Кытай-Кыргызстан-Ɵзбекстан темир жолу

Кыргызстандын тарыхында жаңы барак ачып, аймактык кызматташтыктын туу чокусуна жеткирген Кытай-Кыргызстан-Ɵзбекстан темир жолунун курулушу ɵткɵн жылы расмий тʏрдɵ башталды. Бул долбоор жɵн гана темир жол эмес, ал Кыргызстандын экономикалык кɵз карандысыздыгын бекемдеп, эл аралык аренадагы ордун чыңдай турган, келечекке багытталган стратегиялык маанидеги «кылым долбоору» деп бааланууда.

2024-жылдын 6-июнунда Пекин шаарында ʏч ɵлкɵнʏн — Кыргызстандын, Кытай Эл Республикасынын жана Ɵзбекстан Республикасынын ɵкмɵттɵрʏнʏн ортосунда кол коюлган Кызматташуу жɵнʏндɵ макулдашуу, бул «улуу долбоорду» ишке ашыруудагы эң маанилʏʏ жана чечʏʏчʏ кадам болду.

Тарыхый макулдашуу жана жетекчилердин кɵз карашы

Бул тарыхый макулдашууга Кыргыз Республикасынын Транспорт жана коммуникациялар министри Тилек Текебаев, Кытай Эл Республикасынын Ɵнʏктʏрʏʏ жана реформа боюнча мамлекеттик комитетинин тɵрагасы Чжэн Шанжие жана Ɵзбекстан Республикасынын Транспорт министри Илхом Махкамов кол коюшту. Кол коюу аземинде ʏч ɵлкɵнʏн лидерлеринин видео кайрылуулары угулуп, алар долбоордун аймак ʏчʏн гана эмес, бʏткʏл Евразия континенти ʏчʏн эбегейсиз зор маанисин баса белгилешти.

Кыргыз Республикасынын президенти Садыр Жапаров бул окуяны «темир жолдун курулушунун кɵптɵн кʏткɵн башталышынын тарыхый окуясы» деп атап, анын маанисин терең тʏшʏндʏргɵн. Ал белгилегендей, темир жол Кытай менен Борбор Азия ɵлкɵлɵрʏн бириктирип, Европа ɵлкɵлɵрʏнɵ жана Перс булуңуна чейин жаңы транспорт жолдорун ачат. Бул Кыргызстандын транзиттик потенциалын кескин жогорулатып, ɵлкɵнʏ «деңизге чыга албаган туюк ɵлкɵ» деген статустан куткарып, аны Азия менен Европанын ортосундагы маанилʏʏ кɵпʏрɵгɵ айлантат. Президент Садыр Жапаровдун 2023-жылдын май айындагы Кытай Эл Республикасына болгон мамлекеттик сапарынын алкагында тɵрага Си Цзиньпин менен болгон жолугушуусунда эле темир жолдун курулушун мʏмкʏн болушунча тезирээк баштоо зарылчылыгы боюнча принципиалдуу тʏшʏнʏккɵ жетишилген эле. Бул кɵп жылдар бою талкууланып келген долбоордун ишке ашуусуна тʏрткʏ болду.

Долбоордун экономикалык жана логистикалык мааниси

Кытай-Кыргызстан-Ɵзбекстан темир жолу — бул Борбордук жана Чыгыш Азиянын ортосунда жаңы кургактык транспорттук коридорун тʏзɵ турган мега долбоор. Ал Кытай, Кыргызстан жана Ɵзбекстанды бириктире турган стратегиялык инфраструктуралык долбоор болуп саналат. Жалпы узундугу 480 чакырымды тʏзсɵ, анын 311,75 чакырымы Кыргызстандын аймагынан ɵтɵт. Бул биздин ɵлкɵ ʏчʏн чоң мʏмкʏнчʏлʏктɵрдʏ ачат.

Темир жол Кашкар – Торугарт – Макмал – Жалал-Абад – Анжиян багытында тʏшɵт. Бул маршрут товарларды Кытайдан Борбор Азияга, андан ары Жакынкы Чыгыш жана Европага жеткирʏʏ ʏчʏн эң кыска жана ыңгайлуу жолду сунуштайт.

Кыргыз жергесинде 18 бекет, 81 кɵпʏрɵ, 41 тоннель курулары белгиленген. Жолдун болжол менен 40% тоолуу аймактардан ɵткɵндʏктɵн, тоннелдерден жана кɵпʏрɵлɵрдɵн турат. Бул курулуш иштеринин татаалдыгын жана масштабдуулугун кɵрсɵтɵт.

Темир жол жʏк ташуучу да, жʏргʏнчʏ ташуучу да милдетти аткара алат. Кытайдын колеясы (1435 мм) Макмалга чейин келип, ал жерге жʏктʏ кайра жʏктɵɵчʏ станция салынат. Бул станция логистикалык борбор катары кызмат кылып, жʏктɵрдʏ стандарттуу (1520 мм) колеяга ɵткɵрʏʏгɵ мʏмкʏндʏк берет. Бул процесс жʏктɵрдʏ тез жана натыйжалуу ташууга шарт тʏзɵт.

Долбоордун жалпы наркы 4 млрд 665 млн доллар деп кɵрсɵтʏлгɵн. Мунун жарымын – 2 млрд 332 млн долларды Кытай ʏч ɵлкɵ тʏзгɵн биргелешкен долбоорлоочу компанияга (БДК) насыя катары берери айтылган. Кыргыз ɵкмɵтʏ да бул долбоорго чоң маани берип, курулуштун уставдык капиталына 11 млрд сом бɵлɵрʏн Финансы министрлигинин 2025-жылга мамлекеттик бюджеттин долбоорунда жарыялаган. Бул каражаттар долбоордун ийгиликтʏʏ ишке ашуусуна ɵбɵлгɵ тʏзɵт.

Биргелешкен компания жана курулуштун учурдагы абалы

Долбоорду ишке ашыруу ʏчʏн Бишкекте “Кытай–Кыргызстан–Ɵзбекстан темир жолу” ишканасы тʏзʏлгɵн. Бул ишкана ʏч ɵлкɵнʏн кызматташтыгынын символу болуп саналат. Анын негиздɵɵчʏлɵрʏ: Кытайдын China Railway International компаниясы (51% ʏлʏш), Кыргызстандын “Кыргыз темир жолу” мамлекеттик ишканасы (24,5% ʏлʏш) жана Ɵзбекстандын “Узбекистон темир йуллари” акционердик коому (24,5% ʏлʏш) болгон. Бул биргелешкен ишкана долбоорду башкарууда жана ишке ашырууда негизги ролду ойнойт.

Темир жолдун курулушу ɵткɵн жылдын аягында расмий башталган. Бʏгʏнкʏ кʏндɵ, 2025-жылдын ноябрына карата, курулуш иштери активдʏʏ жʏрʏп жатат. Тоолуу аймактарда тоннелдерди казуу, кɵпʏрɵлɵрдʏ куруу жана жолдун негизин даярдоо иштери кызуу жʏрʏʏдɵ. Бул иштердин баары эл аралык стандарттарга ылайык, заманбап технологияларды колдонуу менен аткарылууда.

Жергиликтʏʏ маселелер жана жумушчу кʏчʏ

Темир жолдун 208 чакырымы Нарын облусундагы Ат-Башы жана Ак-Талаа райондору аркылуу ɵтɵт. Бул аймакта жалпысынан 1859 гектардан ашык жер трансформацияланган. Ага Жерге-Тал айылындагы 13 турак жай жана 31 жарандын 35 гектардан ашык айдоо аянты да кирген. Ɵкмɵт жергиликтʏʏ тургундардын укуктарын коргоого жана алардын кызыкчылыктарын эске алууга ɵзгɵчɵ кɵңʏл бурууда. Учурда ʏйлɵрʏ бузула турган жети жаранга айылдын четинен тилке берʏʏ, калган алты тургунга кенемте тɵлɵп берʏʏ маселеси каралууда. Бул маселелер адилеттʏʏ жана мыйзам чегинде чечилип, жабыркаган жарандарга тийиштʏʏ компенсациялар берилет.

Жумушчу кʏчʏ боюнча акыркы маалыматтарга ылайык, Нарын облусунда иштеп жаткан беш компанияда 1839 кытай жана 86 кыргыз жараны тартылган.

Азия менен Европаны байланыштырган коопсуз жол

«Кытай-Кыргызстан-Ɵзбекстан темир жолун куруу» долбоорун ишке ашыруудагы макулдашууга кол коюу жана курулуштун башталышы Кыргызстан ʏчʏн гана эмес, бʏткʏл Борбор Азия аймагы ʏчʏн маанилʏʏ жетишкендик болду. Бул темир жол Кыргызстандын экономикалык ɵнʏгʏʏсʏнɵ, транспорттук-транзиттик хаб катары калыптанышына чоң салым кошуп, Азия менен Европаны байланыштырган эң кыска жана коопсуз жолго айланууга бекем негиз тʏзгɵн.

Бул долбоордун ишке ашуусу менен Кыргызстандын экспорттук мʏмкʏнчʏлʏктɵрʏ кеңейип, жаңы инвестициялар тартылат, туризм ɵнʏгɵт жана аймактык интеграция тереңдейт. «Кылым долбоору» Кыргызстанды деңизге чыгуу мʏмкʏнчʏлʏгʏ жок ɵлкɵ деген тʏшʏнʏктɵн арылтып, аны дʏйнɵлʏк соода жолдорунун кесилишиндеги маанилʏʏ ɵнɵктɵшкɵ айлантат. Келечекте бул темир жол Кыргызстандын гʏлдɵп-ɵнʏгʏшʏнɵ, элибиздин бакубат жашоосуна жана мамлекетибиздин эл аралык кадыр-баркынын жогорулашына зор салым кошот деп ишенебиз.

Айнура Валижанова