Жемиш жеген эл оорубайт: Элдик даанышмандык менен илимдин айкалышы

Байыртан элибиз, «жаратылыштын дарысы — ɵзʏбʏздʏн дасторкондо» деп айтып келген. Айрыкча, Ош жергесинде жай, кʏз мезгилдеринде ар бир ʏйдʏн короосунда мɵмɵ-жемиштердин тʏрʏ бышып, дасторконго береке тартуулайт: алма, алмурут, ɵрʏк, анар, жʏзʏм, коон, дарбыз. Биз аларды жɵн гана таттуу, даамдуу азык катары кɵрʏп кɵнгɵнбʏз, бирок бʏгʏнкʏ илим алардын чыныгы баасын кайра ачып, ата-бабаларыбыздын даанышмандыгын тастыктап жатат.

Кɵрсɵ, мɵмɵ-жемиштер адам организмине эң жеткиликтʏʏ жана натуралдуу дарылар экен. Алардын курамында жʏздɵгɵн пайдалуу заттар — клетчатка, антиоксиданттар, ферменттер, витаминдер жана минералдар бар. Дарыгерлердин айтымында, ар бир мɵмɵ ɵзʏнɵ гана тиешелʏʏ уникалдуу касиетке ээ. Бул макалада биз элдик тʏшʏнʏктɵр менен заманбап илимдин мɵмɵ-жемиштердин ден соолукка тийгизген таасири тууралуу эмнелерди айтып жатканын тереңирээк карап чыгабыз.

Элдик даанышмандык жана илимдин шайкештиги

Кыргыз элинин оозеки чыгармачылыгында, макал-лакаптарында мɵмɵ-жемиштердин пайдасы тууралуу кɵп айтылат. Мисалы, «Алма жеген оорубайт», «Ɵрʏк жеген ɵмʏрлʏʏ болот» деген сыяктуу кептер жɵн жерден айтылган эмес. Бул сɵздɵр кылымдар бою топтолгон байкоолордун жана тажрыйбанын натыйжасы. Азыркы илим болсо ошол байкоолордун баарын заманбап лабораториялык изилдɵɵлɵр аркылуу далилдеп, мɵмɵ-жемиштердин ар бир компонентинин адам организмине кандай таасир этерин так аныктап берʏʏдɵ. Бул – элдик медицинанын кʏчʏ менен илимий прогресстин укмуштуудай айкалышы.

Тамак сиңирʏʏ жана энергиянын булагы

Кыргыздар илгертен эле “жашы жеткен алмурут жебесе, ашы токтобойт” дешчʏ. Бул сɵз алмуруттун тамак сиңирʏʏгɵ тийгизген оң таасирин таамай кɵрсɵтʏп турат. Илим да бул сɵздʏ тастыктайт: алмурут — клетчатканын чыныгы булагы. Ал ичегинин ишин жакшыртат, ашказанды жеңилдетет жана арыктоого жардам берет. Клетчатка ичегидеги пайдалуу бактериялар ʏчʏн азык болуп, ичеги микрофлорасын тең салмакта кармайт. Диетологдор ар бир адам кʏнʏнɵ жок дегенде бир мɵмɵ же алма жеши керек дешет — бул организмге токтук жана энергия берип, ашыкча тамактануудан сактайт.

Банан болсо калийге бай — жʏрɵк жана булчуң иштеши ʏчʏн зарыл минерал. Калий кан басымын жɵнгɵ салууга, нерв системасынын туура иштешине жана булчуңдардын жыйрылышына катышат. Ошондуктан спортчулар жана физикалык эмгек менен алектенгендер ʏчʏн банан эң сонун азык. Ал эми финик менен дарбыз карама-каршы, бирок экɵɵ тең пайдалуу азыктар: финик — тез энергия берет, дарбыз — чаңкоону кандырат жана денени муздатат. Айрыкча жайда дарбыз менен коондун орду чоң. Алар жɵн гана суусунду кандырбастан, организмди керектʏʏ витаминдер жана минералдар менен камсыз кылат.

Жʏрɵк, муун жана иммунитетти чыңдоочулар

«Жʏрɵккɵ алча, боорго анар» — бул элдик кеп жɵн жерден айтылган эмес. Алча антоциан деген затка бай, ал жʏрɵктʏн кан тамырларын бекемдеп, сезгенʏʏнʏ азайтат. Илимий изилдɵɵлɵр кɵрсɵткɵндɵй, алча кан басымын жɵнгɵ салат жана холестериндин деңгээлин тʏшʏрɵт. Ошондой эле, алчанын курамындагы мелатонин уйкуну жакшыртууга жардам берет.

Анар — антиоксиданттардын чыныгы булагы. Анын ширеси канды тазалайт, муундардагы ооруну басаңдатат, ал тургай хрящты бузган ферменттерди жайлатат. Ошондуктан аны “жаштык мɵмɵсʏ” деп аташат. Анардын курамындагы пуникалагиндер жана антоциандар клеткаларды эркин радикалдардын зыяндуу таасиринен коргоп, организмдин жалпы иммунитетин кɵтɵрɵт.

Киви менен апельсин болсо иммунитеттин негизги коргоочулары. Алар С витамининин эң жогорку булагы. Кышында кʏнʏнɵ бир апельсин же бир киви жеген адам сасык тумоону унутат десек болот. С витамини иммундук системаны чыңдап, организмдин инфекцияларга каршы кʏрɵшʏʏ жɵндɵмʏн арттырат. Кивинин курамындагы антиоксиданттар клеткаларды эркин радикалдардан коргойт, ал эми апельсин организмди чыңдайт.

Теринин сулуулугу, боордун тазалыгы жана зат алмашуу

Грейпфрут — боордун досу. Анын ачуу даамын берген флавоноиддер боордун май топтолушуна жол бербейт жана организмди тазалоого жардам берет. Грейпфрут организмдеги токсиндерди чыгарууга кɵмɵктɵшɵт. Бирок дары ичип жʏргɵн адамдар грейпфрутту этият колдонушу керек — ал айрым дары-дармектер менен реакцияга кириши мʏмкʏн, андыктан дарыгер менен кеңешʏʏ зарыл.

Малина болсо метаболизмди тездетет. Ал аз калориялуу, бирок клетчаткага жана марганецке бай. Бул элемент организмдеги ферменттерди активдештирип, майларды кʏйгʏзʏʏгɵ жардам берет. Малина — арыктагысы келгендер ʏчʏн натыйжалуу мɵмɵ. Ошондой эле, малинанын курамындагы антиоксиданттар сезгенʏʏгɵ каршы касиетке ээ.

Кыргыз дасторконундагы мɵмɵ-жемиштердин орду

Ош жергеси мɵмɵ-жемиштерге бай аймак. Биздин дасторкондо алма, алмурут, ɵрʏк, жʏзʏм, коон, дарбыз сыяктуу жергиликтʏʏ мɵмɵлɵр ар дайым бар. Бул мɵмɵлɵрдʏ жɵн гана жебестен, алардан компот, кыям, шире, кургатылган жемиштерди жасап, жыл бою пайдасын кɵрʏʏгɵ болот. Кыргыз эли мɵмɵ-жемиштерди кышка сактоонун ар кандай ыкмаларын ɵздɵштʏргɵн, бул да алардын ден соолукка болгон камкордугун кɵрсɵтɵт.

Мɵмɵ-жемиштерди кʏнʏмдʏк рационго кантип кошуу керек?

Мɵмɵ-жемиштерди кʏнʏмдʏк тамактанууга кошуу оңой жана жагымдуу. Эртең мененки тамакка мɵмɵлɵрдʏ кошуп жесе болот: боткого, йогуртка, же жɵн эле ɵзʏнчɵ. Тʏшкʏ тамактын алдында же тʏштɵн кийинки жеңил тамак катары бир алма же банан жеп койсоңуз, энергия берип, ток кармайт. Кечки тамакка жеңил салаттарды кошуу да жакшы ой. Ошондой эле, мɵмɵлɵрдɵн жаңы сыгылган ширелерди, смузилерди жасап ичʏʏ да организмге чоң пайда алып келет. Мезгилине жараша жергиликтʏʏ мɵмɵлɵрдʏ кɵп колдонууга аракет кылыңыз, анткени алар витаминдʏʏ жана пайдалуу болот.

Ден соолуктун ачкычы – жаратылыштын белегинде

Жыйынтыгында, жаратылыш ɵзʏ эң мыкты дарыкана экенин элдик тʏшʏнʏк менен заманбап илим кɵрсɵтʏп турат. Эгер кʏн сайын ар тʏрдʏʏ мɵмɵ-жемиштерди жеп турсак, организм ɵзʏ керектʏʏ витаминдерди табигый жол менен алат. Дарыга караганда табияттын берешендиги коопсуз жана туруктуу. Биздин ата-бабаларыбыздын «жемиш жеген эл оорубайт» деген сɵзʏ жɵн гана макал эмес — бул жашоонун формуласы.

Айнура Валижанова