2009-жылы А.С.Пушкин атындагы гимназия мектебинине ротация болгом. Орун алмашууда кыйынчылык көп болот экен. Башка атмосфера, коллективге сен, сага коллектив көнүп кетүүсү чоӊ эмгекти, убакытты жана кыйынчылыкты талап кылат. Бул баскычтан өткөм, мыйзам чегинде мамлекет кандай жыйынтык чыгарса аны аткарууга даярмын.

№50 П.Нышанов атындагы  мектептин директору Жамал Убайдуллаева:

- Мен башка мектептерде да директор болуп иштеп келгем. Алмашууда албетте, кыйынчылык болот. Коллектив менен иштешип кетүү, ишти жөнгө салуу, кызматкерлерди талаптарга көндүрүү кыйынчылык жаратат. Ар бир жетекчинин иш жөндөмүнө карап, тынбай, талыкпай иштөөсү менен жакшы жыйынтыкка жетсе болот.

Ош шаарында жалпы 78 мектеп бар. Анын 53ү шаардык билим берүү башкармалыгына карайт. 11 кыргыз тилдүү, 14 кыргыз- орус тилдеринде окутулат. 9 орус тилинде болсо, 20 мектеп өзбек-орус тилинде. Ал эми толук өзбек тилинде бир мектеп бар. Жалпы 3000ге жакын мугалим эмгектенет.

Уулбү Каныбекова

Ош – курулуштун кучагындагы шаарга айланды. Жыл сайын жаӊы ачылыш жасалып, жашоочуларды кубандырып келет. Шаар жетекчилигинин ишмердүүлүгүнө баа берип, рахматын айткан жашоочулар четтен чыгат. Быйыл өлкөбүздүн эгемендүүлүк күнүндө көп жылдан бери кароосуз калып кеткен Токтогул Сатылганов атындагы парк пайдаланууга берилип, элди сүйүндүрдү. Дал ушул парктын мурунку көрүнүшү менен бүгүнкү абалын салыштырып, эл пикирин угуп көрөлү деп чечтик.

Алгач парк тууралуу

Токтогул атындагы маданий жана эс алуу паркы  1878-жылы генерал-губернатордун шаардык багы катары түзүлгөн. 1918-жылы бул бакка кызыл аскер В.Д. Голубевдин сөөгү коюлган. Кийин комсомолдордун демилгеси менен ошол эле жылы бул бак шаардык маданий эс алуу багына айландырылган. Ал эми 1934-жылы Токтогул Сатылгановдун ысымы ыйгарылып 1968-69-жылы бактын негизги дарбазасы реконструкцияланып,  Токтогул Сатылгановго эстелик тургузулган. Ошол жылдардан бери паркка жакшы көӊүл бурулбай акыркы 10 жыл аралыгында кирүүгө мүмкүн болбой калган абалда эле. Кооптуу жайга айланып, атүгүл милиция кызматкерлери тынымсыз көзөмөлгө алып турушканы эсимде. Эс алуу бактын жалпы аянты 9 гектарды түзөт. 2015-жылы эс алуу багын оӊдоп-түзөөдөн өткөрүү пландалып, 2016-жылы ишке ашырыла баштаган. 

Учурда Токтогул Сатылганов атындагы эс алуу багы толугу менен реконструкцияланып,  11 миӊ метр квадрат жерге таш таман (брусчатка) басылган. Бул дегенибиз парка 100% брусчатка басылып, кооздолгон. Бакка кирүүчү жолдогу тепкичтер толугу менен жаӊыланып, ден соолугунун мүмкүнчүлүгү чектелген жарандан үчүн пандустар курулган. Эс алуу багына кыргыз аялдын кымыз кармап турган айкели тургузулуп, айкелдин айланасына оргума (фонтан) курулган. Мындан сырткары, адам көӊүлүн өзүнө бурган дагы бир өзгөчөлүк Улуу Жибек Жолундагы кыргыз көчүнүн элесин чагылдырган түстүү таштардан мозаика басылган. Ош шаарынын мэри Таалайбек Сарыбашов, эгемендүүлүк күнүндө жалпы кыргыз эллин майрамы менен куттуктап, соӊунда Токтогул паркынын толук оӊдоп – түзөөдөн өткөрүлгөнүн айтып элге пайдаланууга тапшырды:

«Ар бир жаран үчүн ыӊгайлуу болуусуна болгон дараметибизди жумшадык»

- Бир кылымдан ашык тарыхы бар, шаардын так ортосунда жайгашкан, ата-бабаларыбыз түптөп берип кеткен Токтогул Сатылганов атындагы сейил багыбызды толук оӊдоп-түзөөдөн өткөрүп, сиздер менен бирге элибизге майрамдык белек кылып тартуулоонун алдында турабыз. Сейил багыбыз заманбап эс алуу жайына айланып, ар бир жаран үчүн ыӊгайлуу болуусуна болгон дараметибизди жана аракетибизди жумшадык.

Мындан тышкары түнкү жарыктандыруу иштери толугу менен жүргүзүлүп, демөөрчүлөр тарабынан видео байкоо коюлган. Баса белгилеп кетүүчү нерсе, аткарылган иштер жергиликтүү бюджеттин эсебинен жүргүзүлгөн. Ал эми шаардагы бир топ жеке компаниялар эс алуу багына отургучтарды орнотуп беришкен.

Шергазы Асилбеков, парктын жетекчиси:

«Элдин көптөн күткөн мүдөсү ишке ашты»

- Буга чейин Токтогул паркынын оӊдолуп жатканын айтып, бир топ маалымат берип келгенбиз. Ошентсе да жакшы кабарды кайра кайталап айтуу менимче көптүк кылбайт. Чынында ойго келбеген мыкты иштер аткарылып жатат. Элдин көптөн күткөн мүдөсү ишке ашып, парк пайдаланууга берилди. Бул жашоочулар үчүн чоӊ белек болду. Анткени, буга чейин бул жакка эч ким басып кирбей калган эле. Кооптуу болуп, башаламандык көп эле. Азыр элдин саны үзүлбөйт. Түнкүсүн да жарык болуп эс алуучулар бир маалга чейин болушууда. Менимче алардын ар бири шаар жетекчилигине рахматын айтып жатышса керек.

 Оӊдоп-түзөө иши төрт бөлүккө бөлүнүп, кыска убакыттын ичинде бүткөрүлдү. Биринчи бөлүгү  суу менен камсыз кылуу жана канализация куруу иштери толук аткарылып, суу, канализация түтүктөрү тартылган. Экинчи бөлүгү сырткы жарыктандыруу жана эс алуу жайдын ичин электр энергиясы менен камсыздоо иштери болду. Yчүнчү бөлүк парктын ирригациясы. Бактын ичиндеги суу кирүүчү лотокторду жаӊыдан коюп чыгуу иштери аткарылды. Ал эми төртүнчү бөлүк тепкичтерди жаӊылоо иштери. Аталган иштердин бардыгы толугу менен аткарылып, сапаттуу бүткөрүлдү.

«Жаштар үчүн да, чоӊдор үчүн да шарттар түзүлдү»

- Паркты жаӊыдан оӊдоп-түзөөдөн өткөрүп баштаганыбызда сөз бергенибиздей эле бардык курактагы адамдар үчүн ыӊгайлуулук жаралды. Чоӊдор үчүн ыӊгайлуу отургучтар орнотулду. Жаштар үчүн атайын инсталляциялар коюлду. Ал эми балдар үчүн аттракциондор, лабиринт коюлду. Спортчулар үчүн чуркоочу, машыгуучу жайлар, веложол, мунун баары жашоочулар үчүн курулду. Жумуштан чыгып эс алып отурган жарандарды көрүп ичим жылыйт. Бакка өзгөчө көрк берип турган эки обьектибиз бар. Алардын бири Умай эненин эстелиги жана анын айланасындагы оргума болсо, экинчиси Улуу Жибек Жолундагы кыргыз көчүнүн ташка чегерилер мозаикасы. Мозаика кол менен жасалды. Атайын сүрөтчү агабыз келип, төрт аралыгында бүтүрүп берди. Таштар боелгон эмес, атайын сайдан таап чыгып, цемент менен катырып сүрөт түшүрүлгөн. 

«Улуттук колорит унутта калбайт»

- Негизи ар бир жумушун ар кандай маанини берсин, жөнөкөй болуп калбасын деп аракет кылдык. Мурун парктын ичине кирсеӊиз жолдору жарактан чыгып, басууга кыйынчылык жаратчу. Муну ар бир шаар тургуну билет. Азыр баштан аяк брусчатка басылып, 100 пайыздык ыӊгайлуулук жаралды. Шырдакты элестеткен таш тамандар басылды. Түстүү таш тамандар паркка бир өзүнчө көрк берүүдө. Илгертен кыргыз эми оймого жакын эмеспизби. Боз үйүбүздү оймолорсуз элестетүү мүмкүн эмес. Ошон үчүн парктын кире беришин оймо таш тамандар басылды. Мындан сырткары көрктөндүрүү жана жашылдандыруу ишин да жандандырдык. Парктын жалпы аянты 9 гектар болсо анын 5 гектары жашыл чөптүү жер. Ошол беш гектардын баарына жалпысынан 5 тоннадан ашык газон чөбүнүн уругу себилди. Учурда бакка кирсеӊиз баары жапжашыл болуп кооздолуп турат.

Жаркынбек Сатынбаев, сүрөтчү:

«Элдин сүрөтчү уулунан белек болсун дедим»

- Мозаиканын аталышы Улуу Жибек Жолу деп аталат. Мунун баштаганыбызда маркум сүрөтчү Ашыралы агабыз тирүү болчу. Экөөбүз баштаган элек. Улуу көчмөн кыргыз элинин тарыхын чагылдырган мозаиканы элге белек кылуу ушул күнгө туш болгон экен, кубанып турабыз. Ар бир ташты орду менен коюп, түсүнө, жайгашуу катарына карап тизип чыктык. Алгач макетин түзүп чыккам. Сүрөтүн толук тартып алгандан кийин жардамчы балдар менен сайдан таш терип чыгып төрт ай ичинде тизип чыктым. Майда иш экенине карабай эринбей сапаттуу кылып бүтүрүүгө аракет кылдык. 100 жылга кыймылдабай чыдап берет кепилдик бере алам. Жашылдандыруу, көрктөндүрүү чарба комбинаты менен биргеликте иш алып бардык. Алар мага маяна гана төлөп беришти айына. Сүрөтчү катары элиме бул эмгегим белек калсын дедим.

Ош шаардык мэриясынын капиталдык курулуш башкармалыгын аткарган жумушу:

- Таш таман басуу (11 миӊ метр квадарт)

- Кире бериштеги арка

- Суу түтүкчөлөрү жана канализация

- Лотоктор

- Голубевдин эстелигин оӊдоп-түзөө

Оштогу көрктөндүрүү  жана жашылдандыруу чарба комбинатынын аткарган жумушу:

- Газон чөбүнүн уруктарын себүү (5 тоннадан ашык)

- 100 миӊден ашуун гүлдөрдү отургузуу

- мозаика

- оргума

- таштанды салуучу урна (25 даана)

- ичүүчү суу оргумасы(6 даана)

- инсталляция (3 даана)

Демөөрчүлөр:

- ЕККУ – 40 даана видеобайкоо орнотуп берген

- «Дархан» компаниясы 25 даана отургуч

- Жеке ишкер А.Муратов 25 даана отургуч

- «Элит –Строй-Сити» курулуш компаниясы балдар сахнасын куруп берген

- «МПА» фирмасы 3 даана отургуч

- «Ризван» басма үйү - 1 даана отургуч кол чатыры менен

- Жеке ишкер Жунус уулу Руслан – 1 даана отургуч кол чатыры менен

- Жеке ишкер Талант Бердиев – жайкы сахнаны сырдоо ишин бүтүргөн

- «Российская газета» - 60 даана ак кайыӊ отургузуп берген.

Баймат Калмаматов, шаар тургуну:

«Шаар такыр өзгөрдү»

- Мен биринчи шаарга келгенде Ош башкача болчу. Бир топ курулуш иштери аткарылып, чоӊ өзгөрүүлөр болду. Азыр Токтогул паркы оӊдолуп, көркүнө чыгып калганын көрүп сыймыктанып кетем. Сырттан коноктор, достор келсе ошол жерге алып барчу болдум. Чоӊ шаарлардагы көрүнүштөрдү элестетем, тынч жер, түрдүү жаштарды кезиктиресиӊ. Баары эмнедир менен алек, бири велосипед тээп жаткан, бирөө чуркап жүргөн, дагы бирөөсү китеп окуп отурган. Мындай көрүнүштү менимче кинодо эле көрүп аттык окшойт эле (күлүп). Негизи, шаар өнүгүү жолуна түшүп алды десем болот. Азыркы жетекчилик, мындан кийинки келген жетекчилик да бул иштерди улап кетерине, келечекте Ош өнүккөн чоӊ шаарлардын катарына кошуларына ишенимим чоӊ. Демөөрчүлөрдүн жасап берген иштерине ичим жылыды.

Канзада Абдуллаева, шаар тургуну:

«Эрте менен чуркоону адатка айландырып алдым»

- Мен Ошко келип жашап калганыма 20 жылдан ашты. Ошондон бери бул паркка эч ким көӊүл бурган эмес эле. Кесибим менен көп чет өлкөгө чыгып калдым. Ошондо таӊ эрте туруп чуркаган аялдарды көрүп «бизде да ушундай шарттар болсо чуркамакмын» деп кыялдана берчүмүн. Учурда ошол кыялдарым орундалды. Эрте менен туруп ушул жерде чуркоону адатка айландырып алдым. Тынч, коопсуз, салкын жер. Кечинде жумуштан чыгып ушул паркка түшсөм кадимкидей эс алам. Жаштар да бири-бирине көӊүл буруп, убактысын спортко басым жасап жатканын көрүп кубандым. Ош шаары мэрлерден ооматтуу болуп эле келатабыз. Жакшы иштер аткарылып, акырындык менен өнүгүү жолуна түштүк. Ушул бойдон токтобосун, дагы да көп иштер аткарылып элди кубандыра берсин дегим келет. Эӊ негизгиси жаштарга үлгү катары жкшы иштер аткарылып жатат. Азыркы өсүп келе жаткан муун мындай иштерди көрүп сабак алат деп ишенем.

Бактыгүл

Калдарбай кызы